بنی رَزین و مناسبات بربری – عربی مسلمانان در اندلس سده‌های میانه
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
سهراب اسلامى
1
(دانش‌آموخته دکترى دانشگاه آزاد اسلامى واحد علوم و تحقیقات، رشته تاریخ و تمدن ملل اسلامى، تهران، ایران)
یونس فرهمند
2
(استادیار دانشگاه آزاد اسلامى واحد علوم و تحقیقات، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامى، تهران، ایران)
هادی عالم زاده
3
(استاد دانشگاه آزاد اسلامى واحد علوم و تحقیقات، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامى، تهران، ایران)
کلید واژه: بربرها, بنی‌رَزین, امویان اندلس, شَنْتَمَرِیّه شرقی (سَهْله), جایگاه سیاسی,
چکیده مقاله :
بنی رَزین از خاندان‌های مشهور بربر در اندلس بودند که نیای آنها همراه با طارق بن زیاد وارد اندلس شده بود. آنها نخست به قُرْطُبَه و سپس به سمت ثغور رفتند و در سَهْله یا شَنْتَمَرِیّه شرقی از توابع شَنْتَبَرِیّه مسکن گزیدند. این منطقه در دوره امویان منطقه‌ای نظامی در ثغر اوسط بود و از این رو ساکنان آن می‌توانستند نقش مهمی در تداوم قدرت اموی در این منطقه ایفاء کنند. بنی رَزین و حاکمان آنها که همانند دیگر بربرها از عرب‌ها و حکومت اموی ناراضی بودند، نقش دوگانه‌ای در دوره امویان بازی کردند. آنها در عصر امارت و به ویژه خلافت، به قدرت امویان اندلس گردن نهادند؛ اما در اوایل قرن پنجم و با استفاده از ضعف حکومت اموی اعلام استقلال کردند و در شَنْتَمَرِیّه شرقی حکومتی مستقل تشکیل دادند. بنی رَزین و حاکمان آنها در قرن پنجم برای حفظ منافع خود هیچ‌گاه در مناقشات و اختلافات سیاسی همسایگان دخالت نکردند؛ اما با خلفای اموی از در مخالفت و ناسازگاری وارد شدند. رفتار حاکمان بنی رَزین مؤیّد این دیدگاه است که بنی رَزین همانند دیگر بربرها در زوال و سرنگونی حکومت اموی و تضعیف قدرت مسلمانان در اندلس نقش مؤثری داشته‌اند.
References Abbādī, Mukhtār Aḥmad, Fī tarīkh al-Maghrib wa l-Andalus, Beirut, Dar Al-nahḍa, (Un d.). Abū Muṣṭafā, Kamāl Sayyid, Buḥūth fī tarikh wa ḥaḍāra al- Andalus fī l-Aṣr al-Islāmī, Alexandria, Markaz-i Iskandariyya lil-kitāb, 1997 AD/1417 AH. Akhbār madjmūa fī fatḥl-Andalus, Revised by Ibrāhīm Ābyārī, Beirut, Dār al-kutub al-Lubnānī, 1989 AD, 1409 AH. , Dawla al-islām fī l-Andalus, al-ʿAṣr al-awwal al-ḳism al-awwal, Min al-fatḥ ilā bidāya ʿahd al-Nāṣir, Cairo, Maktaba Khāndjī, 1997 AD/ 1417 AH؛ Abdolmuhammad Ayati(trans.), Tehran, keyhanbook, 2001/ 1380. Ibid, duwal al-ṭawādhu ḳiyam-hā ḥattā al-fatḥ al-Murābiṭī, Cairo, Maktaba Khāndjī, 1997 AD/1417 AH؛ Abdolmuhammad Ayati(trans.), Tehran, keyhanbook, 1988/ 1367. Arslān, Shakīb, al-Ḥulal al-sundusiyya fī al-akhbār wa al-āthār l-Andalusiyya, Cairo, Kalamāt-i ʿArabiyya lil-Tardjuma wa al-nashr, (Un d.). Bubāya,ʿAbd al-Ḳādir, al-Barbar fī l-Andalus wa mawḳifuhum min fitna al-ḳarn al-khāmis al-hidjrī 422-492 AH, Beirut, Dār al-kitāb al-ʿilmiyya, 2011 AD/1432 AH. Ḍabbī, Aḥmad b. Yahyā b. Aḥmad b. ʾAmīra, Bughyat al-multamis fī tarīkh ridjāl