فراز و فرود حضور سیاسی شیوخ نقشبندی در دوره شیبانیان
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
علی آرامجو
1
(دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه تهران، تهران ، ایران)
محمدعلی کاظم بیگی
2
(دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران)
محسن معصومی
3
(دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران)
کلید واژه: ماوراءالنهر, شیبانیان, شیوخ نقشبندی, شیوخ جویباری, شیوخ دهبیدی,
چکیده مقاله :
با زوال سلسله مغولان در ماوراءالنهر، رابطه حکومت و شیوخ صوفی وارد مرحله جدیدی گردید به گون ه ای که در دوره تیموریان صوفیان نقشبندی از نفوذ سیاسی قابل توجهی در جامعه، بازار و دربار برخوردار شدند. هرچند نقشبندیه با برآمدن محمد خان شیبانی و سقوط تیموریان، به ویژه در سمرقند، ضربه سختی را متحمل شدند، اما آنها نه تنها در صحنه سیاست ماوراءالنهر باقی ماندند، بلکه ضمن برقراری ارتباطی پیوسته و پر دامنه با دربار شیبانیان، توانستند نقش مهمی در معادلات قدرت در این دوره ایفا کنند. چرایی و چگونگی تداوم این ارتباط مسئله این مقاله است. بنا بر یافته های این پژوهش، ظهور حکومت شیعه مذهب صفویه در ایران و اتحاد اولیه بازمانده های تیموری با آن، به ارتباط شیبانیان با شیوخ سنی مذهب نقشبندی ضرورت می بخشید. افزون بر این، اختلافات داخلی میان خاندان های نقشبندی، علایق و منافع محلی و اقتصادی آنها و نیز مخالفت هایی که عمدتا از جانب اهل شریعت متوجه آنها بود، شیوخ مذکور را به برقراری ارتباطی بیش از پیش با حکومت سوق می داد. منازعات داخلی خاندان های ابوالخیرخانی بر سر قدرت نیز به ویژه پس از عبیدالله خان در ورود شیوخ بانفوذ نقشبندی به عرصه سیاست مؤثر بود.
Following the decline of the Mongol dynasty in Transoxiana, the relationship between the rulers and the Såfi sheikhs entered a new phase, so that during the TimårÊds period, NaqshbandÊ Såfis enjoyed considerable influence in the society, the b§z§§r and the court as well. Although NaqshbandÊyya suffered a severe blow with the rise of Mohammad Kh§n Sheib§nÊ and the fall of the TimårÊds, especially in Samarqand, they not only remained in the Transoxiana politics, but also were able to play an important role in the power equations during this period, while establishing a continuous and extensive relations with the court of the Sheib§nÊds. The question of present study is why this relationship continued. According to the findings, both the emergence of the SafavÊd ShÊÊte rule in Ir§n and the initial coalation of the TimårÊds' remnants with it necessitated the relations of the Sheib§nÊds with the SunnÊ NaqshbandÊ sheikhs. Moreover, conflicts within the NaqshbandÊ houses as well as their local and economic interests, led sheikhs to establish greater contacts with the Sheib§nÊds. The internal struggles of the Abu al-Khairkhan’s descendants for power, especially after the death of 'Ubaidullah Khan, was effective in the entry of influential NaqshbandÊ sheikhs into politics.
ابراهیمی، فهیمه، «روابط سیاسی نقشبندیان با حاکمان (سده پانزده-نوزده میلادی)»، پژوهشنامه تاریخ اسلام، سال اول، شماره چهارم، 1390ش.
همو، «تحوّل در حاکمیت سیاسی و نظام دیوانی اُزبکان ماوراءالنهر (فرارود) از (قرن 9-13ق/ 15ـ19م)»، فصلنامه دولت پژوهی، شماره24، 1399ش.
الگار، حامد، نقشبندیه، ترجمه داود وفایی، تهران، انتشارات مولی، 1398ش.
