بهلول حاکم ری در دوره هارون الرشید:پژوهشی برپایه سکه ضربِ شده در محمدیه (173ﻫ)

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

محمد جعفر اشکواری ¹ (استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران)
سید علی علوی نیا ابرقویی ² (پژوهشگر تاریخ و سکه، تهران، ایران)

تاریخ دریافت : 1399/08/16 تاریخ پذیرش : 1400/01/15 تاریخ انتشار : 1400/06/27

کلید واژه: بهلول, سکه بهلول, محمدیه/ ری, هارون‌الرشید, یحیی بن خالد برمکی,

چکیده مقاله :

این مقاله این پرسش را پی گرفته که مراد از بهلولِ منقوش بر سکه ضربِ محمدیه (ری) در سال 173ﻫ کیست/ چیست؟ نام یا لقب فردی مشخص است یا عبارتی در تائید عیار و کیفیت سکه؟ برای دستیابی به پاسخ سکه‌های ضرب محمدیه در سال های 170 تا 173ﻫ با داده‌های منابع مکتوب مقایسه و بررسی گردید. بنابر یافته های این پژوهش، بهلولِ منقوش بر سکه محمدیه ضرب 173ﻫ همان بهلول مشهور روزگار عباسیان یعنی ابووُهیب بن عمرو بن مغیره است. بهلول هم‌زمان با سلطه برمکیان بر دستگاه خلافت عباسی در دوره هارون، مدتی از سوی یحیی برمکی اداره محمدیه (ری) را در اختیار داشت. گرایش به تشیع و احتمالا نگرانی‌های خلیفه سبب شد تا بهلول مدت زیادی در منصب اداری نباشد و در ادامه برای در امان ماندن از گزندهای احتمالیِ خلیفه، خود را به جنون زد و سال‌های پایانی عمر خود را در کوفه سپری کرد.

چکیده انگلیسی:

This article raises the question of who is meant by Buhlål inscribed on the coin of Ray multiplied in 173 and whether it is the name or title of a person or a phrase in confirming the grade and quality of the coin. In order to obtain the answer of MuhammadÊya mint coins in the years 170 to 173 AH were compared with the data of written sources. According to the findings of this study, the Buhlål engraved on the MuhammadÊya coin is the famous Buhlål of the Abb§sÊd era, namely Abū wuhayb b. ʿAmr b. Moḡīra. With the BarmakÊds domination in the Harån period, Yahy§ BarmakÊ sent Buhlål as the MuhammadÊya (Ray) administration. Buhlål  did  not be in this office for a long time because of his tendency towards Shiism and possibly the caliph's concerns. Then he pretended to be mad and spent the last years of his life in Kåfa

منابع و مأخذ:

‌ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر-داربیروت، 1385ﻫ/ 1965م.

ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی بن محمد، المنتظم فی التاریخ الامم و الملوک، به­کوشش محمدعبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1412ﻫ/1992م.

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی بن محمد، تعجیل المنفعه بزوائد رجال الائمه الاربعه، به­کوشش الدکتور اکرام الله امداد الحق، بیروت، دارالبشائر الاسلامیه، 1416ﻫ/1996م.

 ابن خلدون، عبدالرحمان، مقدمه،بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ﻫ/ ۱۹۸۱م.

ابن خلکان، شمس الدین احمد بن محمد، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، به­کوشش احسان عباس، بیروت، لبنان، دارالثقافه، 1970م.

ابن طباطبا، محمد بن علی بن طباطبا، الفخری فی آداب السلطانیه، به­کوشش عبدالقادر محمد مایو، بیروت، دارالقلم العربی، 1418ﻫ/1997م.

ابن عبدربه، العقد الفرید، به­کوشش عبدالحمید ترحینی، بیروت، لبنان، دارالکتب العلمیه، 1407ﻫ/1987م.

ابن قتیبه دینوری، ابومحمد عبدالله بن مسلم، عیون الاخبار، بیروت، بی تا.

ابن منظور، لسان العرب، چاپ علی شیری، بیروت، لبنان، داراحیاء التراث العربی، 1412ﻫ/1992م.

