سیمای خدیجه(س) در تاریخ‌نگاری متقدم سنی: سنجش روایت‌های ابن‌سعد (د ۲۳۰ﻫ)
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامیمجتبی سلطانی احمدی 1 , سارا خاتمی 2 , مصطفی گوهری فخرآباد 3
1 - عضو هیأت علمی گروه تاریخ و تمدن اسلامی دانشگاه پیام نور، مرکز تهران جنوب
2 - دانش‌آموخته کارشناسی ارشد تاریخ تشیع، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
3 - استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
کلید واژه: تاریخ صدر اسلام, زندگانی خدیجه, الطبقات الکبری, همسران پیامبر,
چکیده مقاله :
زندگانی حضرت خدیجه در منابع کهن تاریخی با اختلافاتی گزارش شده است که گاه عرصه را برای عرضه ادعاهایی نادرست درباره وی گشوده است. یکی از منابعی که حاوی شرح حال تقریبا مفصل خدیجه است، الطبقات الکبری تألیف محمدبن سعد بصری (د 230ﻫ) است. پژوهش حاضر با بررسی موردی زندگانی خدیجه در این کتاب، به تبیین تفاوت های گزارش‌های مورخان متقدم و بررسی مواضع ابن سعد نسبت به این موضوع پرداخته است. یافته های این پژوهش حاکی از آن است که گزارش ابن سعد درمورد برخی موضوعات مانند سن خدیجه، نحوه ازدواج او با رسول خدا صحیح به نظر می رسد. در مقابل، روایت های او دایر بر تردید داشتن پیامبر هنگام نزول اولین وحی یا اهمیت ازدواج با عایشه، قابل خدشه است. ابن‌سعد از ذکر برخی از فضایل خدیجه خودداری کرده است تا راه را برای نشاندن عایشه در صدر همسران رسول اکرم بگشاید.
The life of Hazrat Khadijeh in early sources that have been reported with historical differences has led to the formation of false claims about her. One of the sources that contains a detailed biography of Khadīdjah is Al-Ṭabaḳāt al-Kubrā by Muḥammad b. Saʿd Baṣrī (d.230AH). The present study, by examining the case of Khadijeh's life in this book, explains the differences between the reports of earlier historians and compare with Ibn Sa'd's points of view. The findings of this study indicate that Ibn Saʿd's report on some issues such as Khadīdjah's age and how she got married with The Prophet seems to be correct. In contrary, his narrations about the Prophet's skepticism at the time of the first revelation and the importance of marrying ʿĀyisha are distorted. It seems that Ibn Saʿd tries to ignore some of Khadīdjah's virtues to pave the way for placing ʿĀyisha at the head of the wives of the Holy Prophet
ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمیدبنهبةالله، شرح نهج‌البلاغه، قم، مکتبة آیةالله العظمی المرعشی النجفی، 1404ﻫ.
ابن‌اثیر، أبوالحسن علىبنمحمد جزرى، اسد الغابة فى معرفة الصحابة بیروت، دارالفکر، 1409ﻫ/ 1989م.
ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1410ﻫ/1990م.
ابن‌شهرآشوب، مناقب آلأبیطالب، تصحیح لجنة من اساتذة، نجف، المطبعة الحیدریه، 1376ﻫ/ 1956م.
ابن‌عبدالبر، أبوعمر یوسفبنعبداللهبنمحمد، الاستیعاب فى معرفة الأصحاب، تحقیق على محمد البجاوى، بیروت، دارالجیل، 1412ﻫ/ 1992م.
ابن‌العبری، ابوالفرج، تاریخ مختصر الدول، تحقیق أنطون صالحانی الیسوعی، بیروت، دارالشرق، 1992م.
ابن‌عساکر، أبوالقاسم علیبنالحسنبنهبةاللهبنعبدالله الشافعی، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق عمرو بن غرامه العمروی، بیروت، دارالفکر، 1415ﻫ / 1995م.
ابن‌فتال نیشابورى، محمدبنحسن، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، قم، دلیل ما، 1423ﻫ.
ابن‌مشهدی، ابوجعفر محمدبنجعفربنعلی الحائری، اقرار الصحابه بفضل امام الهدی و القرابه، بیجا، مکتبه العلامه المجلسی، 1439ﻫ.
ابن‌هشام، عبدالملکبنهشام الحمیرى المعافرى، السیرة النبویة، تحقیق مصطفى السقا و ابراهیم الأبیارى و عبد الحفیظ شلبى، بیروت، دارالمعرفة، بىتا.
