اصالت‌سنجی نامه خلیفه دوم به معاویة بن ابی سفیان درباره حوادث صدر اسلام
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
علی عادل زاده
1
(دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تهران، تهران، ایران)
کلید واژه: نامه عمر بن خطاب, عمر و معاویه, یزید و ابن‌عمر, حسین بن حمدان خصیبی, دلائل الامامة,
چکیده مقاله :
در برخی منابع حدیثی شیعی مانند بحار الأنوار، روایتی طولانی نقل شده که بنابر آن عبدالله بن عمر بن خطاب پس از شهادت امام حسین(ع) اعتراض گسترده‌ای بر ضدّ یزید بن معاویه به راه می‌اندازد. یزید در پاسخ ابن‌عمر، نامه‌ای را که خلیفه دوم برای معاویة بن ابی‌سفیان فرستاده، نشان می‌دهد. او در این نامه، بسیاری از حوادث صدر اسلام و به‌ویژه اقدامات منافقین برای غصب خلافت را شرح داده است. در این مقاله اعتبار و اصالت این روایت و خاستگاه و ریشه آن بررسی شده است. افزون بر ذکر شماری از نادرستی های تاریخی و ادبی راه‌یافته به این روایت، با تحلیل متن و سند به روش تطبیقی نشان داده شده که مسئول پردازش این داستان، به‌احتمال زیاد حسین بن حمدان خصیبی است؛ هر چند نام او در سندِ روایت نیامده‌است. تقدّم خصیبی در اشاره به این عهدنامه، اشتراکات متنی و سندی برجسته با روایات خصیبی، نمود ویژگی‌های سبکی و منفرداتِ خصیبی در متن عهدنامه، از جمله دلائل این مدّعا است. تحریر دیگری از این داستان نیز در نسخ خطی وجود دارد که نسبت آن با تحریر خصیبی بررسی و فرضیه استقلال و تقدّم آن مطرح شده‌است. گزارش مرتبطی نیز به بلاذری منسوب است که اصالت آن قابل دفاع نیست و احتمالا در اثر نقل‌به‌معنا و خلط پدید آمده‌است.
In some sources, such as Biḥār al-Anwār a long narrative has been related, according to which Abdullah ibn ʿUmar started a protest movement against Yazīd ibn Muʿāwiya after the martyrdom of Imam Ḥusayn (a.s.). As a response to ibn ʿUmar, Yazīd showed the letter that the Second Caliph had sent to Muʿāwiya ibn Abī Sufyān. In this letter many events of the Early Islam have been described, especially the actions of the hypocrites to usurp the caliphate, and there has been some recommendations for Muʿāwiya. In this report, there are many historical and literary errors. In this article, by conducting a thorough search and examining the Isnad and the text of the narrative, it has been proved that al-Ḥusayn ibn Ḥamdān al-Khaṣībī is the main accused of falsifying this narration. Although his name has not been mentioned in the Isnad. Furthermore, based on manuscripts, another version of the story has been presented, which may have been unrelated to al-Khaṣībī's version and based on an earlier source. In this research, other topics such as the related account attributed to al-Balādhurī have also been discussed.
ابن‌ابی‌الدنیا، عبد الله، المتمنین، به‌کوشش خیر رمضان یوسف، محمد، بیروت، ابن حزم، 1418ق.
ابن‌ادریس حلّی، محمد، السرائر، به‌کوشش حسن بن احمد موسوى و ابوالحسن ابن مسیح، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۰ق.
ابن‌بابویه، محمّد بن علی، الأمالی، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶ش.
همو، الخصال، به‌کوشش علیاکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۶۲ش.
همو، علل الشرایع، قم، داوری، ۱۳۸۵ش.
همو، معانی الأخبار، به‌کوشش علیاکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۳ق.
ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبرى، به‌کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر، ۱۹۶۸م.
