سرخس کهنه و سیاست سلسله‌های ایرانی در قبال آن (916-1300ﻫ)
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
مرتضی دانشیار
1
(استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران)
کلید واژه: شهر سرخس, رقابت ازبکان و صفویان, ترکمانان, خراسان, نادرشاه,
چکیده مقاله :
سرخس، واقع در مرز ایران و ترکمنستان، از کهن‌ترین شهرهای ایرانی است که به‌سبب وضع سوق‌الجیشی، از پیش از اسلام دارای اهمیت بوده است. پس از اسلام تا دوره صفوی، نزدیکی این شهر به شهرهای هرات و مرو که به صورت متناوب چند سده والی‌نشینِ خراسان یا پایتخت ایران بودند، و نیز ایمن ماندن آن از هجوم مغولان، موجب تداوم رونق و اهمیت آنجا گردید. اما گزارش منابع از سده 10ﻫ به بعد، حاکی از زوال تدریجی سرخس و سرانجام نابودی کامل آن در سده 13 است. پژوهش حاضر ضمن بررسی علل زوال سرخس، به تأثیر سیاست سلسله‌های حکومتگر ایرانی بر تأخیر یا تسریع نابودی آن می‌پردازد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که رقابت ازبکان با صفویه آغازگر افول سرخس بوده است. با وجود این، صفویان با برآوردن قدرتی محلی، آنجا را تا پایان حکومت خود حفظ کردند؛ اما سیاست نادرشاه به‌رغم توجه ویژه به سرخس، ناکارآمد بود. طرح دولت قاجاریه نیز نه تنها وضع آنجا را بهبود نبخشید، بلکه به‌سبب تبدیل شدن سرخس به پایگاه طوایف غارتگر ترکمن و بازار فروش بردگان ایرانی، سرانجام خود مجبور به ویران کردن آنجا شد.
Sharakhs- situated in the border of Iran and Turkmenistan- is one of the oldest cities in Iran that its strategic position made it a significant place in pre-Islamic era. Since Arab conquest until Ṣafavids era Sarahks maintained its prosperity and significance and particularly in tenth century due to its nearness to the cites of Herat and Merv/ Marv, which were periodically the capital of Khorasan, as well as its safety from the invasion of the Mongols. But later, according to the sources, Sarakhs gradually declined and eventually it was completely destroyed in the 13th century. This research focused on the influential Iranian dynasties that prevent or accelerate the destruction of the city. The research shows that the competition between Uzbeks and Safavid initiated the decline of Sarakhs. The Safavids, by empowering a local government, retained it until the end of their reign. Nader Shah's policy was ineffective as well as Qajars were unsuccessful.Sarakhs was changed as the settlement of the Turkmen raiders and a Persian slave market and so that Qajars had to ruin it.
کتابشناسی
ابن خرداذبه، ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، مطبع بریل، 1889م.
ابن رستة، احمد بن عمر، الاعلاق النفیسة، به کوشش دخویه، لیدن، مطبع بریل، 1891م.
استرآبادی، میرزامهدی‌خان، جهانگشای نادری، به کوشش سیدعبدالله انوار، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1377ش.
اسفزاری، معین الدین محمد زمچی، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات، به کوشش سید محمد کاظم امام، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1338ش.
اسکندربیگ ترکمان منشی، تاریخ عالم‌آرای عباسی، به کوشش ایرج افشار، تهران، امیر کبیر، چ 3، 1382ش.
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم بن محمد الفارسی، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، بریل، 1927م.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، تاریخ منتظم ناصری، به تصحیح محمداسماعیل رضوانی، تهران، انتشارات دنیای کتاب، 1367ش.
امینی هروی، امیر صدرالدین ابراهیم، فتوحات شاهی، به کوشش محمدرضا نصیری، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1383ش.
تتوی، احمد، قزوینی، آصف‌خان، تاریخ الفی، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1382ش.
جغرافیای کشورهای جهان، ترکمنستان، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، انتشارات سازمان جغرافیایی، 1390ش.
جنابذی، میرزابیگ، روضة الصفویه، غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1378ش.
جوینی، علاءالدین عطاملک، تاریخ جهانگشای، به کوشش محمد قزوینی، لیدن، مطبع بریل، ج 1، 1329ﻫ /1911 م، ج 2: 1334 /1916 م، ج 3: 1355 / 1937م.