ابونعیم اصفهانی، احمدبنعبدالله، معرفة الصحابة، ریاض، دارالوطن للنشر، 1419ﻫ.
اربلى، ابوالحسن علیبنعیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، قم، رضى، 1421ﻫ.
اصفهانی، ابوالفرج علىبنالحسین، مقاتل الطالبیین، تحقیق سید احمد صقر، بیروت، دارالمعرفة، بىتا.
بخاری، ابوعبدالله محمدبناسماعیل، صحیح البخاری، بیجا، دارطوقالنجاة، 1422ﻫ.
بلاذری، أحمدبنیحیىبنجابر، انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلى، بیروت، دارالفکر، 1417ﻫ / 1996م.
تهرانی، حسین، خصایص ام‌المؤمنین خدیجة الکبری سلام الله علیها: ویژگی‌های حضرت خدیجه کبری سلام الله علیها، قم، طوبای محبت، 1393ش.
جعفریان، رسول، قصهخوانان در تاریخ اسلام و ایران، قم، دلیل ما، 1378ش.
همو، تاریخ سیاسی اسلام (1): سیره رسول خدا، قم، دلیل ما، 1382ش.
حاکم نیشابوری، ابوعبدالله محمدبنعبدالله، فضائل فاطمة الزهرا علیها‌السلام، تحقیق و ترجمه محمود نعمتی، تهران، نشر سخن، 1396ش.
خلیفةبنخیاط، أبوعمرو خلیفةبنخیاط الشیبانی العصفری، طبقات خلیفةبنخیاط، تحقیق سهیل زکار، بیروت، دارالفکر، 1414ﻫ / 1993م.
خندان، علیاصغر، مغالطات، قم، بوستان کتاب، 1384ش.
سبط‌بن‌جوزى، شمس‌الدین ابوالمظفر، تذکرة الخواص، قم، منشورات الشریف الرضى، 1418ﻫ.
سمعانی، عبدالکریمبنمحمدبنمنصور التمیمی السمعانی المروزی، الأنساب، تحقیق عبدالرحمنبنیحیى المعلمی الیمانی و دیگران، حیدرآباد، مجلس دائرةالمعارف العثمانیة، 1382ﻫ / 1962م.
شریف مرتضی، أبوالقاسم علیبنحسین الموسوی، الشافی فی الإمامة، تحقیق السیدعبدالزهراء الحسینی الخطیب، تهران، موسسة الصادق علیه السلام للطباعة و النشر، بیتا.
شهیدی، سیدجعفر، تاریخ تحلیلی اسلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1376ش.
همو، زندگانی فاطمه زهرا (س)، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1386ش.
صدوق، ابوجعفر محمدبنعلیبنحسینبنموسیبنبابویه القمی، الامالی، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیة - مؤسسة البعثة، قم، موسسة البعثة، 1417ﻫ.
صفری فروشانی، نعمتالله و داوود کاظم‌پور، «بررسی و تحلیل سن حضرت خدیجه در ازدواج با پیامبر (با تأکید بر منابع تاریخی)»، مجموعه مقالات همایش صدف کوثر حضرت خدیجه، قم،جامعة المصطفی العالمیه، 1397ش.
طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1374ش.
طبرسى، فضلبنحسن، إعلام الورى بأعلام الهدى، قم، آلالبیت، 1417ﻫ.
طبری، أبوجعفر محمدبنجریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، 1387ﻫ / 1967م.
طوسی، ابوجعفر محمّدبنحسنبنعلیبنحسن، تلخیص الشافی، تحقیق سیدحسین بحرالعلوم، نجف، بینا، 1383ﻫ .
همو، الأمالی، قم، مؤسسة البعثة، ١٤١٤ﻫ.
عالمی، سیدعلیرضا، «زیست‌نامه مستند حضرت خدیجه»، مجموعه مقالات همایش صدف کوثر حضرت خدیجه، قم، جامعة المصطفی العالمیه، 1397ش.
عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر، 1426ﻫ / 1385ش.
کوفی، أبوالقاسم علیبناحمد، الاستغاثه فی بدع الثلاثه، تهران، اعلمی، 1373ش.
گوهری فخرآباد، مصطفی، طبقات ابن‌سعد در ترازوی نقد: بررسی اخبار خلفای راشدین در کتاب الطبقات الکبری، تهران، سفیر اردهال، 1396ش.
محمدزاده، مرضیه، خدیجه سلام الله علیها؛ همتای بیهمتا، تهران، اطلاعات، 1397ش.