ابن‌شعبة حرّانی، حسن، حقائق اسرار الدین، المجموعة الکاملة لمؤلفات الطائفة النصیریة1، ۲۰۱۶م.
ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، مثالب النواصب، نسخه خطی کتابخانه سپهسالار تهران، بیتا.
همو، مثالب النواصب، نسخه خطی کتابخانه ناصریه هند، کتابتاست 845ﻫ.
همو، مناقب آل أبی طالب(ع)، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
ابن‌طاووس، على بن موسى، إقبال الأعمال، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۴۰۹ق.
همو، سعد السعود، قم، دار الذخائر، بیتا.
همو، الطرائف، به‌کوشش علی عاشور، قم، خیام، 1400ق.
همو، فرج المهموم، قم، دارالذخائر، ۱۳۶۸ق.
ابن‌غضائری، احمد بن الحسین، الرجال، به‌کوشش محمدرضا حسینی، قم، دارالحدیث، 1364ش.
ابن‌قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، به‌کوشش عبدالحسین امینی، نجف، دارالمرتضویة، 1356ش.
ابن‌مطهر حلّی، حسن، الرجال، به‌کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، دارالذخائر، 1411ق.
همو، نهج الحقّ و کشف الصدق، بیروت، دارالکتاب اللبنانی، 1982م.
ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، به‌کوشش ابراهیم رمضان، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۷ق.
ابوالفرج، علی بن الحسین، مقاتل الطالبیین، به‌کوشش سیداحمد صقر، بیروت، دارالمعرفة، بیتا.
احسائی، ابن‌ابی‌جمهور، مجلی مرآة المنجی، تهران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1387ش.
احمد، سلیمان، دیوان المکزون السنجاری، بیروت، البلاغ، 1430ق.
احمد بن حنبل، المسند، الرسالة، به‌کوشش شعیب ارناؤوط، بیجا، بینا، ۱۴۲۱ق.
احمد بن طاوس، بناء المقالة الفاطمیة، به‌کوشش عدنانی غریفی، علی، قم، آل البیت(ع)، 1411ق.
الإختصاص، قم، به‌کوشش علیاکبر غفاری، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
اکبری، عمیدرضا، بازخوانی اختلافات متأخر رجالی درباره غالیان با تأکید بر انتقادات وحید بهبهانی بر ابن‌غضائری، در دست نشر.
همو، نصیریه: تاریخ، منابع و عقاید، در دست نشر.
اکبری، عمیدرضا، و محمدتقی ذاکری، «اتهام ابوالمفضل شیبانی به تحریف و جعل اسناد، عیارسنجی رویکرد رجالیان متقدم و متأخر»، پژوهشنامه علوم حدیث تطبیقی، ش14، 1400ش.
انصاری، اسماعیل، الموسوعة الکبرى عن فاطمة الزهراء(ع)، دلیل ما.
بحرانی، سید هاشم، مدینة معاجز الأئمة، قم، المعارف‌الإسلامیة، ۱۴۱۳ق.
بخاری، محمد بن اسماعیل، الصحیح، به‌کوشش محمدزهیر ناصر، بیروت، دارطوق‌النجاة، ۱۴۲۲ق.
بلاذری، احمد، أنساب الأشراف، به‌کوشش سهیل زکار، بیروت، دارالفکر، ١٤١٧ق.
بیهقی، احمد، السنن الکبری، به‌کوشش محمد عبد القادر عطا ، القاهرة، هجر، 1432ق.
تفسیر القمی – منسوب به علی بن ابراهیم، به‌کوشش طیب موسوی جزائری، قم، دارالکتاب، 1404ق.
تیجانی، محمد، زبدة الأفکار، به‌کوشش محمود بدری، قم، المعارف، 1426ق.
جاحظ، عمرو بن بحر، العثمانیة، به‌کوشش عبدالسلام محمد هارون ، بیروت، دار الجیل، 1411ق.
جزائری، سید نعمت‌الله، الأنوار النعمانیة، بیروت، دارالقارئ، 1429ق.