ahl l-Andalus, Cairo, Dār al-Kātib al-ʿArabī, 1967 AD/1386 AH. Hadjdjī, ʿAbd al-RaḥmānʿAlī, al-Tarīkh al-Andalus, Beirut, Dār al-Ḳalam, ( 2nd ed.), 1981 AD/1401 AH. Ḥaḳḳī, Muḥammad, al-barbar fī al-Andalus, (Un d.), Shirkat al-Nashr wa al-Tūzīʿ al-Madāris, (1st ed.), 2001 AD/1421 AH. Hayik, Simon, Abd al-Raḥmān al-Dākhil ṣaḳr ḳuraysh, (Un d.), 1982 AD/1402 AH. Ḥimyarī, Muḥammad b. ʿAbd al-Munʿim, al-Rawḍ al-miār fī khabar al-aḳṭār, Revised by Iḥsān ʿAbbās, Beirut, Maktaba Lubnān, 1984 AD/1404 AH. Ibn Abbār, Abū ʿAbdallāh Muḥammad b. ʿAbdallāh b. Abībakr, al-ḥulla al-siyarā, Revised by Ḥusayn Mūnis, Cairo, Dār al-Muʿārif, 1985 AD/1405 AH. Ibn Bassām, Abu ʾl-Ḥasan ʿAlī, al-Dhakhīra fī maḥāsin ahl al-djazīra, Beirut, Dār al-Thaḳāfa, 1997 AD/1417 AH. Ibn Ḥayyān, Abū Marwān Ḥayyān b. Khalaf, Muḳtabis, al-Sifr al-Thānī, Revised by Maḥmūd ʿAlī Makkī, Riadh, Markaz al-Malik Fīṣal lil-Buḥūth wa al-Dirāsāt al-Islāmiyya, 2002 AD/1422 AH. Ibid, Muḳtabis, Revised by Maḥmūd ʿAlī Makkī, Beirut, Dār al-Kitāb al-ʿArabī, 1973 AD/1392 AH. Ibid, Muḳtabis,Nashr-i Pedro Shālmītā, Madrid, al-mʿahad al-Isbānī al-ʿArabī al-Thaḳāfa Kulliyya al-Ādāb biʾl-Ribāṭ, 1979 AD/1392 AH. Ibid, Muḳtabis, al-Sifr al Sādis, Revised by ʿAbd al-Raḥman ʿAlī Ḥadjdjī, Beirut, Dār al-Thaḳāfa, 1956 AD/1375 AH. Ibid, Muḳtabis, al-Sifr al Sādis, Revised by Ṣalāḥ al-Dīn al-Hawārī, Beirut, Maktaba al-ʿAṣriyya, 2006 AD/1426 AH. Ibn Ḥazm Andalusī, Abī Muḥammad ʿAlī b. Aḥmad b. Saʿīd, Djamharat ansāb al-arab, Revised by ʿAbd al-Salām Muḥammad Hārūn, Cairo, Dār al-Muʿārif, 1982 AD/ 1402 AH. Ibn ʿIdhārī, Abu ʾl-ʿAbbās Aḥmad b. Muḥammad, al-Bayān al-mughrib fī akhbār mulūk al-Andalus wa l-maghrib, G.S. Colin & Lévi Provençal, Beirut, Dār al-Thaḳāfa, 1983 AD/1403 AH. Ibn Khaldūn, ʿAbd al-Raḥmān Muḥammad, al-Ibar wa al-dīwan l-mubtadi wa al-Khabar fī tarikh al-Arab wa al-Adjam wa al-Barbar wa-min āṣarāhum min zawī al-sulṭān al-akbar, Revised by Khalīl Shiḥāda, Beirut, Dār al-Fikr, 1988 AD/1408 AH. Ibn al-Khaṭīb, Dhu ʾl-Wizāratayn Lisān al-Dīn, al-iḥāṭa fī akhbār Gharnāṭa, Revised by Muḥammad ʿAbdallāh ʿAnān, Cairo, Maktaba al-Khāndjī, 1973 AD/1392 AH. Ibid, Amāl al-aalām fī-man būyia ḳabl al-iḥtilām min mulūk al-Islām, Revised by Lévi Provençal, Beirut, Dār al-Makshūf, 1956 AD/1375 AH. Idrīsī, Muḥammad b. ʿAbdallāh, Ṣafa al-Maghrib wa arz al-Sūdān wa Miṣr wa l-Andalus, Leiden, Brill Publishers, 1866 AD/1282 AH. Khushanī, Abū ʿAbdallāh Muḥammad b. Ḥārith b. Asad, Ḳuḍat Ḳurṭūba wa ulama Ifriḳiya, Revised by Sayyid ʿIzzat ʿAṭṭār Ḥusaynī, Cairo, Maktaba Khāndjī, 1994 AD/1414 AH. Mafākhir al-barbar, Revised by ʿAbd al-Ḳādir Būbaya, Rabat, Dār Abī Raḳrāḳ lil-Ṭabāʿa wa al-nashr, 2005 AD/1425 AH. Mūnis, Ḥusayn, Maālim tarīkh al-Maghrib wa