اکبری، امیر، «برامکه و عوامل نزاع دیوانسالاران ایرانی و عرب در عهد هارون عباسی»، پژوهشنامه تاریخ، شماره 7، تابستان 1386ش.

امین، محسن، اعیان الشیعة، چاپ حسن امین، بیروت، دارالتعارف، 1403ﻫ/1983م.

آذرنوش، آذرتاش، «بهلول»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1383ش.

بامطرف، محمد عبدالقادر، کتاب الجامع، بغداد، دارالرشید للنشر، 1400ﻫ.

بستانی، فؤاد افرام، فرهنگ ابجدی عربی- فارسی: ترجمه المنجد الابجدی، ترجمه رضا مهیار، تهران، اسلامی، 1370ش.

بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، بیروت، دار و مکتبه الهلال، 1988م.

بیهقی، ابوالفضل، تاریخ بیهقی، به­کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران، مهتاب، 1374ش.

تاریخ سیستان، محقق ملک الشعراء بهار، تهران، پدیده خاور، 1366ش.

ترابی طباطبایی، سید جمال و منصوره وثیق، سکه‌های اسلامی از آغاز تا حمله مغول، تهران، انتشارات مهد آزاد، 1373ش.

جاحظ، عمرو بن بحر، البیانوالتبیین، به­کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، مکتبه الخانجی، 1418ﻫ.

جر، خلیل، فرهنگ عربی به فارسی، ترجمه حمید طبیبیان، تهران، امیرکبیر، 1363ش.

جعفریان، رسول، تاریخ گسترش تشیع در ری، ری، آستان مقدس حضرت عبدالعظیم، 1371ش.

جهشیاری، ابوعبدالله محمد بن عبدوس، الوزراء و الکتاب، بیروت، دارالفکرالحدیث، 1408ﻫ/1998م.

حلی، احمد بن فهل، عدهالداعیو نجاح الساعی، به­کوشش احمد موحدی قمی، بیروت، دارالکتاب الاسلامی، ط الاولی، 1407ﻫ/1987م.

خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت-لبنان، درالکتب العلمیه، 1417ﻫ/1997م.

خلیفة بن خیاط، أبوعمرو خلیفةبن خیاط الشیبانی العصفری، تاریخ خلیفه، به­کوشش فواز، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ﻫ/1995م.

دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، تهران، موسسه لغت نامه دهخدا، 1377ش.

دیلمی، حسن بن محمد، علام الدین فی صفات المومنین، بیروت، موسسه آل­البیت لاحیاء التراث، 1409ﻫ .

رامپوری، غیاث الدین محمد بن جلال، غیاث اللغات، به­کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، کانون معرفت، بی تا.

رباح، اسحاق محمد، تطور النقود الاسلامیه حتی نهایه عهد الخلافه العباسیه، عمان، دارکنوز المعرفه، 2008م.

رضائی باغ بیدی، حسن، سکه‌های ایران در دوره اسلامی از آغاز تا برآمدن سلجوقیان، تهران، سمت، 1393ش.

زامباور، ادوارد فون، معجم الانساب و الاسرات الحاکمه فی التاریخ الاسلامی، اخرجه زکی محمدحسن بک و حسن احمد محمود، بیروت-لبنان، دارالرائد العربی، 1400ﻫ/1980م.

زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم الملایین، ط الثامنه، 1989م.

سجادی، صادق، «برمکیان»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دایرةالمعارف اسلامی، 1386ش.

سرافراز، علی اکبر و فریدون آورزمانی، سکه‌های ایران از آغاز تا دوران زندیه، تهران، سمت، 1391ش.

شرتونی، سعید، اقرب الموارد فی فصح العربیه و الشوارد، قم، مکتبه آیه الله العظمی المرعشی (ره)، 1403ﻫ .

شمس اشراق، عبدالرزاق، سکه‌های نقره‌ای خلافت اسلامی، اصفهان، انتشارات استاک، 1389ش.

شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1377ش.

صفدی، خلیل‌بن ایبک، الوافی بالوفیات، به­کوشش ژاکلین سوبله و علی عمارة، ویسبادن 1402ﻫ/1982م.

صوری، سدیدالدین علی ابن طاهر، قضاءحقوقالمومنین، به­کوشش حامدالخفاف، بیروت، موسسه آل­البیت لاحیا التراث، ط الثانی، 1410ﻫ/1990م.

طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، به­کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، 1387ﻫ/1967م.

طوسی، محمد بن حسن، رجال، قم، جامعه مدرسین، 1415ﻫ .

عقیلی، عبدالله، دارالضرب‌های ایران در دورهٔ اسلامی، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار یزدی، 1377ش.

فراهیدی ازدی، خلیل بن احمد، کتاب العین مرتباً علی حروف المعجم، به­کوشش عبدالحمید هنداوی، بیروت، لبنان، دارالکتب العلمیه، 1424ﻫ/2003م.

فهمی محمد، عبدالرحمن، النقود العربیه ماضی‌ها و حاضرها، قاهره، المکتبه الثقافه، 1964م.

قدامه بن جعفر (کاتب بغدادی)، ابی الفرج، الخراج و صناعه الکتابه، محقق محمدحسین زبیدی، بغداد، دارالرشید، 1981م.

القزاز، السیده وداد، «الدرهم العباسی فی زمن الخلیفتین المهدی و الهادی»، سومر، الجزء 1 و 2، المجلد العشرون، 1964م.

همو، «الدرهم العباسی فی زمن الخلیفه هرون الرشید»، سومر، الجزء 1 و 2، المجلد الحادی و العشرون، 1965م.

قزوینی، زکریا بن محمد، آثار البلاد و اخبار البلاد، ترجمه میرزا جهانگیر قاجار، تهران، امیرکبیر، 1373ش.

قلقشندی، احمد، صبح الأعشی فی صناعة الإنشاء، قاهره، وزاره الثقافه و الارشادالقومی، ۱۳۸۳ﻫ .

گردیزی، عبدالحی، زین الاخبار، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، چ اول، 1363ش.

لسترنج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1337ش.

مالکی، عبدالله بن محمد، ریاض النفوس فی طبقات علماء القیروان و أفریقیة و زهادهم و نساکهم و سیر من أخبارهم و فضائلهم و أوصافهم، بیروت، دارالغرب اسلامی، 1414ﻫ .

مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، جزء 11، قم، احیاء الکتب الاسلامیه، 1430ﻫ .

مجمل التواریخ و القصص، به­کوشش ملک الشعراء بهار، تهران، کلاله خاور، بی تا.

مدرس تبریزی، محمدعلی، رَیحانَةُ الاَدَب فی تَراجِمِ المَعروفینَ بالکُنیةِ اَوِ اللّقَب یا کنی و القاب، تهران، انتشارات خیام،‌ 1369ش.

مستوفی، حمدالله‌بن ابی‌بکر، تاریخ گزیده، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران، امیرکبیر، 1362ش.

مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، به­کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجر، 1409ﻫ .

مقریزی، تقی الدین احمد بن علی، شذورالعقود فی ذکر المنقود، بخط یوسف الملاح سبط الحنفی، مکتبة جامعة الریاض، الرقم 4 ر 332.

منجم، اسحاق بن حسین، اکام المرجان، محقق فهمی سعد، بیروت، عالم الکتب، 1408ﻫ .

منفرد، افسانه «بهلول»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، 1386ش.

همو، «برمکیان»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، 1386ش.

نقشبندی، ناصر، الدینار الاسلامی فی المتحف العراقی، بغداد، دارالوثاق، 1372ﻫ/1953م.

نیبور، کارستن، رحلة الی شبه جزیرة العربیة و الی بلاد أخری مجاوره لها، ترجمه عبیر المنذر، بیروت، انتشارات العربی، 2007م.

نیشابوری، ابوالقاسم حسن بن محمد، عقلاء المجانین، به­کوشش عمر الاسعد، بیروت، دارالنفائس، 1407ﻫ/ 1987م.

الوشاء، ابوطیب محمد بن احمد بن اسحاق، کتاب الفاضل فی صفه الادب الکامل، به­کوشش یحیی وهب الجبوری، بیروت-لبنان، دارالغرب الاسلامی، 1411ﻫ/ 1991م.

یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت، دارصادر، 1995م.

همو، المشترک وضعا و المفترق صقعا، بیروت، عالم الکتب، 1406ﻫ/ 1986م.