حر عاملى، محمد، وسائل الشیعة، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، ۱۴۰۹ق.
حرفوش، حسین میهوب، خیر الصنیعة فی مختصر تاریخ غلاة الشیعة، نسخه خطی ابراهیم حرفوش، چاپ سنگی، لاذقیه، 1407ق.
حمّین، حسین احمد، تذکرة الأفکار، المجموعة الکاملة لمؤلفات الطائفة النصیریة1، ۲۰۱۶م.
همو، غنیمة السفر، المجموعة الکاملة لمؤلفات الطائفة النصیریة1، ۲۰۱۶م.
خصیبی، حسین بن حمدان، دیوان الخصیبی مع شرح للرموز الباطنیة فیه، به‌کوشش س. حبیب، بیروت، الأعلمی، 1421ق.
همو، فقه الرسالة الرستباشیة، به‌کوشش رواء جمال علی، ۲۰۱۵م.
همو، الأبواب (فصل من الهدایة الکبری: تاریخ النبیّ و الائمة و معجزاتهم)، به‌کوشش المصطفی صبحی الخضر الحمصی، بیروت، اعلمی، ۱۴۳۲ق.
همو، الهدایة الکبری، بیروت، البلاغ، ۱۴۱۹ق.
درایتی، مصطفی، فهرستگان نسخه‌های خطی ایرانْ، تهران، سازمان اسناد و کتابخانه ملی، ۱۳۹۱ش.
دلائل الإمامة، قم، بعثت، ۱۴۱۳ق.
ذهبی، شمسالدین، سیر اعلام النبلاء، به‌کوشش شعیب ارناؤوط، بیروت، الرسالة، 1405ق.
زبیدی، محمد مرتضى، تاج العروس، به‌کوشش علی هلالی و علی سیری، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
زبیری، مصعب بن عبدالله، نسب قریش، به‌کوشش لیفی بروفنسال، قاهره، دارالمعارف.
سایت فنخا (فهرستگان نسخ خطی): https://scripts.nlai.ir
سیّاری، احمد بن محمد، القراءات او التنزیل والتحریف، به‌کوشش اتان کولبرگ و محمدعلی امیرمعزی، لیدن، بریل، 2009م.
سیوطی، جلال الدین، جمع الجوامع، به‌کوشش مختار ابراهیم الهائج و دیگران، قاهره، الأزهر، ۱۴۲۶ق.
شفیعی، سعید، «رواجنی، عباد بن یعقوب»، دانشنامه جهان اسلام، زیرنظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، 1394ش.
صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، به‌کوشش محسن کوچه‌باغی، قم، مرعشی، ۱۴۰۴ق.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل والملوک، بیروت، دارالتراث، ١٣٨٧ق.
طوسى، محمد بن الحسن، تهذیب الأحکام، به‌کوشش حسن خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
عادل‌زاده، علی؛ صابری، محمد علی، «آموزه‌های نصیری در رساله رجعت منسوب به مفضل بن عمر»، نشریه مشرق موعود، ش62، 1401ش.
عادل‌زاده، علی، «بازشناسی روایات منسوب به طبری در دلائل الإمامة»، حدیث و اندیشه، ش33، 1401ش.
همو، «بررسی روایاتِ احمد بن‌الحسین معروف به ابن‌ابی القاسم در دلائل الامامة»، حدیث حوزه، ش21، پاییز و زمستان 1399ش.
عاملی، سید جعفر مرتضی، مأسأة الزهراء، بیروت، دارالسیرة، 1418ق.
علوی، محمد بن علی بن الحسین (منسوب)، المناقب/الکتاب العتیق، به‌کوشش حسین موسوی بروجردی، قم، دلیل ما، ۱۴۲۸ق.
عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، به‌کوشش سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، المطبعة العلمیة، ۱۳۸۰ق.
قمی، عباس، بیت الأحزان، ایران، دارالحکمة، 1412ق.