همو، زنان پیامبر اکرم (ص) و زنان با پیامبر اکرم (ص)، تهران، امیرکبیر، 1395ش.
مسعودی، ابوالحسن علىبنحسینبنعلى، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم، دارالهجرة، 1409ﻫ .
همو، التنبیه و الإشراف، تحقیق عبدالله اسماعیل الصاوى، قاهرة، دارالصاوی، بىتا.
مقدسی، مطهربنطاهر، البدء و التاریخ، بورسعید، مکتبة الثقافة الدینیة، بىتا.
میرشریفی، سیدعلی، پیامآور رحمت، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، 1385ش.
نصیری، محمد، تاریخ تحلیلی صدر اسلام، قم، دفتر نشر معارف، 1389ش.
نووی، ابوزکریا یحییبنشرف، تهذیب الاسماء و اللغات، بیروت، دارالکتب العلمیة، بیتا.
یعقوبى، احمدبناسحاقبنجعفربنوهب، تاریخ الیعقوبی، بیروت ، دارصادر، بىتا.
یوسفی غروی، شیخ محمد هادی، موسوعة التاریخ الاسلامی، قم – تهران، مجمع الفکر الاسلامی، 1417ﻫ.
Hussain, Naseeha S., “Khadija and Aisha: A Study of Premodern and Modern Scholarly Portrayals”, Graduate College of the University of Illinois at Urbana‐Champaign, 2015.
_||_Abū Nuʿaym Iṣfahānī, Aḥmad b. ʿAbdallāh, Maʿrifat al- Ṣaḥaba, Riyadh, Dar al-Watan lil- Nashr, 1419AH/ 1998AD.
Alami, Seyyed Alireza, “Zistnāma- yi Mustanad- i Ḥaḍrat- i Khadīdja”, Madjmūʿa Maḳālāt Hamāyish Ṣadaf Kawthar Ḥaḍrat- i Khadīdja, Qom, Djamiʿat al- Muṣṭafā al- ʿĀlamiyya, 1397/ 2018 AD.
Ameli, Jafar Morteza, al-Ṣaḥīḥ min Ṣīrat al-Nabīyy al-Aʿẓam, Qom, Dar Al-Hadīth, 1426AH / 2005AD.
Balādhurī, Aḥmad b. Yaḥyā b. Djābir, Ansāb al-Ashrāf, Revised by Soheil Zakar and Riyadh Zarkali, Beirut, Dar al-Fikr, 1417AH/ 1996 AD.
Bukhārī, AbūʿAbdallāh Muḥammad b. Ismāʿīl, Ṣaḥīḥ al- Bukhārī, (Und.), Dar al- Ṭūḳ Nadjāt, 1422 AH/ 2001AD.
Gohari Fakhrabad, Mostafa, Ṭabaḳāt- i- Ibn Saʿd dar Tarāzū- yi Naḳd: Barrisī- yi Akhbār Khulafā- yi Rāshidīn dar Kitāb- i al-Ṭabaḳāt al-Kubrā, Tehran, SafīrArdihāl, 1396/ 2017.
Ḥākim Nayshābūrī, Abū ʿAbdallāh Muḥammad b. ʿAbdallāh, Faḍāʾil al-Fāṭima al-Zahrāʾ (PBUH), Revised and Translated by Mahmoud Nemati, Tehran, Sokhan, 1396/ 2017.
Hussain, Naseeha S., Khadidja & Aisha: A Study of Premodern and Modern Scholarly Portrayals, Graduate College of the University of Illinois at Urbana,2015AD.
Ibn ʿAbd al-Barr, AbūʿUmarYūsuf b. ʿAbdallāh b. Muḥammad, al-Istīʿāb fi Maʿrifat al-Aṣaḥāb, Revised by ʿAlī Muḥammad al-Badjawī, Beirut, Dar al-Djīl, 1412AH/ 1992AD.
Ibn Abī al-Ḥadīd, ʿAbd al-Ḥamīd b. HibatAllāh, Sharḥ- i Nahdj al-Balāgha, Qom, Maktabat Ayatollah Marashi Najafi, 1404AH/ 1983AD.
Ibn ʿAsākir, Abū ʾl-ḲāsimʿAlī b. al-Ḥasan b. HibatAllāh b. ʿAbdallāh al-Shāfiʿī, TaʾrīkhMadīnat Dimashḳ, Revised by ʿAmr Ibn Gharāma al-ʿAmrawī, Beirut, Dar al-Fikr, 1415AH/ 1995AD.