بداونى، عبدالقادر بن ملوک شاه، منتخب التواریخ، بهکوشش توفیق سبحانى و مولوى احمد صاحب، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، 1379ش.
بخارایی، محمد سعید بن امیر محمد، جمرات الشوق، نسخه خطی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره ثبت 210114.
بدلیسی، شرف خان، شرفنامه، بهکوشش ولادیمیر ولییامینوف، تهران، اساطیر، 1377ش.
تاج علی، زینت، دولت شیبانیان، پایاننامه کارشناسی ارشد، رشته تاریخ اسلام، دانشگاه الزهرا، 1383ش.
ترکمان، اسکندربیک، تاریخ عالم آرای عباسی، بهکوشش ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، 1382ش.
تتوی، قاضی احمد، تاریخ الفی، بهکوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، علمی و فرهنگی، 1382ش.
خاتونآبادی، سید عبدالحسین، وقایع السنین والاعوام، بهکوشش محمد باقر بهبودی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1352ش.
خنجی، فضلالله، مهمان نامه بخارا، بهکوشش منوچهر ستوده، تهران، علمی فرهنگی، 1384ش.
حافظ تنیش، عبدالله نامه، نسخه خطی، کتابخانه و مرکز خراسان شناسی آستان قدس رضوی، شماره ثبت 2887.
حسینی صدیقی، محمد طالب بن تاج الدین حسن خواجه، مطلب الطالبین، بهکوشش غلام کریمی و ایرکین میرکاملوف، تاشکند، 2012م.
خواند میر، غیاث الدین بن همام الدین، تاریخ حبیب السیر، تهران 1380ش.
دوغلات، میرزا محمد حیدر، تاریخ رشیدی، بهکوشش عباس قلی غفاری فرد، تهران، میراث مکتوب، 1383ش.
راقم سمرقندی، میر سید شریف، تاریخراقم، بنیاد موقوفات ایرج افشار، تهران، 1380ش.
صدیقی علوی، شیخ محمد عالم، لمحات من نفحات القدس، لاهور، 1406ق.
غوثی شطاری، گلزارابرار، بهکوشش محمد ذکی، علیگره، 2001م.
قاسم بن محمد شهر صفایی، انیسالطالبین، نسخه خطی، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، شماره ثبت 9702.
قاضی، محمد بن برهان الدین سمرقندی، سلسله العارفین و تذکره الصدیقین، بهکوشش احسانالله شکراللهی، تهران، کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1388 ش.
قطغان، محمد یار بن عرب، مسخرالبلاد، بهکوشش نادره جلالی، تهران، میراث مکتوب، 1385ش.
کاظمبیگی، محمد علی، محسن معصومی، علی آرامجو، سیزدیکاوا ژیبک ساپاربیکوونا، «شیوخ نقشبندی و سیاست در دوره تیموری»، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، دوره 52، شماره 1، بهار و تابستان 1398.
کاشفی، مولانا فخرالدین علی بن حسین واعظ، رشحاتعینالحیات، بهکوشش علی اصغر معینیان، 2536ش.
کاسانی، خواجه احمد، تنبیهالسلاطین، نسخه خطی، در مجموعه بیست و یک رساله، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره ثبت 86688.
کوهستانی، مسعود بن عثمان، تاریخ ابوالخیرخانی، نسخه خطی، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، مجموعه عکس 21 -2018.
غوثی شطاری، گلزارابرار، بهکوشش محمد ذکی، علیگره، 2001م.
ملا بنائی، کمال الدین علی، شیبانی نامه، بهکوشش کازویوکی کوبو، توکیو، 1997م.
ملا شادی، فتح نامه شادی (ترجمه روسی)، نک. Ibragimov .
ملا محمد عوض، ضیاءالقلوب، نسخه خطی، دانشگاه هاروارد، شماره ثبت 72746.
مولانا شیخ، «خوارق عادات احرار»، در مجموعه احوال و سخنان خواجه عبیدالله احرار، بهکوشش عارف نوشاهی، نشر دانشگاهی تهران، 1380 ش.