کشی، محمد بن عمر، إختیار معرفة الرجال، به‌کوشش طوسی، محمد بن حسن، مصطفوی، حسن، دانشگاه مشهد، ۱۴۰۹ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به‌کوشش علیاکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
مجموعه خطی، کتابخانه مجلس: ۹۵۴۱، کتابت: ۱۰۵۷ق در حیدرآباد هند.
مجموعه خطی، کتابخانه مجلس: ۱۲۹۵، کتابت: ۱۰۹۸ق.
مجموعه خطی، کتابخانه مجلس: ۵۸۸-ط.
مجموعه خطی، کتابخانه مجلس: ۱۰۲۷۷.
مجموعه خطی، کتابخانه مجلس: ۸۹۶۲.
محلاتی، ذبیح الله، ریاحین الشریعة، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1368ش.
محمد بن حسن بن شهید ثانى، إستقصاء الاعتبار فی شرح الإستبصار، به‌کوشش محمد انصاری خوئینی، قم، آل البیت (ع)، ۱۴۱۹ق.
مرندی، ابوالحسن، مجمع النورین، نسخه سنگی، کتابخانه مجلس: 187579.
مرهج، ابراهیم عبد اللطیف ابراهیم، شرح دیوان الخصیبی، بیروت، دارالمیزان، بیتا.
مسلم بن الحجاج النیشابوری، الکنى والأسماء، مدینه، عمادة البحث العلمی بالجامعة الإسلامیة، ۱۴۰۴ق.
مهدی، عبد الزهراء، الهجوم علی بیت فاطمة (س)، قم، بینا، بیتا.
نباطى، على بن محمد، الصراط المستقیم إلى مستحقی التقدیم، نجف، المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۴ق.
نجاشی، احمد بن على، الرجال، قم، جامعة مدرسین، 1365ش.
نصر بن مزاحم، وقعة صفین، به‌کوشش عبدالسلام محمد هارون، قم، مرعشی، ۱۴۰۴ق.
نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۰۸ق.
_||_
Ibn abī al-dunyā, ʻAbdullāh, al-Mutamannīn, bi Kūshish-i Khayr Ramaḍān Yūsif, Beirūt, Ibn Ḥazm, 1418q.
Ibn Idrīs Ḥillī, Muḥammad, al-Sarāʼir, bi Kūshish-i Ḥasan b.Aḥmad Mūsawī wa abu al-Ḥasan b.Masīḥ, Qum, Jāmiʻat Mudarisīn, 1401q
Ibn Bābiwayh, Muḥammad b.ʻAlī, al-Amālī, Tihrān, Kitābçī, 1376.
Idem, al- Khaṣāʼil, bi Kūshish-i ʻAlī Akbar Ghaffārī, Qum, Jāmiʻat Mudarrisīn, 1362 sh.
Idem, ʻIlal-u l-Sharāyiʻ, Qum, Dāwarī, 1385sh.
Idem, Maʻānī-u l-Akhbār, bi Kūshish-i ʻAlī Akbar Ghaffārī, Qum, Jāmiʻat Mudarrisīn, 1403.
Ibn Saʻd, Muḥammad, al-Ṭabqāt-u l-Kubrā, bi Kūshish-i Iḥsān ʻAbbās, Biyrūt, Dār al-Ṣādir, 1968.
Ibn Shuʻbat Ḥarrānī, Ḥasan, Ḥaqāʼiq-u Asrār-i l-Dīn, al-Majmūʻat al-Kāmilala Li Muʼlafat-i al-Ṭāʼifat al-Nuṣayrīya, 2016.
Ibn Shahrāshūb, Muḥammad b.ʻAlī, Mathālib-u l-Nawāṣib, Nuskhiy-i Khaṭṭī Kitābkhāniy-i Sipahsālār Tihrān, Bī Tā.