al-Andalus, (Un d.), Maktaba al-Āsirra, 2004 AD/1424 AH. Provençal, Lévi, al-Islām fī al-Maghrib wa l-Andalus, Maḥmūd ʿAbd Al-azīz Sālim & Muḥammad Ṣalāḥ al-Dīn Ḥilmī(trans.), Cairo, Dār al-Nahḍa-i Miṣr, 1956 AD/1357 AH. Rāshid, ʿAbd al-Djalīl ʿAbd al-Rizā, “Dawr al-Barbar fī suḳūṭ al-dawla al-Umayya fī ʾl-Andalus”, Baghdad, Madjalla al-Muarrikh al-arabī, 1977 AD/1397 AH. Sālim, Sayyid ʿAbd al-ʿAzīz, Tarīkh al-Muslimīn wa Āthāruhum fī l-Andalus min al-fatḥ al-Arabī ḥattā suḳūṭ al- Khilāfat bi-ḳurṭūba, Alexandria: Mūʾassa Shabāb al-Djāmiʿa, 1999 AD/1419 AH. Yāḳūt Hamawī, Abū ʿAbdullāh Yaʿḳūb b. ʿAbdullāh, Mudjam al-buldān, Beirut, Dār ṣādir, 1995 AD/1415 AH. Ziriklī, Khayr al-Dīn b. Maḥmūd b. Muḥammad, al-Alām, Beirut, Dār al-ʿIlm lil-Mullāʾiyn, 2002 AD/1422 AH. Al Banū Razin was among the prominent Berber families of Andalusia that their ancestor arrived there with Tariq ibn Ziyad. They went, firstly, to Cordoba, then to Christian borderlines and finally settled down in Albarracin, a district of Santaver. It was a military area located in thighr ‘awsat (the middle borderline) during the Umayyad era. Therefore, its residents could play a significant role in the maintaining the power of Umayyads in this area. Similar to other Berbers who were dissatisfied with the Arabs and the Umayyads, Al Banū Razin and their rulers played a dual role. Although they had submitted to the Andalusian Umayyad Caliphate, as Umayyad government was weakened in the early 5th century A.H., they declared independence and established a dominant government in Albarracin. Furthermore, to secure their interests, they never involved in the political conflicts and disputes between their neighbors at the time. However they adopted a confrontational approach towards the Umayyad caliphs. The policies taken by the Banū Razin governors prove that, similar to other Berbers, Al Banū Razin significantly contributed to the decline and collapse of the Umayyad Empire and reducing of Muslim power in Andalusia.
ابن ابّار، ابوعبدالله محمد بن عبدالله بن ابی بکر، الحلة السیراء، تحقیق حسین مونس، قاهرة، دارالمعارف، 1985م.
ابن بسّام، ابوالحسن علی ، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، بیروت، دارالثقافة، 1997م.
ابن حزم اندلسی، ابی محمد علی بن احمد بن سعید، جمهرة انساب العرب، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قاهرة، دارالمعارف، 1982م.
ابن حیّان، ابومروان حیان بن خلف،المقتبس، السفر الثانی، تحقیق محمود علی مکی، ریاض، مرکز الملک فیصل للبحوث و الدراسات الاسلامیة، 2002م.
ابن حیّان، المقتبس، تحقیق محمود علی مکی، بیروت، دارالکتاب العربی، 1973م.
همان، نشر بدرو شالمیتا، مدرید، المعهد الاسبانی العربی الثقافة کلیة آلاداب بالرباط، 1979م.
همان، السفر السادس، تحقیق عبدالرحمن علی حجّی، بیروت، دارالثقافة، 1956م.