هوف، دیتریش، «نظری اجمالی به پایتختهای ایران از آغاز تا ظهور اسلام»، در پایتخت‌های ایران، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1374ش.

یعقوبی، احمد بن اسحاق، البلدان، به­کوشش محمدامین ضناوی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1422ﻫ.

Albume, Stephen, checklist of Islamic coins, third edition, Stephen album rare coins, November 2011.

Bonner, Michael, “the mint of HĀRŪNĀBĀD and AL-HĀRŪNIYYA”, American Journal of Numismatics, Vol. 1 (1989), pp. 171-193.

Meier, Ernst, “Die Werthbezeichnungen auf muhammedanischen Münzen”, ZDMG, Vol. 18, No. 4, 1864.

Marzolph, Ulrich, “BOHLŪL, ABŪ WOHAYB,” Encyclopaedia Iranica, IV/3, pp. 319-320, https://iranicaonline.org/articles/bohlul-abu-wohayb-b.

Miles, George, the numismatic history of Rayy, New York, the American numismatic society, 1938.

Nikitin, Basil, “Bahlul”, EI², Leiden, E. J. Brill, 1986.

Nutzel, Heinrich, Katalog der orientalischen Münzen, Berlin, W. Spemann, 1902.

Sourdel, Dominique, “Al-Baramika”, EI², Leiden, E. J. Brill, 1986.

http://db.stevealbum.com/php/lot_auc.php?sale=35&lot=926

 

Aghili, Abdullah, Dar al-Zarb of Iran in the Islamic period, Tehran, Mahmoud Afshar Yazdi Endowment Foundation, 1377 AH.

Akbari, Amir, ‘Barmakids and the causes of the conflict between Iranian and Arab bureaucrats in the era of Harun Abbasi’, History Research Letter, No 7, summer 2007 AD.

Al Souri, Sadid al-Din Ali ibn Taher, Qadha u Hoqoq Al Momenin, Research of Hamdal Khafaf, Beirut, Al-Bayt Institute for the Revival of Heritage, second edition, 1410 AH / 1990 AD.

Al-Amin, Al-Sayyid Muhsin, A'yan al-Shi'a, Beirut, Dar al-ta'atuf, 1403AH/1983AD.

Al-Baghdadi, Al-Khatib, Ta’rīkh Baghdād, Beirut-Lebanon, Dar Al-Kotob Al-ilmiyah, 1417 AH, 1997 AD.

Al-Baladhuri, ʾAḥmad ibn Yaḥyā, Futuh al-Buldan, Beirut, Dar Wa Maktabat Al Hilal, 1998 AD.

Albume, Stephen, checklist of Islamic coins, third edition, Stephen album rare coins, November 2011 AD.

Al-Bustānī, Fu’ād Afrām, Arabic-Persian alphabetic culture: Translation of the alphabetic alphabet, translated by Rza Mahyar, Tehran, Islami press, 1370 AH.

Al-Daylamī, Muḥammad b. al-Ḥasan, Alam Al Din Fi Sifat Al Momenin, Beirut, Al-Albeit le-Ehya Altorath, 1409AH.

Al-Farahidi al-Azdī, Al-Khalil ibn Ahmad, Kitab al-'Ayn, Research of Abdul Hamid Hindawi, Beirut-Lebanon, Dar al-Kitab al-Almiyeh, 1424 AH / 2003 AD.

Al-Hilli, Aḥmad b. Muḥammad b. Fahd, 'Uddat al-da'i wa najah al-sa'i, Edited by Ahmad Movahedi Qomi, Beirut, Dar al-Kitab al-Islami, first edition, 1407 AH / 1987 AD.

Al-Jahiz, Amr ibn Baḥr, Kitāb al-Bayān wa-al-Tabyīn, Abū Ḥayyān al-Tawḥīdī, Cairo, Maktabat Al Khanji, 1418AH.

Al-Mālikī, Abī Bakr ʿAbd Allāh ibn Abī ʿAbd Allāh, Kitāb riyāḍ al-nufūs fī ṭabaqāt ʿulamāʾ al-Qayrawān wa-Ifrīqīyah wa-zuhhāduhum wa-ʿibāduhum wa-nussākuhum wa-siyar min akhbārihim wa-faḍāʾilihim wa-awṣāfihim, Beirut, Dar al-Gharb Islami, 1414 AH.