حافظ‌ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، جغرافیای حافظ‌ابرو، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1375ش.
همو، زبدة التواریخ، به کوشش سیدکمال حاج‌سید جوادی، تهران، 1380ش.
حدود العالم من المشرق الی المغرب، مجهول المؤلف (قرن چهارم)، مقدمه بارتولد و تعلیقات مینورسکی، ترحمه مقدمه و تعلیقات میرحسین شاه، کابل، 1342ش.
حسینی‌قمی، قاضی احمد بن شرف‌الدین حسین، خلاصة التواریخ، به کوشش احسان اشراقی، تهران، دانشگاه تهران،، چ 2، 1384ش.
خانیکوف، ن. و.، سفرنامه خانیکوف، ترجمه اقدس یغمائی و ابوالقاسم بیگناه، مشهد، به نشر، 1375ش.
خاوری شیرازی، میرزا فضل‌الله، تاریخ ذوالقرنین، به کوشش ناصر افشارفر، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380ش.
خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام الدین، حبیب السیر، تهران، خیام، 1380ش.
خنجی، فضل‌الله بن روزبهان، مهمان‌نامه بخارا، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، علمی و فرهنگی، 1384 ش.
خورموجی، محمدجعفر، حقایق‌الاخبار ناصری، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، زوار، 1363ش.
دفتر تاریخ مجموعه اسناد و منابع تاریخی، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1380ش.
رازی، امین‌احمد، هفت اقلیم، تهران، بی‌تا.
راقم سمرقندی، میرسید شریف، تاریخ راقم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1380ش.
رهر برن، نظام ایالات در دوره صفویه، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1349ش.
زکریا بن محمد قزوینی، آثار البلاد و اخبار العباد، بیروت، 1418ﻫ/1998م.
سفرنامه بخارا، مجهول المؤلف، به کوشش حسین زمانی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1373ش.
سمرقندی، کمال‌الدین عبدالرزاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383ش.
سمعانی، أبوسعید عبدالکریم بن محمد، الأنساب، به کوشش عبدالرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی، حیدر آباد، مجلس دائرة المعارف العثمانیة، ط الأولی، 1382ﻫ/1962م.
شیروانی، زین‌العابدین، بستان السیاحه، تهران،، کتابخانه سنایی، بی‌تا.
عالم آرای شاهاسماعیل، مجهول المؤلف، به کوشش اصغر منتظر صاحب، چ 2، تهران، علمی و فرهنگی، 1384ش.
فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، نیویورک، 1366ش.
فرهنگ جغرافیایی ایران، خراسان، به کوشش کارکنان وزارت جنگ انگلستان مستقر در هندوستان، ترجمه کاظم خادمیان، مشهد، به نشر، 1380ش.
قره‌گزلو همدانی، عبدالله به مصطفی قلی، دیار ترکمن (سفرنامه پسر اعتمادالسلطنه)، به کوشش حسین صمدی، تهران، یاختی، 1371ش.
قزوینی، زکریا بن محمد، آثار العباد و اخبار العباد، به کوشش فردیناند وستنفلد، بیروت، دارصادر، 1998م.
کرستین سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران، دنیای کتاب، 1368ش.
کلاویخو، سفرنامه کلاویخو، ترجمه مسعود رجب‌نیا، چ 5، تهران، 1384ش.
محمدعلی منشی، سفرنامه رکن الدوله به سرخس و گزارش محمدحسین مهندس به مؤیدالدوله، به کوشش محمد گلبن، تهران، سحر، 1356ش.
محمدیار بن عرب قطغان، مسخرالبلاد، به کوشش نادره جلالی، تهران، میراث مکتوب، 1385ش.
مروی، محمدکاظم، عالم‌آرای نادری، تصحیح محمدامین ریاحی، تهران، نشر علم، 1369ش.
مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، به کوشش گای لسترنج، تهران، دنیای کتاب، 1362ش.
مقدسی، أبوعبدالله محمد، أحسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم، القاهرة، مکتبة مدبولی، الطبعة الثالثة، 1411/1991م.
