جغرافیای حافظ ابرو و تقویم البلدان ابوالفدا: بررسی تطبیقی
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
زهرا رضایی نسب
1
(دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
قنبر علی رودگر
2
(استادیار دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران)
کلید واژه: حافظ ابرو, جغرافیای حافظ ابرو, تقویم البلدان, جغرافیانگاری مسلمانان,
چکیده مقاله :
جغرافیای حافظ ابرو، تألیف حافظ ابرو (د. 833ﮬ)، مهم ترین اثر جغرافیایی عهد تیموری به زبان فارسی است. ازآنجاکه آثار جغرافیایی نوشته شده در دوره های متأخر غالبا وام دار آثار پیشین اند، جای طرح این پرسش هست که گزارش های جغرافیای حافظ ابرو تا چه اندازه از خود او است. برای تشخیص اصالت مطالب این اثر، داده های جغرافیاییِ آن با منابع سال ها و سده های پیشین مورد مطالعه تطبیقی قرار گرفت و در نتیجه مشخص شد تقویم البلدان، تألیف ابوالفدا (د. 732 ﮬ)، یکی از مهم ترین منابع حافظ ابرو بوده و سهم درخور توجهی در شکل گیری اثر جغرافیایی او داشته و افزوده های حافظ ابرو بر منقولات خود از تقویم البلدان، بااین که جای جای حاوی اشارات مهم و مشعر بر روزگار اوست، به لحاظ کمّی چندان درخور توجه نیست.
Hafiz Abru’s geography by Hafiz Abru(d.833 h.) is the most important geographical work in Persian language from Timurid’s era. Since the geographic works, that have been written in later periods, are often lent to past works, it is a question of how far the geographic reports of Hafiz Abru are for himself. To determine the authenticity of the content of the work, its geographical information was compared with the past centuries sources and as a result it was demonstrated that Taqwim al-Buldan byAbu al-Fida (d. 732 h.) had been one of the most important sources for Hafiz Abru’s work and what he added to Abu al-Fida work, although containing some important indications of his own time, is not remarkable in quantity.
کتابشناسی
آل داود، سید علی، «ذکر دریای فارس در آثار حافظ ابرو»، ایرانشهر امروز، سال اول، (فروردین- خرداد)، 1395ش.
ابن بلخی، فارسنامه، به کوشش منصور رستگار فسایی، شیراز، بنیاد فارسشناسی، 1374ش.
ابن تغری بردی، یوسف، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهرة، وزارة الثقافة و الارشاد القومی، المؤسسة المصریة العامة، 1392.
ابن خرداذبه، عبیدالله بن عبدالله، المسالک و الممالک، بیروت، دار صادر، 1992م.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415ھ.
ابن عدیم، عمر بن احمد، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، به کوشش سهیل زکار، بیروت، دارالفکر.
ابن فقیه، احمد بن محمد، البلدان، به کوشش یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، 1416ﻫ .
ابن منظور، لسان العرب، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1412ﻫ/ 1992م.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، بیروت، دار المعرفة.
ابوالفدا، تقویم البلدان، بیروت، دارصادر، افست پاریس، 1840م.
احمدی، محسن، «خجند»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم بجنوردی، ج 21، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1392ش.
اصطخری، محمد بن ابراهیم، مسالک الممالک، بیروت، دار صادر، 1927م.
امیرخانی، غلامرضا، تداوم و تحول در تاریخ‌نگاری ایران، بررسی و تحلیل آثار شهاب الدین عبدالله خوافی (حافظ ابرو)، تهران، طرح نقد، 1395ش.
بکران، محمد بن نجیب، جهان نامه، به کوشش محمد امین ریاحی، تهران، ابن سینا، 1342ش.
حافظ ابرو، تاریخ و جغرافیا، نسخه خطی کتابخانه ملک شماره 4143.
همو، جغرافیای حافظ ابرو، به کوشش صادق سجادی، تهران، بنیان، دفتر نشر میراث مکتوب، 1375ش.
همو، جغرافیای تاریخی خراسان در تاریخ حافظ ابرو، به کوشش غلامرضا ورهرام، تهران، انتشارات اطلاعات،1370ش.
حدود العالم من المشرق الی المغرب، با مقدمه بارتولد و تعلیقات مینورسکی، ترجمه میر حسین شاه، به کوشش مریم میر احمدی و غلامرضا ورهرام، تهران، دانشگاه الزهراء، 1383ش.
حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش گای لسترنج، تهران، دنیای کتاب، 1362ش.
خوارزمی، محمد بن موسی، کتاب صورة الارض، به کوشش هانس فون مژیک، لایپزیک، 1926م.
دهخدا، لغتنامه.
رضا، عنایت الله، «آرال»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم بجنوردی، ج 1، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1367ش.
همو، «ابوالفداء»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم بجنوردی، ج6، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1373ش.
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دار العلم للملایین، 1989م.
سجادی، صادق، نک. حافظ ابرو، جغرافیای حافظ ابرو، به کوشش صادق سجادی، تهران، بنیان، دفتر نشر میراث مکتوب، 1375ش.
سرافرازی، عباس، «خلیج فارس در جغرافیای حافظ ابرو»، مجموعه مقالات نهمین همایش ملی فرهنگی گردشگری خلیج همیشه فارس، تهران، جهاد دانشگاهی- مرکز گردشگری علمی فرهنگی دانشجویان ایران، (بهمن) 1392ش.
سعیدی، مریم و پروانه معاذالهی، سنت ترجمه در عصر ایلخانان و تیموریان، تهران، قطره، 1394ش.
قزوینی، زکریا بن محمد، آثار البلاد و اخبار العباد، بیروت، دار صادر، 1998م.
کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانوویچ، تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1379ش.
مقدسی، محمد بن احمد، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م.
هینتس، والتر، اوزان و مقیاس‌ها در اسلام، ترجمه غلامرضا ورهرام، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1368ش.
یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت، دارصادر، 1995م.
یعقوبی، احمد بن اسحاق، کتاب البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، 1967م.
The Times comprehensive Atlas of the wolrd, London, Times books, 2014.
_||_References
Abū ʾl- Fidā, Taḳwīm al- Buldān, Dār Ṣādir, Offset Printing(Paris), 1840/ 1218.
Ahmadi, Mohsen, "Khudjand", The Great Islamic Encyclopaedia, Kazem Mousavi Bojnourdi (as supervisor), Vol.21, Tehran, The Centre For The Great Islamic Encyclopaedia, 1392/ 2014.
Al-Davoud, Seyyed Ali, "Dhikr- i Daryā- yi Fārs dar Āthār- i Ḥāfiẓ- i Ābrū", Iranshahrmag, Vol. 1, (March- May), 2016/ 1395.
Bakrān, Muḥammad b. Nadjīb, Djahān- Nāma, Revised by Mohammad-Amin Riahi, Tehran, Ibn Sīnā, 1342/ 1964.
Ḥafiẓ- i Ābrū, Tārīkh wa Djughrāfīyā, Malek National Library and Museum of Iran(Manuscript), No. 4143.
Ibid, Djughrāfiyyā- yi Ḥāfiẓ- i Ābrū, Revised by Sadegh Sajjadi, Tehran, Bunyān, Mirasmaktoob, 1375/ 1997.
Ibid, Djughrāfīyā- yi Tārīkh- i Khurāsān dar Tārīkh- i Ḥafiẓ- i Ābrū, Revised by Gholamreza Varahram, Tehran, Ketabettelaat, 1370/ 1992.
Ḥamd Allāh Mustawfī, Nuzhat al- Ḳulūb, Revised by Guy Le Strange, Tehran, Dunyā- yi Kitāb, 1362/ 1984.
Hinz, Walther, Awzān wa Miḳyās- hā dar Islām(Islamische masse und gewichte), Trans. Gholamreza Varahram, Tehran, Institute for Humanities and Cultural Studies, 1368/ 1990.
Ḥudūd al- ʿĀlam Min al- Mashriḳ ilal-, Maghrib, (translated and explained by V. Minorsky), Trans. Mir Hossein Shah, Revised by Maryam Mir Ahmadi & Gholamreza Varahram, Tehran, Alzahra University, 1383/ 2005.
Ibn ʿAdīm, ʿUmar b. Aḥmad, Bughyat al- Ṭalab Fī Taʾrīkh Ḥalab, Revised by Suhayl Zakkār, Beirut, Dār al- Fikr, ( Und.).
Ibn ʿAsākir, Taʾrīkh Madīnat Dimashḳ, Revised by ʿAlī Shīrī, Beirut, Dār al- Fikr, 1415 AH/ 1995 AD.