منشی، محمد یوسف بیک،تذکرهمقیمخانی، بهکوشش فرشته صرافان، تهران، میراث مکتوب، 1380ش.
میرخواند، محمد بن خوند شاه، تاریخ روضه الصفا، بهکوشش جمشید کیان فر، تهران، اساطیر، 1380ش.
نثاری، سید حسن خواجه نقیب الاشراف بخاری، مذکّر احباب، بهکوشش نجیب مایل هروی، تهران، نشر مرکز، 1377ش.
نوشاهی، عارف، «رقعات احرار» در مجموعه احوال و سخنان خواجه عبیدالله احرار، بهکوشش عارف نوشاهی، نشر دانشگاهی تهران، 1380ش.
واصفی، زین الدین محمود، بدایع الوقایع، بهکوشش الکساندر بلدروف، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1349ش.
تواریخ گزیده نصرت نامه (ترجمه روسی)، نک. Ibragimov .
وجیه الدین اشرف، بحرزخار، بهکوشش آذرمیدخت صفوی، دهلینو، 2011م.
Allworth, Edward A., The modern Uzbeks: from the fourteent century to the present, Stanford university, 1990.
Babadžanov, Bahtijar,” la Naqshbandiyya sous les premiers Sheybanides”, L’héritage timouride: Iran – Asie centrale – Inde, XVe-XVIIIe siècles. 3–4 (1997), 69–90.
Bregel, “Abu'l-khayrids”, Encyclopædia Iranica.
Damrel, David, “Forgotten Grace: Khwaja Khawand Mahmud Naqshbandi in Central Asia and Mughal India”, Ph.D. diss., Duke University, 1991.
Delshad, Farshid, “Die sozialpolitische Konnotation des Sufi–Ordens Naqšbandīya”, ZfR Zeitschrift für Religionswissenschaft Heft 10/1 2011.
DeWeese, Devin. Islamization and native religion in the Golden Horde: Baba Tiikles and conversion to Islam in historical and epic tradition, The Pennsylvania State University Press, 1994.
Haarmann, Ulrich; “Staat und Religion in Transoxanien im frühen 16. Jahrhundert”, in Zeitschrift der deutschen morgenländischen Gesellschaft, 124 (1974).
Ibragimov, S. K., Materiali po istorii kazakhskikh khanstv XV - XVIII vekov (izvlecheniya iz persidskikh i tyurkskikh sochinenii), Alma-Ata 1969.
Ivanov P.P., Khozyaystvo dzhuybarskikh sheykhov. K istorii feodal'nogo zemlevladeniya v Sredney Azii v XVI - XVII vv, Moskva, 1954.
Paul, Jürgen. “La propriété foncière des cheikhs Juybari”, Cahiers d’Asie Centrale 3–4, (1997), 183–202.
Semenov, A. A., “Sheibani-khan i zavoevanie im imperii Timuridov”, Materialy po istorii tadzhikov i uzbekov Srednei Azii, Stalinabad, 1954.
Vyatkin, Sheykhi Dzhuibari. I. Khodzha Islam, v: Turkestanskiye druz'ya, ucheniki i pochitateli, Tashkent 1927.
Welsford, Thomas, Four types of loyalty in early modern Central Asia, Brill, 2013.
_||_
Allworth, Edward A., The modern Uzbeks: from the fourteent century to the present, Stanford university, 1990.
Ārāmdjū, ʿAli, Tariḳat va siāsat: Naḳshbandiyya dar Āsiāye markazi, Risālaye doktori, Danishgāh-e Tehrān, 1398/2019.
Abd al-Ghādir ibn Moluk Shāh Badāʿuni, Montakhab al-tavārikh, ed. Tofiḳ Sobḥāni va Molavi Aḥmad sāḥib, Tehran, Andjomani Asār va Mafākhire Farhangi, 1379/ 2000.
Ashraf, Vadjih al-din, Baḥri Zokhār, ed. Āzarmidokht ṣafavi, New Delhi, 2011.
