روش‌های پژوهش رازى در پزشکى
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
فهیمه مخبر دزفولی
1
(استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، تهران،ایران)
کلید واژه: محمد بن زکریای, روش پژوهش, پزشکى اسلامی, المنصورى فى‌الطب,
چکیده مقاله :
دوره رنسانس را آغاز توجه به علوم تجربى و تفکر انتقادى در غرب دانسته‌اند؛ اما رواج به کارگیری روش هاى تحقیق و دیدگاه هاى پژوهشى در علوم مختلف به اوایل قرن بیستم برمى‌گردد. با این همه درجهان اسلام در دوره شکوه تمدن اسلامى، دانشمندان مسلمان بسیار پیش تر از غربیان، آثار خود را با ابتنا بر روش ها و بینش‌هاى خاص پژوهشى تألیف می کرده اند. در این میان محمد بن زکریاى رازى (د313/925م)، پزشک بزرگ ایرانى، داراى روش ها و دیدگاه هایى بوده است که با توجه بدانها می توان وى را در ردیف پزشکان قرون هفدهم و هجدهم میلادى در اروپا قرار داد. رازى با طبعی نقاد و ذهنى وقاد و با تأکید بر مشاهدات بالینى و روش هاى تجربى به کاوش در علوم پزشکى پرداخته و روش هاى معمول در تحقیقات امروزین، چون بیان مسئله پژوهش، اهداف پژوهش، نقد منابع تحقیق، پرسش و فرضیه، آوردن مقدمه بحث و نتیجه‌گیرى را در تألیف آثار ارزشمند خود به کار می برده است. این مقاله با بررسى آثار مهم محمد بن زکریای رازى در پزشکى، نمونه‌هایى از کاربرد روش ها و دیدگاه هاى پژوهشى او را عرضه خواهد کرد که بسیار فراتر از زمانه وى و مشابه روش هاى امروزین بوده‌اند
The Renaissance was the start of a new age of science, creativity and critical thinking in the West, however, the research methods and perspectives have been prevailed since the early twentieth century. Nevertheless, the Muslim scholars in the glorious age of Islamic civilization have had their own methods and insights. Muhammad ibn Zakariya Razi(Rhazes) was a great Iranian physician who used the particular research methods and approaches in his works which can be compared with his European counterparts in the seventeenth and eighteenth centuries AD. Rhazes composed his valuable works by his mastermind and critical gift as well as putting emphasis on the clinical observations and experimental techniques to explore the medical science. He used the research methods such as expression of the study, aim of research, question and hypothesis, sources criticism, introduction, discussion and conclusion that are common today. This article examines the major works of Rhazes in medicine, presenting the examples of his research methods and perspectives that are much beyond his age and similar to today. Keywords: Rhazes, Research methods, Islamic medicine, al-Mansuri fi al-Tib. References Bacon, Francis, The advancement of Learning, Ed. by Joseph Devey New York, 1951. Online available: www.libertyfund.Org. Bynum, William, History of Medicine, Oxford, 2004. Descartes, Rene, Rules for the Direction of the Mind, London, 1957. Ibn Abī Uṣaybia, Aḥmad b. Ḳasim, Uyūn al_ anbā fī ṭabaḳāt al_ aṭibbā, Revised by Āmir Nadjdjar, Cairo, 2001 AD/ 1421 AH. Katouzian Safadi, Mehrnaz, 4 Les Médicaments