منتجب‌الدین بدیع، علی بن احمد، عتبة‌الکتبة: مجموعه مراسلات دیوان سلطان‌سنجر، به کوشش محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی، تهران، اساطیر، 1384ش.
میرزا سمیعا، محمدسمیع، تذکرة الملوک، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1378ش.
ملکشاه‌حسین بن ملک غیاث‌الدین محمد بن شاه‌محمودسیستانی، احیاء الملوک، تاریخ سیستان تا عصر صفوی، به کوشش منوچهر ستوده، چ 2، تهران، علمی و فرهنگی، 1383ش.
موزر، هنری، سفرنامه ترکستان و ایران، ترجمه علی مترجم، به کوشش محمد گلبن، تهران، سحر، 1356ش.
نصیری، زین‌العابدین، دستور شهریاران، به کوشش محمدنادر نصیری‌مقدم، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1373ش.
نوری، محمدتقی، اشرف التواریخ، به کوشش سوسن اصیلی، تهران، میراث مکتوب، 1386ش.
هدایت، رضاقلی خان، تاریخ روضة الصفای ناصری، تصحیح جمشید کیان‌فر، تهران، اساطیر، 1380ش.
واله قزوینی اصفهانی، محمدیوسف، ایران در زمان شاه‌صفی و شاه‌عباس دوم، به کوشش محمدرضا نصیری، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چ 2، 1382ش.
همو، خلد برین، به کوشش میرهاشم محدث، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1372ش.
وحید قزوینی، میرزا محمدطاهر، تاریخ جهان‌آرای عباسی، به کوشش سیدسعید میرمحمدصادق، تهران، 1383ش.
یاقوت حموی، ابوعبدالله، معجم الادبا، مصر، وزارة المعارف العمومیة، بی تا.
یعقوبی، البلدان،به کوشش محمد امین ضناوی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1422ﻫ/2002م.
Burnes, A., Travels into Bokhara, London, 1833.
Conolly, A., Journey to north of India, overland from England, through Russia, Persia, and Affghanaustaun, London, 1834.
Curzon, G. N, Russia in Central Asia in 1889 and Anglo-Russian question, London, 1889.
Ferrier, J. P., Caravan journeys and wanderings in Persia, Afghanestan, Turkistan and Beloochistan, London, 1857.
Fraser. J. B., Narrative of a journey into Khorasan in the years 1821-2, London, 1825.
Kinneir, J. M, A geographical memoir of the Persian Empire, accompanied by a map, London, J. Murray, 1813.
Lal, M. Travels in the Punjab, Afghanistan and Turkistan to Balkh, Bokhara, and Herat and a visit to Great Britain and Germany, London, 1846.
Macgregor, C. M., Narrative of a journey through the province of khorassan and on the N.W frontier of afghanistan in 1875, London, 1879.
Stewart, C. E. Through Persia in disguise with reminiscences of the Indian mutiny, London, 1911.
Vambery, A.; Travels in Central Asia; London, 1864.
Wolfe, J., Narrative a mission to Bokhara in the years 1843-45, V.2, London, 1845.
Yate, C. E, Khurasan and Sistan, London, 1900.
_||_References
ʿĀlam Āra-yi Shāh Ismāʿīl, Revised by Asghar Montazer Saheb, Vol. 2, Tehran, ʿIlmī wa Farhangī, 1384/ 2005.
Amīnī Harawī, Amīr Ṣadr al- Dīn Ibrāhīm, Futūḥāt- i Shāhī, Revised by Mohammad Reza Nasiri, Tehran, Society for the National Heritage of Iran, 1383/ 2004.
Burnes, A., Travels into Bokhara, London, 1833.
Christensen, Arthur, Iran dar Zamān- i Sāsāniyyān, Trans. Rashid Yasami, Tehran, Dunyā- yi Kitāb, 1368/ 1989.
Clavijo, Safar- Nāma- yi Clavijo, Trans. Masoud Rajab Nia, Vol. 5, Tehran, 1384/ 2005.
Conolly, A., Journey to north of India, overland from England, through Russia, Persia, and Affghanaustaun, London, 1834.
Curzon, G. N, Russia in Central Asia in 1889 and Anglo-Russian question, London, 1889.
