تاریخ‌نگاری ابوالفرج اصفهانی در مَقاتِل الطّالِبیّین: مقتل‌نگاری اهل‌بیت(ع)
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
آذر انجم شعاع
1
(دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران)
محمد رضا هدایت پناه
2
(دانشیار گروه تاریخ، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران)
محمد حسن معصومی
3
(استادیار گروه زبان و ادبیات عرب، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران)
کلید واژه: تاریخ‌نگاری اسلامی, مقتل‌نگاری, ابوالفرج اصفهانی, مَقاتِل الطّالِبیّین, تاریخ اهل‌بیت(ع),
چکیده مقاله :
مَقاتِل الطّالِبیّین ابوالفرج اصفهانی(د ۳۵۶ﻫ) یکی از کهن ترین و برجسته ترین کتاب های مقاتل است. این مقاله ضمن بررسی تاریخ‌نگاری ابوالفرج اصفهانی، به ویژه آنجا که به اهل‌بیت(ع) پرداخته، می کوشد با ارزیابی و نقد گزارش های ابوالفرج جنبه هایی از مقتل نگاری او را روشن سازد. مَقاتِل الطّالِبیّین تراجم‌نامه‌ای روایی است که بیشتر با تکیه بر منابع مکتوب پیش از خود و گاه با بهره گیری از منابع شفاهی نگاشته شده است. ابوالفرج برای سنجش درستی/ نادرستی روایت ها دست به مقایسه و ارزیابی می زند و گاه نظر خود را نیز بیان می‌کند، از این رو رگه هایی از تاریخ نگاری ترکیبی و تحلیلی در اثر او دیده می شود. گرایش ابوالفرج به دست ه ای از طالبییان در جاهایی به تاریخ نگاری او رنگی جانب دارانه زده و کماً و کیفاً در نگارش مقتل ها تأثیر گذاشته است. با این همه روایت های او نزد پسینیان به ویژه مورخان شیعی امامی با پذیرش بسیار روبه‌رو شد و در تاریخ نگاری اهل بیت ارزش و اعتبار بالایی یافت.
Maqātil al-Tālibīyyīn by Abul Faraj Isfahānī (356 AH), is one of the oldest and most prominent books of Maqātil. This article examines the historiography of Abul Faraj Isfahānī, especially where he dealt with Ahl al-Bayt (PBUH), tries to clarify some aspects of his historiography by evaluating and criticizing Abul Faraj's reports. Maqātil al-Tālibīyyīn is a source mostly relied on written sources and sometimes using oral sources. Abul Faraj compares and evaluates the narrations in order to measure their accuracy/inaccuracy and sometimes expresses her opinion, therefore, streaks of compound and analytical historiography can be seen in his work. Abul Faraj's tendency towards a group of Talibites has given a biased color to his historiography and has had an effect on the writing of the Maqātils. Despite this, his narrations were admired by the later scholars, especially the Imami Shia historians, and they found great value and credibility in the historiography of Ahl al-Bayt.
آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، قم، اسماعیلیان، 1408ق.
آذرنوش، آذرتاش و علی بهرامیان، «ابوالفرج اصفهانی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج 6، 1373ش.
آئینه‌وند، صادق، «مکتب تاریخ نگاری طبری»، کیهان اندیشه، ش 25، مرداد و شهریور 1368.
ابنابیالحدید، عبدالحمید، شرح نهجالبلاغه، بهکوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، منشورات مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، 1404ق.
ابناثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر و داربیروت، 1385ق.
ابنجوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، بیروت، دارالکتب العلمیه، بیتا.
ابنخلکان، شمس الدین احمد بن محمد، وفیات الاعیان و انباء ابناءالزمان، بهکوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر، 1972م.
ابنشهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، معالم العلماء، قم، بیتا.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، بهکوشش رضا تجدد، تهران، اساطیر، 1381ش.
ابوالفرج اصفهانی، علی بن الحسین، مقاتل الطالبیین، ترجمه بهزاد جعفری، تهران، جعفریراد، 1389ش.
جعفریان رسول، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، تهران، علم، 1391ش.