Simples et Composés dans le Livre Les Doutes sur Galien ou Kitab al-Shukuk ‘ala Galînûs de Muhammad Ibn Zakariyya al-Razi( IX-X), Analyse des chapitres sur les médicaments simples et composés ou miyamir et qatajanis d’al-Razi, Acte du 36ème Congrès International d’Histoire de la Médecine, Tunisie, 1998. Ibid, “Les hiéras, Médicaments Composés Prescrits par Abu Bakr Muhammad Zakariyya Razi”, Actes du ‘The first national congres on Iranian studies, Tehran, Iran ( juin 2002). Ibid, “Madjlis, Mahalī barā-yi tabādul naẓar-i ilmī wa sar-āghāz-i talīf-i yik risālia az Muḥammad Zakariyyā-yi Rāzī”, History of Science, No. 3, Summer 2005/1384. Lafollette, Hugh, Niall Shanks, “Animal Experimentation: Legacy of Claud Bernard”, International Study in The Philosophy of Science, 1994. Meyerhof, Max, Thirty three Clinical Observations by Rhazes, 1936. Neligan, A.R., “Rhazes And Avicenna”, The British Medical Journal, Vol. 2, No. 4484 (Dec. 14, 1946). Najmabadi, Mahmud, “Sīmā-yi ṭibbī-yi Abūbakr Muḥammad b. Zakariyyāʾ-yi Rāzī”, Maārif Islāmī, No. 1, August/ Shahrīwar, 1966/ 1345. Nayer Nouri, Touraj, “Zakariyyā-yi Rāzī dānishmand-i āzmūn garā-yi Iranī”, Iranian Journal of Surgery, Volume 15, No. 2, 2007/ 1386. Rāzī, al_ Abdāl al_ mustamila fī l_ṭibb wa al_ iladj, Tehran, 2004/1383. Ibid, Bur al_ sāah, Rasāil-i ṭibbī-yi Muḥammad b. Zakariyyā-yi Rāzī, University of Medical Sciences, 2005/ 1384. Ibid,al-Djudrī wa l_ Ḥaṣba, trans.Mahmud Najmabadi, Tehran, University of Tehran Press, 1992/ 1371. Ibid, al_ fuṣūl fī al_ ṭibb, Revised by Yosef Beig Babapour, Tehran, 2013/ 1392. Ibid, al_ Ḥāwī fī l_ ṭibb, Revised by Haytham Khalīfa Tuaymī, Dar Ehya altoras alarabiPress, Beirut, 2002 AD/ 1422 AH. Ibid,al_ Ḳūlandj, Revised by Ṣubḥī Maḥmūd Ḥammamī, Aleppo, 1983 AD, 1403 AH. Ibid, Man lā Yaḥḍuruhu l_ Ṭabīb, Revised by Muḥammad Amīn al_ Ḍanāwī, Dārrikābī lil_nashr, Cairo, 1998 AD/ 1419 AH. Ibid, al_ Manṣūrī fī al_ Ṭibb, trans. Muhammad Ibrahim Zaker, Revised by Ḥāzim Bakrī Ṣadīḳī, University of Medical Sciences, 2008/ 1387. ibid, Risāla fī al_ faṣd, Rasāil-i ṭibbī-yi Muḥammad b. Zakariyyā-yi Rāzī, University of Medical Sciences, 2005/ 1384. Ibid, Risāla fī taḳdīm al_ fawākia wa takhīr-i-hā alā al_ ṭaām, Rasāil-i ṭibbī-yi Muḥammad b. Zakariyyā-yi Rāzī, University of Medical Sciences, 2005/ 1384. Ibid, Rasāil-i ṭibbī-yi Muḥammad b. Zakariyyā-yi Rāzī, Iran University of Medical Sciences, 2005/ 1384. Ibid, al_ shukūk, Revised byMuṣṭafā Labīb Abd al_ Ghanī, Dār al_ Kutub, Cairo, 2005 AD/ 1426 AH. Ibid, al_ shukūk alā afḍal l_ aṭibbādjālīnūs, Manuscript, Tehran, Malek National Library and Museum of Iran, No. 4573. Sarton, George, tarīkh-i ilm(Essays on The Story of Sciences), trans. Ahmad Aram, Tehran, 1957/ 1336.
کتابشناسی
ابن ابی اصیبعة، احمد بن قاسم، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، قاهرة، تحقیق عامر نجار، 2001م.