Al-Maqrizi, Taqī al-Dīn Abū al-'Abbās Aḥmad ibn 'Alī, Shazor Al Ughod fi Zekr Al Mangod, In the handwriting of Youssef Al-Mallah, the grandson of Al-Hanafi, Riyadh University Library, No. 4, 332.

Al-Qalqashandi,Ahmad, Ṣubḥ al-aʻšā fī ṣināʻat al-inšā, Ministry of Culture and National Guidance, 1383 AH.

Al-Qazzaz, Al Sayyedeh Wedad, “The Abbasid Dirham in the Time of the Caliphs Al-Mahdi and Al-Hadi”, Sumer, Part 1 and 2, Volume Twenty, 1964 AD.

Al-Qazzaz, Al Sayyedeh Wedad, “The Abbasid Dirham in the Time of Caliph Harun al-Rashid”, Sumer, Parts 1 and 2, Volume Twenty-first, 1965.

Al-Zirikli, Khairuddin bin Mahmoud, al-Aʻlām, Beirut, Dar al-Alam al-Malain, Eighth edition, 1989AD.

Anonymous author, Mojmal al-Tawarikh wa al-Qasas, reaserch by Mohammad-Taqi Bahar, Tehran, Kalaleh Khavar, ] No date[.

Anonymous author, Tarikh-i Sistan, Research by Malek Shoara Bahar, Tehran, Padideh Khavar, 1366 AH.

Azarnosh, Azartash, ‘Buhlul, The Great Islamic Encyclopedia, under the supervision of Kazem Mousavi Bojnourdi, vol. 13, ch. 1, Tehran, the Great Islamic Encyclopedia Center, 2004 AD.

Bamatraf, Muhammad Abdul Qadir, Kitab al-Jami', Bagdad, Dar AL Rashid Li nashr, 1400AH.

Bayhaqi, Abu’l-Fadl, Tarikh-i Bayhaqi, KHALIL Khatib Rahbar, Tehran, Mhtab press, 1374 AH.

Bonner, Michael, “the mint of HĀRŪNĀBĀD and AL-HĀRŪNIYYA” American Journal of Numismatics, American Numismatic Society, 1981AD.

“Buhlul”, EI2, Leiden: E. J. Brill, vol 1, 1986 AD.

Dehkhoda, Ali-Akbar, Dictionary, Tehran, Dehkhoda Dictionary Institute, 1377 AH.

Fahmy Muhammad, Abd al-Rahman, Arab money, its past and present, Cairo, Al-Maktabat Al-Thaqafa, 1964 AD.

Gardizi, Abdal-hay Ibn Zahāk, Zayn al-Akhbār, Revised by Abdalhay Habibi, Doniyay-i Ketab, Tehran, 1363/1985 AD.

Ḥamawī, Yāḳūt, al-Mushtarak wadh'ā wal-Muftaraq Sa'qā, Beirut, Alam Al-Kotob, 1406 AH / 1986 AD.

Ḥamawī, Yāḳūt, Muʿdjam al- buldān, Beirut, Dār al- Ṣādir, 1995/ 1374 AH.

Hassan, Rezai Baghbidi, Iranian coins in the Islamic period from the beginning to the rise of the Seljuks, Tehran, Samat, 1393 AH.

Hoff, Dietrich, “A brief overview of the capitals of Iran from the beginning to the rise of Islam”, in the capitals of Iran, published by Mohammad Yousef Kiani, Tehran, Cultural Heritage Organization, 1995 AD.

http://db.stevealbum.com/php/lot_auc.php?sale=35&lot=926.

Ibn Abd Rabbih, Al-ʿIqd al-Farīd, Abd Al Hamid Tarhini, Lebanon, Dar Al-Kotob Al-ilmiyah, 1407AH/1987AD.

Ibn al-Athir, Izz al-Din, Al-Kamil fi 'al-tarikh, Beirut, Dar sader-Dar beirut, 1385AH/1965 AD.