Ibn Athīr, Abū al-Ḥasan ʿAlī b.Muḥammad al-Djazarī, Usd al-Ghāba fi Maʿrifat al- Ṣaḥāba,Beirut, Dār al-Fikr, 1409AH/ 1989AD.
Ibn Fattāl al-Nayshābūrī, Muḥammad b. Ḥasan, Rawḍat al-Wāʿiẓīn wa Baṣīrat al-Muttaʿiẓīn, Qom, Dalīl Mā, 1423AH/ 2002AD.
Ibn Hishām, ʿAbd al- Malik b. Hishām al-Ḥimyarī al-Muʿāfirī, al-Sīrat al-Nabawiyya, Revised by Mustafa Al-Saqqa & Ibrahim al-Abiyari & Abd Al-Hafiz Shalabi, Beirut, Dar Al-Maʿrifat, ( Und.).
Ibn al-ʿIbrī, Abū al-Faradj, TaʾrīkhMukhtaṣar al-Duwal, Revised by Anton Salehani al-Isūʿī, Beirut, Dar al-Sharḳ, 1992.
Ibn al-Mashhadī, Abū DjaʿfarMuḥammad b. Djaʿfar b. ʿAlī al-Ḥāʾirī, Iḳrār al-Ṣaḥaba bi Faḍl-i Imām al-Hudā wa al-Ḳarāba,( Und.), Maktab al-ʿAllāma al-Madjlisī, 1439AH/ 2017AD.
Ibn Saʿd, Muḥammad, al-Ṭabaḳāt al-Kubrā, Revised by Moḥammad Abdul Qadir Atta, Beirut, Dār al-Kitab al-ʿIlmiyya, 1410AH/ 1990AD.
Ibn Shahrāshūb, ManāḳibĀl-i Abī Ṭālib, Najaf, Maṭbaʿat al-Ḥaydariyya, 1376/ 1956AD.
Irbilī, Abū al-ḤasanʿAlī b. al-ʿĪsā, Kashf al-Ghumma fi Maʿrifat al-Aʾimma, Qom, Raḍī, 1421AH/ 2001AD.
Iṣfahānī, Abu al-Faradj ʿAlī b. al-Ḥusayn, Maḳātil al-Ṭālibīyīn, Revised by Sayyid Ahmad Saqr, Beirut, Dar al-Maʿrifa, ( Und.).
Jafarian, Rasul, Ḳiṣṣa khwānān dar Tārīkh- i Islām wa Iran, Qom, Dalīl- i Mā, 1378/ 1999.
Ibid, Tārīkh- i Siyāsī- yi Islām 1: Sīra- yi Rasūl- i Khudā, Qom, Dalīl- i Mā, 1382/ 2003.
Khalīfa b. Khayyāṭ, AbūʿAmr Khalīfa b. Khayyāṭ al-Shaybānī Al-ʿUsfurī, Ṭabaḳāt Khalīfa b. Khayyāṭ, Revised by Soheil Zakar, Beirut, Dar al-Fikr, 1414AH / 1993AD.
Khandan, Ali Asghar, Mughāliṭāt, Qom, Bustān- i Kitāb, 1384/ 2005.
Kūfi, Abū ʾl-ḲāsimʿAlī b. Aḥmad, al-Istiḳātha fi al-Bidaʿ al-Thalātha, Tehran, Aʿlamī, 1373/ 1994.
Maḳdisī, Muṭahhar b. Ṭāhir, al-Badʾwa al-Tārīkh, Bursaid, Maktab al-Thaḳāfa al-Dīniyya, (Und.).
Masʿūdī, Abū al-Ḥasan b. ʿAlī b. Ḥusayn b. ʿAlī, Murūdj al-Dhahab wa- Maʿādin al- Djawhar, Revised by Asʿad Dāghir, Qom, Dār al- Hidjra, 1409 AH/ 1988 AD.
Ibid, al-Tanbīh wa al-Ishrāf, Revised by Abdullah Ismail Al-Sawi, Cairo, Dar al-Sawi, (Und.).
Mirsharifi, Seyed Ali, Payām- Āwar- i Raḥmat, Tehran, SAMT, 1385/ 2006.
Mohammadzadeh, Marzieh, Khadīdja, Hamtā-yi Bī Hamtā, Tehran, Iṭilāʿāt, 1397/ 2018.
Ibid, Zanān- i Payāmbar- i Akram(PBUH)wa Zanān bā Payāmbar- i Akram (PBUH), Tehran, Amīrkabīr, 1395/ 2016.