Idem, Mathālib-u l-Nawāṣib, Nuskhiy-i Khaṭṭī Kitābkhāniyhy-i Nāṣirīy-i Hind, Kitābtāst, 845H.
Idem, Manāqib-u Āl-i Abī Ṭālib(ʻA), Qum, ʻAllāmih, 1379 q.
Ibn Ṭāwūs, ʻAlī b. Mūsā, Iqbāl-u l-Aʻmāl, Tihrān, Dār al-Kutub al-Islāmīya, 1409q.
Idem, Saʻd-u Suʻūd, Qum, Dār al-Dhakhāʼir, Bī Tā.
Idem, al-Ṭarāʼif, bi Kūshish-i ʻAlī ʻĀshūr, Qum, Khayyām, 1400q.
Idem, Faraj-u l-Mahmūm, Qum, Dār al-Dhakhāʼir, 1368 q.
Ibn Ghaḍāʼirī, Aḥmad b. al-Ḥusayn, al-Rijāl, bi Kūshish-i Muḥmmad Riḍā Ḥusiynī, Dār al-Ḥdīth, 1364.
Ibn Qulawayh, Jaʻfar b. Muḥmmad, Kāmil-u l-Zīyārāt, bi Kūshish-i ʻAbd-u al-Ḥusiyn Amīnī, Najaf, Dār al-Murtaḍawīyat, 1365sh.
Ibn Muṭahhar Ḥillī, Ḥasan, al-Rijāl, bi Kūshish-i Muḥmmad Ṣādiq baḥr-u al-ʻUlūm, Najaf, Dār al-Dhakhāʼir, 1411q.
Ibn Muṭahhar Ḥillī, Ḥasan, Nahj-u l-Ḥaq wa Kashf-u l-Ṣidq, Biyrūt, Dār al-Kitāb al-Lubnānī, 1982.
Ibn Nadīm, Muḥmmad b.Isḥāq, al-Fihrist, bi Kūshish-i Ibrāhīm Ramaḍān, Biyrūt, Dār al-Maʻrifat, 1417q.
Abū al-Faraj, ʻAlī b.al-Ḥusayn, Maqātil-u l-Ṭālibīyīn, bi Kūshish-i Sayyid Aḥmad Ṣaqr, Biyrūt, Dār al-Maʻrifat, Bī Tā.
Aḥsāʼī, Ibn Abī Jumhūr, Mujjalī-u Mirāt-i l-Munjī, Tihrān, Muʼasisiy-i Pazhūhishīy-i Ḥikmat wa Falsafih, Īrān, 1387sh.
Aḥmad, Sulaymān, Dīwān-u l-Makzūn Sinjārī, Biyrūt, al-Balāgh, 1430q.
Aḥmad b. Ḥanbal,al-Musnad, bi Kūshish-i Shuʻayb Arnāʼūṭ, Bī Jā, Bī Nā, 1421q.
Aḥmad b. Ṭāwūs, Banāʼ-u l-Maqālat-i l-Faṭimīyat, bi Kūshish-i ʻAdnānī Ghurayfī, ʻAlī, Qum, Āl-i al-Bayt, 1411q.
al-Ikhtiṣāṣ, Qum, bi Kūshish-i ʻAlī Akbar Ghaffārī, Kungiriy-i Shiykh Mufīd, 1413q.
Akbarī, ʻAmīdriḍā, Bāzkhānīy-i Ikhtilāfāt-i Mutaʼkhir-i Rijālī Darbāriy-i Ghālīyān Bā Taʼkīd Bar Intiqādāt Waḥīd Bihbahānī Bar Ibn Ghaḍāʼirī, Dar Dast-i Nashr.
Akbarī, ʻAmīdriḍā, Nuṣayrīyih: Tārīkh, Manābiʻ Wa ʻAqāʼid, Dar Dast-i Nashr.