Algār, Hāmid, Naḳshbandiyya, tarjome Dāvud Vafāʿi, Tehrān, 1398
Iskandar Beg Turkoman Munshī, Taʾrikh-i ʿĀlam- ārā-yi ʿAbbāsī, ed. Iraj Afshar, Tehran, Amīr Kabīr, Vol. 3, 1382/ 2003.
Babadžanov, Bahtijar, “la Naqshbandiyya sous les premiers Sheybanides”, L’héritage timouride: Iran – Asie centrale – Inde, XVe-XVIIIe siècles. 3–4 (1997), 69–90.
Bidlīsī, Amīr Sharaf Khān, Sharaf- Nāma, ed. Vladimir viliaminov, Tehran, Asatir, 1377/ 1998.
Bregel, “Abu'l-khayrids”, Encyclopædia Iranica.
Bokhārāei, Muḥammad saeid ibn Amir Muḥammad, Djamarāt Al-Showḳ, Majles Library, Manuscript, No. 210114.
Damrel, David. “Forgotten Grace: Khwaja Khawand Mahmud Naqshbandi in Central Asia and Mughal India”, Ph.D. diss., Duke University, 1991.
Delshad, Farshid, “Die sozialpolitische Konnotation des Sufi–Ordens Naqšbandīya”, ZfR Zeitschrift für Religionswissenschaft Heft 10/1 2011.
DeWeese, Devin. Islamization and native religion in the Golden Horde: Baba Tiikles and conversion to Islam in historical and epic tradition, The Pennsylvania State University Press, 1994.
Dūghlāt, Mirzā ḥaidar, Tārikhi Rashidi, Abbās ḳoli Ghaffāri Fard, Tehran, Mirāthi Maktub, 1383/2004.
Ghothi Shattāri, Golzāri Abrār, ed. Muḥammad Zaki, Aligarh, 2001.
Haarmann, Ulrich; “Staat und Religion in Transoxanien im frühen 16. Jahrhundert”, in Zeitschrift der deutschen morgenländischen Gesellschaft, 124 (1974).
Ḥāfiẓ Tani̊s̲h̲, Toḥfay-yi shahi, Manuscript, No. 2887, Mashhad, Library and document center of Astan Qods ḥosaini ṣeddiḳi, Muḥammad Talib, Matlab al-tālibin, ed. Gholām Karimi and Irkin Mirkamelov, Tashkent, 2012.
Ibragimov, S. K. Materiali po istorii kazakhskikh khanstv XV - XVIII vekov (izvlecheniya iz persidskikh i tyurkskikh sochinenii), Alma-Ata 1969.
Ibrāhimi, Fahima, “Ravābiti siāsi-yi Naḳshbandiyān bā ḥākimān”, Pazhuhishnama-yi tārikh-e Islām, sal-e avval, 1390/2011.
Ivanov P.P. Khozyaystvo dzhuybarskikh sheykhov. K istorii feodal'nogo zemlevladeniya v Sredney Azii v XVI - XVII vv, Moskva, 1954.
Kāshifī, Fakhr al-Dīn ʿAlī b. Ḥusayn Wāʿiẓ, Rashaḥāt ʿayn al- ḥayāt, 2 vol, ed. ʿAli Aṣghar Muʿiniyān, Tehran 1977.
Khundjī, Faḍl ʾl- Allah b. Rūzbihān, Mihmān- Nāma- i Bukhārā, Revised by Manouchehr Sotodeh, Tehran, ʿIlmī wa Farhangī, 1384/ 2006.
Khwāndamīr, Ghiyāth al- Dīn b. Humām al- Dīn, Ḥabīb al- Siyar, Tehran, Khayyām, 1380/ 2002.
ḳatghān, Muḥammad yar ibn ʿArab, Mosakhar al-bilad, ed. Nadereh Djalāli, Tehran, Mirath Maktub, 1385/2006.
ḳāzi, Muḥammad ibn Borhān al-Din, Silsila al-ārifin va Tazkira al-ṣiddighin, ed. Iḥsan Allāh Shokrollāhi, Tehran, The Majlis library and document center, 1388/ 2009.