Daftar- i Tārīkh Madjmūʿa- yi Asnād wa Manābiʿ- yi Tārīkhī, Revised by Iraj Afshar, Tehran, 1380/ 2002.
Djanābadhī, Mīrzā Bayg, Rawḍat al- Ṣafawiyya, Revised by Gholamreza Tabatabaie Majd, Tehran, Dr. Afshar's Endowment Foundation, 1999/ 1378.
Djughrāfiyyā- yi Kishwar- hā- yi Djahān, Turkmenistan, Sāzmān- i Djughrāfiyyā- īy Nīrū- hā- yi Musallaḥ(National Geography Organization of Iran), Intishārāt- i Sāzmān- i Djughrāfiyyā-īy, Tehran, 1390/ 2011.
Djuwaynī, ʿAlāʾ al-Din ʿAtā-Malik, Taʾrikh Djahan-Gushāy, Revised by Mohammad Ghazvini, Leiden, Brill Publishers, Vol. 1, 1329 AH/ 1911 AD, Vol. 2, 1334 AH/ 1916 AD, Vol. 3, 1355 AH/ 1937 AD.
Farhang- i Djughrāfiyyā- yi Iran, Khorasan, Revised by The Employees of Englands War Ministry in India, Trans. Kazem Khademian, Mashhad, Bih Nashr, 1380/ 2001.
Ferrier, J. P., Caravan journeys and wanderings in Persia, Afghanestan, Turkistan and Beloochistan, London, 1857.
Firdawsī, Abū ʾl- Ḳāsim, Shāh- Nāma, Revised by Jalal Khaleghi Motlagh, New York, 1366/ 1987.
Fraser. J. B., Narrative of a journey into Khorasan in the years 1821-2, London 1825.
Ḥafiẓ Ābrū, ʿAbdallah b. luṭfallāh, Djughrāfiyyā-yi Ḥāfiẓ Ābrū, Tehran, Ministry of Culture and Islamic Guidance, 1375/ 1996.
Ibid, Zubdat al-Tawārīkh, Revised bySeyyed Kamal Haj Seyyed Javadi, Tehran, 1380/2001.
Ḥamdullāh Mustawfī, Nuzhat al- Ḳulūb, Revised by Guy Le Strange, Tehran, Dunya- yi Kitāb, 1362/ 1983.
Hidāyat, Riḍā- Ḳulī Khān, Taʾrīkh- i Rawḍat al- Ṣafā- yi Nāsirī, Revised by Jamshid Kian Far, Tehran, Asāṭīr, 1380/ 2001.
Ḥudūd al- ʿĀlam min al- Mashriḳ ilā ʾl- Maghrib, (translated and explained by V. Minorsky; with the preface by V. V. Barthold), Revised by Mir Hossein Shah, Kabul, 1342/1963.
Ḥusayn Ḳummī, Ḳāḍī Aḥmad b. Sharaf al- Dīn Ḥusayn, Khulāṣat al- Tawārīkh, Revised by Ehsan Eshraghi, Tehran, University of Tehran, Vol. 2, 1384/ 2005.
Ibn Khurdādhbih, Abū ʾl- Ḳāsim ʿUbayd Allāh b. ʿAbdullāh, al- Masālik wa al- Mamālik, Revised by De Goeje, Leiden, Brill Publishers, 1889/ 1267.
Ibn Rusta, Aḥmad b. ʿUmar, al- aʿlāḳ al- Nafīsa, Revised by Michael Jan de Goeje, Leiden, Brill, 1891 AD/ 1308 AH.
Isfazārī, Muʿīn al- Dīn Muḥammad, Rawḍāt al- Djannāt fī Awṣāf Madīna Harāt, Revised by seyyed Mohammad Kazem Emam, Tehran, Tehran Univercity Press, 1338/ 1959.
Iskandar Beg Turkoman Munshī, Taʾrikh-i ʿĀlam- ārā-yi ʿAbbāsī, Revised by Iraj Afshar, Tehran, Amīr Kabīr, Vol. 3, 1382/ 2003.
Iṣṭakhrī, Abū Isḥāḳ Ibrāhīm b. Muḥammad al- Fārsī, al- Masālik wa al- Mamālik, Revised by De Goeje, Leiden, Brill Publishers, 1927/ 1305.