همان، السفر السادس، شرح صلاح الدین هواری، بیروت، مکتبة العصریة، 2006م.
ابن خطیب، ذی الوزارتین لسان الدین، الاحاطة فی اخبار غرناطة، تحقیق محمد عبدالله عنان، قاهرة، مکتبة الخانجی، 1973م.
همو، الاعمال الاعلام فی من بویع قبل الاحتلام من ملوک الاسلام، تحقیق لیوی پرونسال، بیروت، دارالمکشوف، 1956م،
ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، العبر و دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و العجم و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، دارالفکر، 1988م.
ابن عذاری، ابوالعباس احمد بن محمد، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، تحقیق ج.س. کولان و لیوی پرونسال، بیروت، دارالثقافة، 1983م.
ابو مصطفی، کمال سید، بحوث فی تاریخ و حضارة الاندلس فی العصر الاسلامی، اسکندریة، مرکز اسکندریة للکتاب، 1997م.
اخبار مجموعه فی فتح الاندلس، تحقیق ابراهیم ابیاری، بیروت، دارالکتب اللبنانی، 1989م.
ادریسی، محمد بن عبدالله، صفه المغرب و أرض السودان و مصر و الاندلس، لیدن، مطبعة بریل، 1866م.
ارسلان، شکیب، الحلل السندسیة فی الاخبار و الآثار الاندلسیة، قاهرة، کلمات عربیة للترجمة و النشر.
بوبایه، البربر فی الاندلس و موقفهم من فتنة القرن الخامس الهجری 92- 422ﻫ، بیروت، دارالکتاب العلمیة، 2011م.
پرونسال، لیوی، الاسلام فی المغرب و الاندلس، ترجمة محمود عبدالعزیز سالم و محمد صلاح الدین حلمی، قاهرة، دار نهضة مصر، 1956م.
حایک، سیمون، عبدالرحمن الداخل صقر قریش، بی جا، 1982م.
حجّی، عبدالرحمن علی، التاریخ الاندلسی، بیروت، دارالقلم، الطبعة الثانیة، 1981م.
حقّی، محمد، البربر فی الاندلس، بی جا، شرکة النشر و التوزیع المدارس، الطبعة الاولی، 2001م.
حمیری، محمد بن عبدالمنعم، الروض المعطارفی خبرالاقطار، تحقیق احسان عباس، بیروت، مکتبة لبنان، 1984م.
خشنی، ابو عبدالله محمد بن حارث بن اسد، قضاه قُرْطُبَة و علماء افریقیة، تصحیح سید عزت عطار حسینی، قاهرة، مکتبة الخانجی، 1194م.
راشد، عبدالجلیل عبدالرضا، «دور البربر فی سقوط الدولة الامویة فی الاندلس»، بغداد، مجلة المورخ العربی، سال 1977م.
زرکلی، خیرالدین بن محمود بن محمد، الاعلام، دارالعلم للملائین، 2002م.
سالم، سید عبدالعزیز، تاریخ المسلمین و آثارهم فی الاندلس من الفتح العربی حتی سقوط الخلافة بقُرْطُبَه، اسکندریة موسسة شباب الجامعة، 1999م.
همو، قُرْطُبَة حاضرة الخلافة فی الاندلس، اسکندریة، موسسة شباب الجامعة، 1997م.
ضبّی، احمد بن یحیی بن احمد بن عمیرة، بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس، قاهرة، دارالکاتب العربی، 1967م.
عبادی، احمد مختار، فی تاریخ المغرب و الاندلس، بیروت، دار النهضة العربیة للطباعة و النشر.
عنان، محمد عبدالله، دولة الاسلام فی الاندلس؛ العصر الاول- القسم الاول، من الفتح الی بدایة عهد الناصر، قاهرة، مکتبة الخانجی، 1997م؛ ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، نشر کیهان، 1380.
همو، دول الطوائف منذ قیامها حتی الفتح المرابطی، قاهرة، مکتبة الخانجی، 1997م؛ ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، انتشارات کیهان، 1367ش.
مفاخر البربر، تحقیق عبدالقادر بوبایه، دار ابی رقراق للطباعة و النشر، 2005م.
مونس، حسین، معالم تاریخ المغرب و الاندلس، بی جا، مکتبة الاسرة، 2004م.
یاقوت حموی، ابوعبدالله یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دارصادر، 1995م.