Kazem Beigi, Muḥammad ʿAli, Mohsen Masumi, ʿAli Ārāmdjū, Syzdykova Zhibek Saparbekovna, Shoyukhe “Naḳshbandi va Siāsat dar doraye Timuri”, Pazhuhishnama-yi tārikh Tamadone Islāmi, no.1, 1398/2019.
Khātun Ābādi, Abdolhosain, Vaḳāye Al-senin va Al-awam, ed. Muḥammad Bāḳer Behbudi, Tehran, 1352/1973.
Kuhistāni, Masʿud ibn Osmān, Tārikhe Abolkhair khāni, Tehran central Library, Manuscript, No.2018-21.
Mīrkhwānd, Muḥammad b. Khwānshāh, Rawḍat al- Ṣafāʾ, ed. Jamshid Kian Far, Vol. 3, Tehran, Intishārāt- i Asāṭīr,1380/ 2002.
Tatawī, Aḥmad, Ḳazwīnī, Āṣif Khan, Tāʾrīkh-i Alfī, ed. Gholamreza Tabatabai Majd, Tehran, Intishārat-i ʿIlmī wa Farhangī, 1382/ 2003.
Rāḳim Samarḳandī, Mīr Sayyid Sharīf, Taʾrīkh- i Raḳim, ed. Manouchehr Sotodeh, Tehran, 1380/ 2002.
ṣiddiḳi Alavi, Sheikh Muḥammad ʿAlam, Lomaḥāt min Nafaḥāt al-ons, Lāḥur, 1985.
Shahri ṣafāei, ḳāsim ibn Muḥammad, Anis al-Tālibin, Tehran central Library, Manuscript, No. 9702.
Kāsāni, Khādja Ahmad, Tanbih al-Salātin, Majles Library, Manuscript, No. 86688.
Molla Binâ’i, Sheybâni-nâma, ed. Tatsuhiko Kubo, Tokyo, 1997.
Mollā Shādi, “Fatḥ Nāma”, see Ibragimov “Tavārikhi Gozidaye Nosrat nāma”, see Ibragimov.
Molla Muḥammad ’avaz, Zia ’al-ḳolub, Hrvard university, Manuscript, No. 72746.
Mowlānā sheikh, “Khavāriḳi ’ādāti Aḥrār”, in Aḥvāl va sokhanāni khowja Aḥrār, ed. Arif Nowshāhi, Nashri dānishgāhiye Tehrān, 1380/ 2001.
Monshi, Muḥammad Yusof beyk, Tazkiraye Moḳim Khāni, ed. Fereshteh ṣarrāfān, Tehran, Mirath-e Maktub, 1380/ 2002.
Nesâri, Hasan Khwâdja, Moẕakker-e aḥbâb, ed. Nadjib Mâyel ḥeravi, Tehran, Nashri Markaz, 1377/1999.
Nowshāhi, Arif, “Roḳa’âti Aḥrar”, in Aḥvāl va sokhanāni khowja Aḥrār, ed. Arif Nowshāhi, Nashri dānishgāhiye Tehrān, 1380/ 2001.
Paul, Jürgen, “La propriété foncière des cheikhs Juybari,” Cahiers d’Asie Centrale 3–4, (1997), 183–202.
Semenov, A. A., “Sheibani-khan i zavoevanie im imperii Timuridov”, Materialy po istorii tadzhikov i uzbekov Srednei Azii, Stalinabad, 1954.
Vāsifi, Zein al-din Mahmud, Badāie ’al-vaḳāye, ed. Alexānder Boldorov, Tehrān, Bonyāde Farhangi Irān, 1349/1971.
Vyatkin, Sheykhi Dzhuibari. I. Khodzha Islam, v: Turkestanskiye druz'ya, ucheniki i pochitateli, Tashkent 1927.
Welsford, Thomas, Four types of loyalty in early modern Central Asia, Brill, 2013.