حرعاملی، ابو جعفر محمد بن الحسن، امل الآمل، نجف اشرف، مطبعة الآداب، بیتا.
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد او مدینه السلام، بهکوشش بشار عواد معروف، بیروت، دارالغرب الاسلامی، 2002م.
رفعت، محسن و رحمان ستایش، محمد کاظم، «روایات عاشورایی مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانی در میزان نقد و بررسی»، مجله علوم حدیث، ش76، 1394ش.
صدوق، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا(ع)، ترجمه علی اکبر غفاری و حمید رضا مستفید، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1393ش.
طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیتا.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بهکوشش ابوالفضل ابراهیم، بیروت، 1382ق.
طوسی، محمد بن الحسن، الغیبه، بهکوشش مجتبی عزیزی، قم، انتشارات جمکران، 1387ش.
عادل، پرویز، «ابوالفرج اصفهانی و ترجمه مقاتل الطالبیین»، کتاب ماه و جغرافیا، ش26، 1378ش.
عمادی حائری، سید محمد، بازسازی متون کهن حدیث شیعه، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، 1394ش.
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، موسسة الوفاء، 1403ق.
معارف، مجید، و لعیا مرادی، «بررسی کاربرد عقل در نقد روایات»، مجله حدیث پژوهی، سال نهم، ش18، پاییز و زمستان 1396.
مفید، ابن نعمان محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، بهکوشش مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، کنگره شیخ مفید، 1413ق.
نجاشی، ابوالعباس احمد بن علی، رجال النجاشی، بهکوشش موسی الشبیری الزنجانی، بی‌جا، مؤسسه نشر الاسلامی، 1416ق.
هدایتپناه، محمدرضا، منابع تاریخی شیعه تا قرن پنجم، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1395ش.
_||_
Āqā Buzurg Ṭihrānī, Muḥammad Muḥsin, al-Dharīʻat Ilā Taṣānīf-i l-Shīʻat, Qum, Ismāīlīyān, 1408 AH.
Ādharnūsh, Ādhartāsh wa ʻAlī Bahrāmīyān, “Abū al-Faraj Iṣfahānī”, Dāʼirat al-Maʻārif Buzurg-i Islāmī, Zīr-i Naẓar-i Kāẓim Musavī Bujnūrdī, Tihrān, Markaz Dāʼirat al-Maʻārif Buzurg-i Islāmī, J6, 1373 SH.
Āʼīniwand, Ṣādiq, “Maktab-i Tarīkhnigārīy-i Ṭabarī”, Kiyhān Andīshih, Sh 25, Murdād wa Shahrīwar 1368, 22-31.
Ibn abī al-Ḥadīd, ʻAbd al- Ḥamīd, Sharḥ-u Nahj-i l-Balāgha, bi Kūshish-i Muḥammd abū al-Faḍl Ibrāhīm, Qum, Manshūrāt-u ʻMaktabat-i Āyatillāh al-ʻUẓmā al-Marʻashī al-Najafī, 1404 AH,
Ibn Athīr, ʻIzz-u l-Dīn, al-Kāmil-u fī l-Taʼrīkh, Biyrūt, Dār al-Ṣādir wa Dār al-Biyrūt, 1385 AH.
Ibn al-Jawzī, ʻAbd-u l-Raḥmān b. ʻAlī, al-Muntaẓam-u fī Taʼrīkh-i l-Umam-i wa l-Mulūk, Biyrūt, Dār al-Kutub al-ʻIlmīya, Bī Tā.
Ibn Khallakān, Shams al-Dīn Aḥmad b. Muḥammad, Wafayyāt-u l-Aʻyān wa Anbāʼ-u Abnāʼ-i l-Zamān, bi Kūshish-i Iḥsān ʻAbbās, Biyrūt, Dār al-Ṣādir, 1972 AD.
Ibn Shahr Āshūb Māzandarānī, Muḥammad b. ʻAlī, Maʻālim-u l-ʻUlamāʼ, Qum, Bī Tā.
Ibn Nadīm, Muḥammad b. Isḥāq, al-Fīhrīst, bi Kūshish-i Riḍā Tajaddud, Tihrān, Asāṭīr, 1381 SH.