Istarābādī, Mīrzā Mahdī Khān, Djahāngushā-yi Nādirī, Revised by Seyyed Abdullah Anvar, Tehran, Society for the Appreciation of Cultural works and Dignitaries, 1998/ 1377.
Iʿtimād al- Salṭana, Muḥammad Ḥasan Khān, Taʾrīkh- i Munṭaẓim- i Nāṣirī, Revised by Muḥammad Ismāʿīl Riḍwānī, Tehran, Intishārāt- i Dunyā- yi Kitāb, 1367/ 1988.
Ḳara Guzlū Hamadānī, ʿAbd al- Allah b. Muṣṭafā Ḳulī, Diyār- Turkaman( Safar- Nāma- yi Pisar- i Iʿtimad al- Salṭana), Revised by Hossein Smadi, Tehran, Yākhtī, 1371/ 1993.
Khanykov, Nikolai Vladimirovich, Safar Nāma- yi Khanykov (Mémoire sur la partie méridionale de l'Asie centrale),Trans. Aghdas Yaghmaie & Abolghasem Bigonah, Mashhad, Behnashr, 1375/ 1996.
Khāwarī Shīrāzī, Mīrzā Faḍl ʾl- Allāh, Taʾrīkh- i Dhul- ḳarnayn, Revised by Naser Afshar Far, Tehran, Ministry of Culture and Islamic Guidance, 1380/ 2001.
Khwāndamīr, Ghiyāth al- Dīn b. Humām al- Dīn, Ḥabīb al- Siyar, Tehran, Khayyām, 1380/ 2001.
Khundjī, Faḍl ʾl- Allah b. Rūzbihān, Mihmān- Nāma- i Bukhārā, Revised by Manouchehr Sotodeh, Tehran, ʿIlmī wa Farhangī, 1384/ 2006.
Khūrmūdjī, Muḥammad Djaʿfar, Ḥaḳayiḳ al- Akhbār- i Nāṣirī, Revised by Hosseyn Khadivjam, Tehran, Zuwwār, 1363/ 1984.
Kinneir, J. M, A geographical memoir of the Persian Empire, accompanied by a map, London, J. Murray 1813.
Lal, M., Travels in the Punjab, Afghanistan and Turkistan to Balkh, Bokhara, and Herat and a visit to Great Britain and Germany, London, 1846.
Macgregor, C. M., Narrative of a journey through the province of khorassan and on the N.W frontier of afghanistan in 1875, London, 1879.
Malik-shah Ḥusayn b. Malik Ghiyāth al- Dīn Muḥammad b. Shāh Maḥmūd Sīstānī, Iḥyāʾ al- Mulūk, Tārīkh- i Sīstān Tā ʿAṣr- i Ṣafawī, Revised by Manouchehr Sotodeh, Vol. 2, Tehran, ʿIlmī wa Farhangī, 1383/ 2004.
Marwī, Muḥammad Kāzim, ʿĀlam Ārā-yi Nādirī, Revised by Mohammad Amin Riahi, Tehran, Nashr- i ʿIlm, 1369/ 1990.
Mīrzā Samīʿā, Muḥammad Samīʿ, Tadhkirat al- Mulūk, Revised by Muḥammad Dabīr Siyāḳī, Tehran, 1378/ 1999.
Muḥammad ʿAlī Munshī, Safar- Nāma- yi Rukn al- Dawla bih Sarakhs wa Guzārish- i Muḥammad Husayn Muhandis bih Muʾwayyid al- Dawla, Revised by Mohammad Gulbun, Tehran, Saḥar, 1356/ 1977.
Muḥammadyār b. ʿArab Ḳatghān, Musakhkhir al- Bilād, Revised by by Nadereh Jalali, Tehran, Mīrāth- i Maktūb, 1385/ 2006.
Muḳaddasī (Maḳdisī), Abū ʿAbd al- Allah Muḥammad, Aḥsan al- Taḳāsīm fī Maʿrifat al- Aḳālīm, Cairo, Madboulybooks, (3rd ed.),1411 AH/ 1991 AD.
Muntadjib al- Dīn Badīʿ, ʿAlī b. Aḥmad, ʿAtabat al- Katabat, Madjmūʿa-yi Murāsilāt- i Dīwān- i Sulṭān Sandjar, Revised by Mohammad Qazvini & Abbas Eqbal Ashtiani, Tehran, Asāṭīr, 1384/ 2005.