Akbarī, ʻAmīdriḍā wa Muḥmmad Taqī Dhākirī, “Ittihām Abū al-Mufaḍḍal Shiybānī bi Taḥrīf Wa Jaʻl-i Asnād, ʻAyārsanjīy-i Rūykard-i Rijālīyān-i Mutaqadim Wa Mutaʼakhkhir”, Pazhūhishnāmiy-i ʻUlūm Ḥadīth Taṭbīqī, Sh 14, 1400sh.
Anṣārī, Ismāʻīl, al-Mawsūʻat-u l-Kubrā ʻAn Fāṭimat-i l-Zahrā, Dalīl-i Mā.
Baḥrānī, Sayyid Hāshim, Madīnat-u Muʻājiz-i l-Aʼimmat, Qum, al-Maʻārif al-Islāmīyat, 1413q.
Bukhārī, Muḥmmad b.Ismāʻīl, al- Ṣaḥīḥ, bi Kūshish-i Muḥmmad Zuhayr Nāṣir, Biyrūt, Dār Ṭawq al-Nijāt, 1422q.
Balādhurī, Aḥmad, Ansāb-u l-Ashrāf, bi Kūshish-i Suhiyl Zakkār, Dār al-Fikr, 1417q.
Biyhaqī, Aḥmad, al-Sunan-u l-Kubrā, bi Kūshish-i Muḥmmad ʻAbd al-Qādir ʻAṭā, al-Qāhirat, Hijr, 1432q.
Tafsīr-u l-Qumī, Mansūb bi ʻAlī b.Ibrāhīm, bi Kūshish-i Ṭayyib Mūsawī Jazāʼirī, Qum, Dār al-Kitāb, 1404q.
Tījānī, Muḥmmad, Zubdat-u l-Afkār, bi Kūshish-i Maḥmūd Badrī, Qum, al-Maʻārif, 1426q.
Jāḥiẓ, ʻAmr b.Baḥr, al-ʻUthmānīyat, bi Kūshish-i ʻAbd al-Salām Muḥmmad Ḥārūn, Biyrūt, Dār al-Jīl, 1411q.
Jazāʼirī, Sayyid Niʻmatullāh, al-Anwār-u l-Nuʻmānīyat, Biyrūt, Dār al-Qārī, 1429q.
Ḥurr ʻĀmilī, Muḥmmad, Wasāʼil-u l-Shīʻat, Qum, Muʼasisiy-i Āl-i al-Bayt, 1409q.
Ḥarfūsh, Ḥusiyn Mayhūb, Khayr-u l-Ṣanīʻat-i Fī Mukhtaṣar-i Tarīkh-i Ghulāt-i l-Shīʻat, Nuskhiy-i Khaṭṭī Ibrāhīm Ḥarfūsh, çāp Sangī, Lādhiqīyat, 1407q.
Ḥummīn, Ḥusayn Aḥmad, Tadhkirat-u l-Afkār, al-Majmūʻat-u l-Kāmilat-u li Muʻallifāt-i l-Ṭāʼifat l-Nuṣayrīyat, 2016.
Idem, Ghanīmat-u l-Safar, al-Majmūʻat-u l-Kāmilat-u li Muʻallifāt-i l-Ṭāʼifat l-Nuṣayrīyat, 2016.
Khaṣībī, Ḥusayn b. Ḥamdān, Dīwān-u l-Khaṣībī Maʻa Sharḥ lil Rumūz al-Bāṭinīyat Fīh-i, bi Kūshish-i S. Ḥabīb, Biyrūt, al-ʻAlamī, 1421q.
Idem, Fiqh-u l-Risālat-i l-Rastabashīyat, bi Kūshish-i Ruwāʼ Jamāl ʻAlī, 2015.
Idem, al-Abwāb (Faṣl-u Min al-Hidāyat-i al-Kubrā: Tārīkh-u l-Nabī Wa al-Aʼimat Wa Muʻjizātihum, bi Kūshish-i al-Muṣṭafā Ṣubḥī al-Khiḍr al-Ḥumsī, Biyrūt, al-ʻAlamī, 1432q.