Ibn al-Jawzi, ʿAbd al-Raḥmān b. ʿAlī b. Muḥammad, Muntazam fi Tarikh al-Muluk wa-al-Umam, Investigation of Mohammad Abdul Qadir Atta and Mustafa Abdul Qadir Atta, Dar Al-Kotob Al-ilmiyah, 1412 AH/1992 AD.

Ibn Hajar al-Asqalani, Ahmad ibn Ali ibn Muhammad, Ta‘jīl al-manfa‘ah bi-zawā’id rijāl al-a’immah al-arba‘ah, Bayrūt, Dār al-Bashā’ir al-Islāmīyah lil-Ṭibā‘ah wa-al-Nashr wa-al-Tawzī‘, 1416 AH/1996 AD.

Ibn Khaldun, Abd ar-Raḥmān ibn Muḥammad ibn Khaldūn, Kitāb al-ʻIbar, vol 1, Beirut, Dr Al Fikr, 1401AH/1981 AD.

Ibn Khallikan, Aḥmad Ibn Muḥammad Ibn Khallikān, Wafayat al-ayan wa-anba al-zaman, Ihsan Abbas, Beirut-Lebanon, Dar Al Thaqafah

Ibn Manzur, Lisān al-ʿArab, Ali Shiri press, Lebanon, Dar Ihya al-Turath al-Arabi, second edition, 1412AH/1992AD

Ibn Qutaybah Dīnawarī, Abū Muhammad Abd-Allāh ibn Muslim ibn Qutayba, Uyūn al-Akhbār, Beirut.

Ibn Ṭabāṭabā, Muḥammad b. Aḥmad b. Ibrāhīm Ṭabāṭabā, Kitāb al-fakhrī fī al-ādāb al-sulṭānīyah wa-al-duwal al-Islāmīya, reaserch Abdalqadir Muhammad, Dar Al QALAM Al Arabi, 1418 AH /1997 AD.

Jafarian, Rasul, History of the spread of Shiism in Rey, Rey, the holy shrine of Hazrat Abdolazim, 1992 AD.

Jahshiary, Abu Abdullah Muhammad bin Abdus, Kitab al-wuzara wa'l-kuttab, Beirut, Dar Al Fikr Al Hadith, 1408AH, 1998 AD.

Jar, Khalil, Arabic to Persian culture, translated by Hamid Tabibian, Tehran, Amirkabir Publishing Institute, 1363 AH.

Khalifah ibn Khayyat, Abū 'Amr Khalifa ibn Khayyat al Laythī al 'Usfurī, Tarikh Khalifah, Beirut-Lebanon, Dar Al-Kotob Al-ilmiyah, first edition, 1415 AH/ 1995 AD.

Lestrenj, Gay, Historical geography of the lands of the Eastern Caliphate, translated by Mahmoud Erfan, Tehran, Book Translation and Publishing Company, 1337 AH.

Majlesi, Mohammad-Baqer, Bihar al-Anwar, Qom, Ehia al-kotob Al-Islamiyah, 1430 AD.

Masudi, ʿAlī ibn al-Ḥusayn, Murūj al-Dhahab wa-Ma'ādin al-Jawhar, Beirut, dar sader-dar Beirut, 1385 AH/ 1965 AD.

Meier, Ernst, “Die Werthbezeichnungen auf muhammedanischen Münzen”, ZDMG, Vol. 18, No. 4, 1864 AD.

Miles, George, the numismatic history of Rayy, New York, the American numismatic society, 1938 AD.

Monajjem, Ishaq ibn Hosein, Akam al-Marjan, search by Fahmi Saad, Beirut, World of Books, 1408 AH.

Monfared, Afsaneh, ‘Buhlul’, Encyclopedia of the Islamic World, under the supervision of Gholam Ali Haddad Adel, vol. 4, p. 1386 AH.

Monfared, Afsaneh,‘Barmakid’, Encyclopedia of the Islamic World, under the supervision of Gholam Ali Haddad Adel, vol. 3, p. 1386 AH.

Mudarris TabriziM Muhammad 'Ali, Rayḥānat al-adab fi tarājim al-ma'rufin bi l-kunya aw al-laqab, Tehran, Khayyam press, 1369 AH.

Mustawfi, Hamdallah, Tarikh-i guzida, published by Abdolhossein Navai, Tehran, Amirkabir, 1362 AH.