Abū al-Faraj Iṣfahānī, Maqātil-u l-Ṭālibīyīn, Tarjumiy-i Bihzād Jaʻfarī, Tihrān, Jaʻfarīrād, 1389 SH.
Jaʻfarīyān, Rasūl, Ḥayāt Fikrī Sīyāsī Imāmān Shīʻa, Tihrān, ʻIlm, 1391 SH.
Ḥur ʻĀmilī, Abū Jaʻfa Muḥammad b. al-Ḥasan, Amal-u l-Āmil, Najaf Ashraf, Maṭbaʻat al-Ādāb, Bī Tā.
khaṭīb Baghdādī, Aḥmad b. ʻAlī, Taʼrīkh-u Baghdād aw Madīnat al-Salām, bi Kūshish-i Bashshār ʻAwwād Maʻrūf, Dār al-Gharb al-Islāmī, 2002 AD.
Rafʻat, Muḥsin Raḥmān Sitāyish, Muḥammad Kāẓim, “Riwāyāt ʻĀshūrāīy-i Maqātil al-Ṭālibīyīn Abū al-Faraj Iṣfhānī Dar Mīzān Naqd wa Barrasī”, Majaliy-i ʻUlūm Ḥadīth, 76: 143- 172, 1394 SH.
Ṣadūq, Muḥammad b. ʻAlī, ʻUyūn-u l-Akhbār-i l-Riḍā, Tarjumiy-i ʻAlī Akbar Ghaffārī wa Ḥamīdriḍā Mustafīd, Tihrān, Dār al-Kutub al-Islāmīya, 1393 SH.
Ṭabarsī, Faḍl b. Ḥasan, ʻIlām-u l-Warā bi Aʻlām-i l-Hudā, Qum, Muʻasisiy-i Āl l-Bayt li Iḥyāʼ-i l-Turāth, Bī Tā.
Ṭabarī, Abū Jaʻfar Muḥammad b. Jarīr, Taʼrīkh-u al-Umam-i wa l-Mulūk, bi Kūshish-i Abū al-Faḍl Ibrāhīm, Biyrūt, 1387 AH.
Ṭūsī, Muḥammad b. l-Ḥasan, al-Ghaybat, bi Kūshish-i Mujtabā ʻAzīzī, Qum, Intishārāt Jamkarān, 1387 SH.
ʻĀdil, Parwīz, “Abū al-Faraj Iṣfahānī wa tarjumiy-i Maqātil-u l-Ṭālibīyīn”, Kitāb Māh wa Jughrāfīyā, 26: 47-48, 1378 SH.
ʻImādī Ḥāʼirī, Sayyid Muḥammad, Bāzsāzīy-i Mutūn kuhan Ḥadīth Shīʻa, Qum, Muʻasisiy-i ʻIlmī Farhangī Dār al-Ḥadīth, 1394 SH.
Majlisī, Muḥammad Bāqir, Biḥār-u l-Anwār, Biyrūt, Muʻasisat al-Wafāʼ, 1403 AH.
Maʻārif, Majīd wa Laʻyā Murādī, “Barrasīy-i Kārburd ʻAql Dar Naqd-i Riwāyāt”, Majaliy-i Ḥadīth pazhūhī, Sāl-i Nuhum, Pāyīz wa Zimistān 1396, 85-116.
Mufīd, Ibn Nuʻmān Muḥammad b. Muḥammad, al-Irshād-u fī Maʻrifat-i Ḥujajillāh-i ʻAlā l-ʻIbād, bi Kūshish-i Muʻasisiy-i Āl-u l-Bayt ʻAlayhum al-Salām, Qum, Kungiriy-i Shiykh Mufīd, 1413 AH.
Najjāshī, Abū al-ʻAbbās Aḥmad b. ʻAlī, Rijāl al-Najjāshī, bi Kūshish-i Mūsā al-Shubayrī al-Zanjānī, Bī Jā, Muʻasisat-u Nashr-i l-Islāmī, 1416 AH.
Hidāyatpanāh, Muḥammadriḍā, Manābiʻ-i Tārīkhīy-i Shīʻa Tā Qarn Panjum, Qum, Pazhūhishgāh Ḥawzih wa Dānishgāh, 1395 SH.