Nawawī, Abū Zakariyyā, Yaḥyā b. shraf,Tahdhīb al-Asmāʾ wa al-Lughāt, Beirut, Dar al-kotob al-Elmiyya, (Und.).
Nasiri, Mohammad, Tārīkh- i Taḥlīl- i Sadr- i Islām, Qom, Maʿārif, 1389/ 2010.
Ṣadūḳ, Abū Djaʿfar Muḥammad b. ʿAlī b. al-Ḥusayn b. Mūsā b. Bābawayh al-Ḳummī, Al-Amālī, Mawʾassisat al- Biʿthat,Qom, 1417AH/ 1996 AD .
Safari Foroushani, Nematullah & Davood Kazempour, “Barrasi wa Taḥlīl- i Sin- i Ḥaḍrat- i Khadīdja dar Izdiwādj bā Payāmbar (baTaʾkīd bar ManābʿTārīkhī)”, Madjmūʿa Maḳālāt Hamāyish Ṣadaf Kawthar Ḥaḍrat- i Khadīdja, Qom, Djamiʿat al- Muṣṭafā al- ʿĀlamiyya, 1397/ 2018 AD.
Samʿānī, ʿAbd al-Karīm b. Muḥammad b. Manṣūr al-Tamīmī al- Samʿānī al-Marwzī, Al-Ansāb, Revised by Abdul Rahman Ibn Yahya Al-Yamani Moallemand & others, Hyderabad, Madjlis- i Dāʾrat al- Maʿārif al- ʿUthmāniyya, 1382 AH/ 1962 AD.
Sharīf Murtaḍā, Abū ʾl-ḲāsimʿAlī b. al-Ḥusayn al-Mūsawī,al- Shāfī fi al-Imāma, Revised by Sayyid Abdul Zahra al-Husseini al-Khatib, Tehran, Mawʾassisa al-Ṣādiḳ, (Und.).
Shahidi, Seyed Jafar, Tārīkh- i Taḥlīlī- yi Islām, Tehran, Daftar- i Nashr- i Farahang- i Islāmī, 1376/ 1997.
Ibid,Zindigānī- yi Fāṭima Zahrā (PBUH), Tehran, Markaz- i Nashr- i Dānishgāhī, 1386/ 2007.
Sibṭ b. al-Djawzī, Shams al-DīnAbū al-Muẓaffar, Tadhkirat al-Khawāṣ, Qom, al-Sharif al-Radhī, 1418 AH/ 1997AD.
Ṭabarī, Abū Djaʿfar Muḥammad b. Djarīr, Taʾrīkh al- Umam wa al- Mulūk, Revised by Muḥammad abū ʾl- Faḍl Ibrāhīm, Beirut, Dār al- Turāth, 1387 AH/ 1967 AD.
Ṭabarsī, Faḍl b. Ḥasan, Iʿlām al-Warā bi Aʿlām al-Hudā, Qom, Al-Āl al- Bayt, 1417AH/ 1996AD.
Tabatabai, Mohammad Hossein, Tafsīr al-Mīzān, Trans. Seyyed Mohammad Baqer Mousavi Hamedani, Qom, Daftar- i Intishārāt- i Islāmī- yi Djāmiʿa Mudarrisīn- i Ḥawza- yi ʿIlmiyya- yi Qom, 1374/ 1995.
Tehrani, Hossein, Khaṣaiṣ Um-ʾl- Muʾminīn Khadīdja al-Kubrā Salām Allāh ʿAlay-hā: Wīzhigī- hā- yi Ḥaḍrat- i Khadīdja- yi Kubrā Salām Allāh ʿAlay-hā, Qom, Tūbā- yi Muḥabbat, 1393/ 2014.
Ṭūsī,Abū Djaʿfar Muḥammad b. al-Ḥasan b.ʿAlī b.al-Ḥasan,Talkhīṣ al-Shāfī, Revised bySeyyed Hussein Bahr al-Ulum, Najaf, (Und.), 1383AH/ 1963AD.
Ibid, Al-Amālī, Qom, Mawʾassisat al- Biʿthat, 1414 AH/1993AD.
Yaʿḳūbī, Aḥmad b. Isḥāḳ b. Djaʿfar b. Wahab, Tārīkh- i al- Yaʿḳūbī, Beirut, Dar Ṣader, (Und.).
Yūsufī Gharawī, Shiykh Muḥammad Hādī, Mawsūʿa al-Taʾrīkh al-Islāmī, Qom, Tehran, Madjma al-Fikr al-Islāmi, 1417AH/1996AD.