ابن جوزی، المنتظم فی اخبار الملوک و الامم، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1992م.
ابن سینا، القانون فی الطب، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، 1426ﻫ .
تاریخ سیستان، مصحح ملک الشعرا بهار، تهران، پدیده خاور، 1366ش.
رازى، الابدال المستعملة فى الطب و العلاج، تهران، 1383ش.
همو، برء الساعه، رسائل طبى محمد بن زکریاى رازى ، دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1384ش.
همو، الجُدرى و الحصبة، مترجم محمود نجم آبادى، دانشگاه تهران، 1371ش.
همو، الحاوى فى الطب، تصحیح هیثم خلیفه طعیمى، دار احیاء التراث العربى، بیروت، 1422ﻫ .
همو، رساله فى تقدیم الفواکه و تأخیرها على الطعام، رسائل طبى محمد بن زکریاى رازى، دانشگاه علوم پزشکى ایران، 1384ش.
همو، رسالة فى الفصد، رسائل طبى محمد بن زکریاى رازى، دانشگاه علوم پزشکی ایران، 1384ش.
همو، الشکوک، مصحح مصطفى لبیب عبدالغنى، قاهرة، دارالکتب، 1426ﻫ .
همو، الشکوک على افضل الاطباء جالینوس، نسخه خطى، تهران، کتابخانه ملک، ش 4573.
همو، الفصول فى الطب، تحقیق یوسف بیگ باباپور، تهران، 1392ش.
همو، القولنج، تصحیح صبحى محمود حامى، حلب، 1403ﻫ .
همو، المنصورى فى الطب، مترجم محمد ابراهیم ذاکر، مصحح حازم بکرى صدیقى، دانشگاه علوم پزشکى تهران، تهران، 1387ش.
همو، من لایحضره الطبیب، مصحح محمد امین الضناوى، قاهرة، دار رکابى للنشر، 1419ﻫ .
سارتن، جرج، تاریخ علم، ترجمه احمد آرام، تهران، 1336ش.
کاتوزیان صفدی، مهرناز، «مجلس، محلی برای تبادل نظر علمی و سرآغاز تألیف یک رساله از محمد زکریای رازی»، مجله تاریخ علم، ش 3، تابستان 1384ش.
نجم آبادی، محمود، «سیمای طبی ابوبکر محمد بن زکریای رازی»، معارف اسلامی، ش1، شهریور 1345ش.
نیرنوری، تورج، «زکریای رازی دانشمند آزمون گرای ایرانی»، نشریه جراحى ایران، دوره ١٥ ، ش ٢، سال 1386ش.
Bacon, Francis, The Advancement of Learning, Ed. By Joseph Devey New York, 1951; Online available: www.libertyfund.Org
Bynum, William, History of Medicine, Oxford, 2004.
Descartes, Rene, Rules for The Direction of the Mind, London, 1957.
Lafollette, Hugh, Niall Shanks, “Animal Experimentation: Legacy of Claud Bernard”, International Study in the Philosophy of Science, 1994.
Katouzian Safadi, Mehrnaz, “Les Hiéras, Médicaments Composés Prescrits Par Abu Bakr Muhammad Zakariyya Razi”, Actes du the First National Congres on Iranian Studies, Tehran, Iran (juin 2002).
------, “Les Médicaments Simples et Composés Dans le Livre Les Doutes Sur Galien ou Kitab al-Shukuk ‘ala Galînûs de Muhammad Ibn Zakariyya al-Razi (IX-X), Analyse des chapitres sur les médicaments simples et composés ou miyamir et qatajanis d’al-Razi”, Acte du 36ème Congrès International d’Histoire de la Médecine, Tunisie, 1998.
Meyerhof, Max, Thirty Three Cclinical Observations by Rhazes, 1936.
Neligan, A.R., “Rhazes and Avicenna”, The British Medical Journal, Vol. 2, No. 4484 (Dec. 14, 1946).