Idem, al-Hidāyat-u l-Kubrā, Biyrūt, al-Balāgh, 1419q.
Dirāyatī, Muṣṭafā, Fihristgān-i Nuskhihāy-i Khaṭṭīy-i Īrān, Tihrān, Sāzmān-i Asnād Wa Kitābkhāniy-i Millī, 1391sh.
Dalāʼil-u l-Imāmat, Qum, Biʻthat, 1413q.
Dhahabī, Shams al-Dīn, Sīyar-u Aʻlām-i l-Nubalāʼ, bi Kūshish-i Shuʻayb Arnāʻūṭ, Biyrūt, al-Risālat, 1405q.
Zabīdī,Muḥammad Murtiḍā, Tāj-u l-ʻArūs, bi Kūshish-i ʻAlī Hilālī Wa ʻAlī Sīrī, Biyrūt, Dār al-Fikr, 1414q.
Zubayrī, Muṣʻab b. ʿAbdillāh, Nasab-u Quraysh, bi Kūshish-i Līfī Birūfinsāl, Qāhira, Dār al-Maʿārif, Sāyt-i FNKhĀ (Fihristgān-i Nusakh-i Khaṭṭīy).
Sayyārī, Aḥmad b. Muḥmmad, al-Qirāʼāt-u Aw al-Tanzīl-u Wa al-Taḥrīf, bi Kūshish-i Iitān Kūlbirg Wa Muḥmmad ʿAlī Amīr Muʿizzī, Līdin, Brīl, 2009.
Suyūṭī, Jalāl al-Dīn, Jamʿ-u l-Jawāmiʿ, bi Kūshish-i Mukhtār Ibrāhīm al-Hāʼij Wa Dīgarān, Qāhirih, al-Azhar, 1426.
Shafīʿī, Saʿīd, “Rawājinī, ʿAbbād b. Yaʿqūb”, Dānishnāmiy-i Jahān-i Islām, Zīr Nadhar-i Ghulāmʻalī Ḥaddād ʻAdil, Tihrān, Bunyād-i Dāʼirat al-Maʻārif-i Islāmī, 1386.
Ṣaffār, Muḥmmad b. Ḥasan, Baṣāʼir-u l-Darajāt, bi Kūshish-i Muḥsin Kūçihbāghī, Qum, Marʿashī, 1404.
Ṭbarī, Muḥmmad b.Jarīr, Tārīkh-u l-Rusul-i Wa al-Mulūk, Biyrūt, Dār al-Turāth, 1387q.
Ṭūsī, Muḥmmad b. al-Ḥasan, Tahdhīb-i l-Aḥkām, bi Kūshish-i Ḥasan Khursān, Tihrān, Dār al-Kutub al-Islāmīyat, 1407q.
ʿĀdilzādih, ʿAlī, Ṣābirī, Muḥmmad ʿAlī, “Āmūzihhāy-i Nuṣayrī Dar Risāliy-i Rujʿat Mansūb bih Mufaḍḍal b. ʿUmar”, Nashrīyhy-i Mashriq Mūʿūd, Sh62, 1401.
ʿĀdilzādih, ʿAlī, “Bāzshināsī Riwāyāt Mansūb Bi Ṭabarī Dar Dalāʼil Al-Imāmat”, Ḥadīth Wa Andīshih, Sh33, 1401.
Idem, “Barrasī Riwāyāt-i Aḥmad b. al-Ḥusayn Maʿrūf Bi Ibn abī al-Qāsim Dar Dalāʼil-u Al-Imāmat”, Ḥadīth Ḥuwzih, Sh21, Pāyīz Wa Zimistān 1399sh.
ʿĀmilī, Sayyid Jaʿfar Murtiḍā, Maʼsāt-u l-Zahrāʼ, Dār al-Sīrat, 1418q.