Ibn Balkhī, Fārs- Nāma, Revised by Mansour Rastegar Fasaei, Shiraz, Foundation for Fars Studies, 1374/ 1995.
Ibn al- Faḳīh, Aḥmad b. Muḥammad, al- Buldān, Revised by Yūsuf al- Hādī, Beirut, ʿĀlam al- Kutub, 1996 AD/ 1416 AH.
Ibn Khurdadhbih, ʿUbaydallāh b. ʿAbdallāh, al- Masālik wa al- Mamālik, Beirut, Dār Ṣādir, 1992/ 1370.
Ibn Manẓūr, Lisān al- ʿArab, Revised by ʿAlī Shīrī, Beirut, Dar Ehya altoras alarabiPress, 1412 AH/ 1992 AH.
Ibn Nadīm, Muḥammad b. Isḥāḳ, al- Fihrist, Beirut, Dār al- maʿrifa, (Und.).
Ibn Taghrībirdī, Yūsuf, al-Nudjūm al-Zāhira fī Mulūk Miṣr wa ʾl- Ḳāhira, Cairo, The Ministry of Culture, Mawʾassisa al- Miṣriyya al- ʿAma, 2013.
Iṣṭakhrī, Ibrāhīm b. Muḥammad, al- Masālik wa al- Mamālik, Beirut, Dār Ṣādir, 1927/ 1305.
Ḳazwīnī, Zakariyyā b. Muḥammad, Āthār al- Bilād wa Akhbār al- ʿIbād, Beirut, Dār al- Ṣādir, 1998/ 1376.
Khwārazmī, Muḥammad b. Mūsā, Kitāb- i Ṣūrat al- Arḍ, Revised by Hans von Mžik, Vienna, Adolf Holzhausen Press, 1926/ 1304.
Krachkovskii, Ignatii Iulianovich, Tārīkh-Niwishta- hā- yi Djughrāfiyā dar Djahān- i Islām (Istoriia arabskoi geograficheskoi literatury), Trans. Abul-Qasim Payandeh, Tehran, Intishārāt- i ʿIlmī wa Farhangī, 1379/ 2001.
Maḳdisī, Muḥammad b. Aḥmad, Aḥsan al- Taḳāsīm fī Maʿrifat al- Aḳālīm, Revised by de Goeje, Leiden,1906 AD/ 1323 AH.
Reza, Enayatollah, "Ārāl", The Great Islamic Encyclopaedia, Kazem Mousavi Bojnourdi (as supervisor), Vol. 1, Tehran, The Centre For The Great Islamic Encyclopaedia, 1367/ 1989.
Ibid, "Abū ʾl- Fidā", The Great Islamic Encyclopaedia, Kazem Mousavi Bojnourdi (as supervisor), Vol. 6, Tehran, The Centre For The Great Islamic Encyclopaedia, 1373/ 1995.
Saeedi, Maryam & Parvaneh Maazallahi, Sunnat- i Tardjuma dar ʿAṣr- i Ilkhānān wa Taymūriyyān, Tehran, Ḳaṭra, 1394/ 2016.
Sajjadi, Sadegh, (q.v.):Ḥafiẓ- i Ābrū, Djughrāfiyyā- yi Ḥāfiẓ- i Ābrū, RevisedbySadegh Sajjadi, Tehran, Bunyān, Mirasmaktoob, 1375/ 1997.
Sar Afrazi, Abbas, "Khalīdj- i Fārs Dar Djughrāfiyyā- yi Ḥāfiẓ- i Ābrū", Madjmūʿa Maḳālāt- i Nuhumīn Hamāyish- i Millī Farhangī Gardishgarī- yi Khalīdj- i Hamīsha Fārs, Tehran, Academic Center for Education, Culture and Research, Iranian Students Tourism & Travelling Agency, (January) 2014/ 1392.
Yaʿḳūbī, Aḥmad b. Isḥāḳ, Kitāb al- Buldān, Revised by de Goeje, Leiden, 1967/ 1345.
Yāḳūt Hamawī, Muʿdjam al- Buldān, Beirut, Dār Ṣādir, 1995 AD/ 1415 AH.
Ziriklī, Khayr al- Dīn, al- Aʿlām, Beirut, Dar El-IlmLilmalayin, 1989/ 1367.