Naqshbandi, Nasser, the Islamic Dinar in the Iraqi Museum, Baghdad, Documentation House, 1372 AH / 1953 AD.

Niebuhr, Carsten, A Journey to the Arabian Peninsula and to Other Neighboring Countries, Translated by Abeer Al-Mundhir, Beirut - Lebanon, Entesharat Al-Arabi, First Edition, 2007 AD.

Nikitin, Basil, “Bahlul, EI2, Leiden: E. J. Brill, vo 1, 1986 AD.

Nishaburi, Abu al-Qasim Hassan bin Muhammad, Kitāb ‘Uqalā’ al-majānīn wa-al-muwaswasīn, Investigated by Dr. Omar al-Asaad, Beirut, Dar al-Nafais, 1407 AH / 1987 AD.

Nutzel, Heinrich, Katalog der orientalischen Münzen, Berlin, W. Spemann, 1902 AD.

Qazvini, Zakariā Ibn Muḥammad, Āthār al-Bilād wa Akhbār al-Ibād, translated by Djahāngir Qājār, Tehrān, Amirkabir, First Edition, 1373AH/1994AD.

Qudama ibn Ja'far (katib Baghdadi), Kitab al-Kharaj, Investigator Muhammad Husayn Zubaidi, Baghdad, Dar Al-Rashid, 1981 AD.

Rabbah, Ishagh Muhammad, The development of Islamic money until the end of the Abbasid Caliphate, Dar Konoz Al Marefa, 2008 AD.

Rampouri, Ghiyath al-Din Muhammd ibn Jalal, ḠĪĀṮ AL-LOḠĀT, by the efforts of Mohammad Dabir Siyaghi, Tehran, Knowledge Center, [Bita].

Ṣafadī, Khalīl ibn Aybak, Al-Vafi bel-Vafiat, Published by Jacqueline Soble and Ali Amara, Wiesbaden 1402 AH / 1982 AD.

Sajjadi, Sadegh, “Barmakid”, The Great Islamic Encyclopedia, under the supervision of Kazem Mousavi Bojnourdi, Vol.12, Number 1, Tehran, Islamic Encyclopedia Center, 1386 AH.

Sarafraz, Ali Akbar and Fereydoon Avarzamani, Coins of Iran from the beginning to the Zandieh era, Tehran, Samat, 1391 AH.

Shams Ishraq, Abdul Razzaq, Silver Coins of the Islamic Caliphate, Isfahan, Stak Publications, 1389 AH.

Shartūnī, Saʻīd al-Khūrī, Aqrab al-mawārid fī fuṣah al-ʻarabīyah wal-shawārid, Qom, Maktab Ayatollah Al-Marashi, 1403 AH.

Shustari, Qazi Nurullah, Majalis al-muminin, Tehran, Islamiyeh press, 1377 AH.

Sourdel, Dominique, “Al-Baramika”, EI2, Leiden: E. J. Brill, vo2, 1986 AD.

Tabari Abu Ja'far, Muḥammad Ibn Djarir, Tārikh Al-Umam wa alMulūk, Investigated by Muhammad Abu al-Fadl Ibrahim, Beirut, Dar al-Turath, second edition, 1387 AH / 1967 AD.

Torabi Tabataie, Seyyed Jmal and Mnsoureh Vasigh, Islamic coins from the beginning to the Mongol invasion, Tehran, Mahd Azad press, 1373AH.

Tusi, Muhammad Ibn Hassan, Rijal, first edition, Qom, Jamee Modaressin, 1415 AH.

Washshā’, Muḥammad ibn Aḥmad, Kitāb al-Fāḍil fī ṣifat al-adab al-kāmil, Bayrūt, Dār al-Gharb al-Islāmī, 1991AD.

Yaʿḳūbī, Aḥmad b. Isḥāḳ,  al- Buldān, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1422 AH/ 1422 AH.

Zambaver, Edvard riterfon, Dictionary of Genealogy and Ruling Families in Islamic History, compiled by Zaki Muhammad Hassan Bey and Hassan Ahmad Mahmoud, Beirut - Lebanon, Dar Al-Raed Al-Arabi, 1400 AH / 1980 AD.