ʿAlawī, Muḥmmad b.ʿAlī b. al-Ḥusayn (Mansūb), al-Manāqib /al-Kitāb al-ʿAṭīq, bi Kūshish-i Ḥusiyn Mūsawī Burūjirdī, Qum, Dalīl Mā, 1428q.
ʿAyyāshī, Muḥmmad b.Masʿūd, al-Tafsīr, bi Kūshish-i Sayyid Hashim Maḥallātī, Tihrān, al-Maṭbaʿat al-ʿIlmīyat, 1380q.
Qumī, ʿAbbās, Bayt-u l-Aḥzān, Īrān, Dār al-Ḥikmat, 1412q.
Kashī, Muḥmmad b. ʿUmar, Ikhtīyār-u Maʿrifat-i l-Rijāl, bi Kūshish-i Ṭūsī, Muḥammad b. Ḥasan, Muṣṭafawī, Ḥasan, Dānishgāh-i Mashhad, 1409q.
Kuliynī, Muḥammad b.Yaʿqūb, al-Kāfī, bi Kūshish-i ʿAlī Akbar Ghaffārī Wa Muḥammad Ākhūndī, Tihrān, Dār al-Kutub al-Islāmīyat, 1407q.
Majlisī, Muḥammad Bāqir, Biḥār-u l-Anwār, Biyrūt, Dār al-Iḥyā al-Turāth al- ʿArabī, 1403q.
Majmūʿiy-i Khaṭṭī, Kitābkhāniy-i Majlis:9541, Kitābat: 1057q Dar Ḥiydarābād Ḥind.
Majmūʿiy-i Khaṭṭī, Kitābkhāniy-i Majlis: 1295, Kitābat:1908q.
Majmūʿiy-i Khaṭṭī, Kitābkhāniy-i Majlis: 588-ṭ.
Majmūʿiy-i Khaṭṭī, Kitābkhāniy-i Majlis:10277.
Majmūʿiy-i Khaṭṭī, Kitābkhāniy-i Majlis:8962.
Maḥallātī, Dhabīḥullāh, Rīyāḥīn-u l-Sharīʿat, Tihrān, Dār al-Kutub al-Islāmīyat, 1368sh.
Muḥammad b. Ḥasan b, Shahīd Thānī, Istiqṣāʼ-u l-Iʿtibār Fī Sharḥ-i l-Istibṣār, bi Kūshish-i Muḥammad Anṣārī Khuʼiynī,Qum, Āl-i al-Bayt, 1419q.
Marandī, Abū al-Ḥasan, Majmaʿ-u l-Nūrīn, Nuskhiy-i Sangī, Kitābkhāniy-i Majlis:187579.
Murhaj, Ibrāhīm ʿAbd al-Laṭīf Ibrāhīm, Sharḥ-u Dīwān-i l-Khaṣībī, Biyrūt, Dār al- Mīzān, Bī Tā.
Muslim b. Ḥajjāj al-Niyshābūrī, al-Kunā Wa al-Asmāʼ, Madīnat, ʿImādat al-Baḥth al-ʿIlmī Bi al-Jāmiʿat al-Islāmīyat, 1404q.
Mahdī, ʿAbd al-Zahrā, al-Hujūm-u ʿAlā Bayt-i Fāṭimat(s), Qum, Bī Nā, Bī Tā.
Nabāṭī, ʿAlī b. Muḥammad, al-Ṣirāṭ-u l-Mustaqīm Ilā Mustaḥaqq-i l-Taqdīm, Najaf, al-Maktabat al-Ḥiydarīyat, 1384.
Najjāshī, Aḥamad b. ʿAlī, al-Rijāl, Qum, Jāmiʿat Mudarrisīn, 1365sh.
Naṣr-i b.Muzāḥim, Waqʿat-u Ṣiffīn, bi Kūshish-i ʿAbd al-Salām Harūn, Qum, Marʿashī, 1404.
Nūrī, Ḥusiyn, Mustadrak-u l-Wasāʿil, Qum, Āl-u al-Bayt, 1408.