Moser, Henry, Safar- Nāma- yi Turkestan wa Iran, Trans. Ali Motarjem, Revised by Gulbun, Tehran, Saḥar, 1356/ 1977.
Naṣīrī, Zayn al- ʿĀbidīn, Dastūr- i Shahr-yārān, Revised by Mohammad Nader Nasiri Moghaddam, Tehran, Dr. Afshar's Endowment Foundation, 1373/ 1994.
Nūrī, Muḥammad Taḳī, Ashraf al- Tawārīkh, Revised by Sousan Asili, Tehran, Mīrāth- i Maktūb, 1386/ 2007.
Rāḳim Samarḳandī, Mīr Sayyid Sharīf, Taʾrīkh- i Raḳim, Revised by Manouchehr Sotodeh, Tehran, 1380/ 2002.
Razi, Amin Ahmad, Haft Iḳlīm, Tehran, (Und.).
Rohrborn, Niẓām- i Iyalāt Dar Dawra- yi Ṣafawiyya(Provinzen und Zentralgewalt), Trans. Keykavos Jahandari, Tehran, Bungāh- i Tardjuma wa Nashr- i Kitāb, 1349/ 1970.
Safar- Nāma- yi Bukhārā, Revised by Hossein Zamani, Tehran, Institute for Humanities and Cultural Studies, 1373/ 1994.
Samarḳandī, Kamāl al- dīn ʿAbd al- Razzāḳ, Maṭlaʿ al- Saʿdayn wa-Madj maʿ-i al- Baḥrayn, Revised by Abdolhossein Navaei, Tehran, Institute for Humanities and Cultural Studies, 1383/ 2004.
Samʿānī, Abū Saʿīd ʿAbd al- Karīm b. Muḥammad, al- Ansāb, Revised by ʿAbd al- Rahman b. Yaḥyā al- Muʿllimī al- Yamānī, Hyderabad, Madjlis Dāʾirat al- Maʿārif al- ʿUthmāniyya, (1st ed.), 1382 AH/ 1962 AD.
Shīrwānī, Zayn al- ʿĀbidīn, Bustān al- Siyaḥa, Tehran, Sanai's Library, (Und.).
Stewart, C. E., Through Persia in disguise with reminiscences of the Indian mutiny, London, 1911.
Tatawī, Aḥmad, Ḳazwīnī, Āṣif Khan, Tāʾrīkh-i Alfī, Revised by Gholamreza Tabatabai Majd, Tehran, Intishārat-i ʿIlmī wa Farhangī, 1382/ 2002.
Vambery, A., Travels in Central Asia, London, 1864.
Wāla Ḳazwīnī Iṣfahānī, Muḥammad Yūsuf, Iran Dar Zamān- i Shāh Ṣafī wa Shāh ʿAbbās- i Duwūm(second), Revised by Mohammad Reza Nasiri, Tehran, Society for the National Heritage of Iran, Vol. 2, 1382/ 2003.
Ibid, Khuld- i Barīn, Revised by Mir Hashem Mohaddes, Tehran, Dr. Afshar's Endowment Foundation, 1372/ 1993.
Waḥīd Ḳazwīnī, Mīrzā Muḥammad Ṭāhir, Taʾrīkh- i Djahān Ārā- yi ʿAbbāsī, Saeed Mir Mohammad Sadegh,Tehran, 1383/ 2005.
Wolfe, J., Narrative a mission to Bokhara in the years 1843-45, V.2, London, 1845.
Yāḳūt Hamawī, Abū ʿAbdallah, Muʿdjam al- Udabāʾ, Egypt, Wizārat al- Maʿārif al- ʿUmūmiyya, (Und.).
Yaʿḳūbī, al- Buldān, Revised by Muḥammad Amīn Ḍanāwī, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1422 AH/ 2002 AD.
Yate, C. E, Khurasan and Sistan, London 1900.
Zakariyyāʾ b. Muḥammad Ḳazwīnī, Āthār al- Bilād Wa Akhbār al- ʿIbād, Beirut, 1998 AD/ 1418 AH.