شبکه مفهومی «وادی» در گفتمان سده‌های نخست هجری

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

مهران اسماعیلی ¹ (ندارد)

تاریخ دریافت : 1391/03/25 تاریخ پذیرش : 1392/05/25 تاریخ انتشار : 1392/06/01

کلید واژه: وادی, رود, منزل, واحه, مصطلحات جغرافیایی,

چکیده مقاله :

برگرداندن وادی به واژه های متفاوتی چون درّه، بیابان، منطقه، سرزمین و اخیرا مسیل و در بسیاری موارد ترجمه نکردن آن از سوی مترجمان بیانگر آن است که به رغم طی شدن سده ها از ارتباط میان زبان فارسی و عربی، دلالت روشن و مشخصی برای وادی در زبان فارسی در اختیار نیست و مترجمان صرفا با تکیه بر شواهد و قراین متن یا تجارب پیشین خود، معنای وادی را استنباط می کنند یا آن را به استنباط دیگران می سپارند. این مقاله در صدد بررسی این مسأله است که این واژه مشخصا بیانگر چه پدیده جغرافیایی در خاستگاه خود بوده است و چرا در زبان فارسی نتوانسته معادل مناسب خود را طی دوره های گذشته به دست آورد. چنین می‌نماید که پیوند خوردن اقلیم بیابانی با زیست بشری در قالب کوچ نشینی، به تولید این واژه منتهی شده است و مفاهیمی چون منبع آب، پوشش گیاهی، پوشش جانوری، اقامت گاه بشری و جاده شبکه معنایی آن را شکل داده‌اند؛ ولی در ایران که کوچ نشینی در مناطق بیابانی کمتر روی داده این پدیده جغرافیایی اهمیت حیاتی نداشته و از این رو برای آن واژه‌ای وضع نشده است و در نتیجه وادی نه تنها مفهوم خود بلکه شبکه مفاهیم پیرامونی خود را نیز در زبان فارسی از دست داده و شبکه ای از معانی دیگر را پیرامون خود ایجاد کرده است.

چکیده انگلیسی:

Translating the term wadi to different terms such as darreh, (valley), biyaban , desert, mantaqeh, region and sarzamin , land and recently masil and in some cases avoiding to translate it reveals that in spite of a long time of interaction between Persian and Arabic languages, there is no a definite equivalent for this term in Persian yet. Therefore,the translators rely on their experiences and the text evidence for translating wadi into Persian. This study tries to reveal what the term wadirefers to in Arabic and why it does not have a definite equivalent in Farsi. It seems that  the unification of the desert with the nomadic life has led toward the creation of this term in Arabic. Other concepts such as the source of water, plantations, animal realm and human lodging and roads have created semantic net of wadi. As nomadic life has not been very prevalent in deserts in Iran, so, this term has lost its significance and semantic net in Persian and consequently,gained another one.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم

ابن­بابویه صدوق، خصال، ترجمه محمد باقر کمره­ای، تهران، کتابچی، 1377ش.

ابن­بطوطه، رحلۀ ابن بطوطة، رباط، اکادیمیة المملکة المغربیة، 1417هـ.

ابن­بطوطه، رحلۀ ابن بطوطة، ترجمه محمد علی موحد، تهران، آگه، نوبت ششم، 1376ش.

ابن­حوقل، محمد، صورۀ الارض، بیروت، دارالصادر، نوبت دوم، 1938م.

ابن­خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، بیروت، دار الصادر، 1992م.

ابن­خطیب، لسان الدین، الاحاطۀ فی اخبار غرناطۀ، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1424هـ.

ابن­رستة، احمد، الاعلاق النفیسۀ، بیروت، دارالصادر، 1982م.

اندلسی، ابن­عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفۀ الاصحاب، تصحیح علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، 1992م.

ابن­فقیه، احمد، البلدان، تصحیح یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، 1416هـ.

ابن­فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری باخبار ام القری، تصحیح فهیم محمد شلتوت، مکۀ، جامعۀ ام القری، 1403هـ.

ابن­کثیر، ابوالفدا، البدایۀ و النهایۀ، بیروت، دارالفکر، 1407هـ.

ابن­مجاور، تاریخ المستبصر (صفۀ بلاد الیمن و مکه و بعض الحجاز)، به کوشش ممدوح حسن محمد، قاهرة، مکتبۀ الثقافۀ الدینیۀ، 1996م.

ابی­دُلَف، مسعر بن مهلل، الرسالۀ الثانیۀ، تصحیح پطرس بولغاکوف و انس خالدوف، قاهرة، عالم الکتب، بی تا.

ادریسی، محمد، نزهۀ المشتاق فی اختراق الافاق، بیروت، عالم الکتب، 1409هـ.

ارسلان، شکیب، الحلل السندسیۀ فی الاخبار و الاثار الاندلسیۀ، لبنان، دار التقدمیة، 2008م.

ازرقی، محمد، اخبار مکۀ و ما جاء فیها من الآثار، تصحیح رشدی صالح ملحس، بیروت، دار الاندلس، 1416هـ.

اسحق بن­حسین، آکام المرجان، بیروت، عالم الکتب، 1408هـ.

اسکندری، نصر بن عبدالرحمن، الامکنۀ و المیاة و الجبال و الاثار، ریاض، مرکز الملک فیصل للبحوث و الدراسات الاسلامیة، 1425هـ.

اصطخری، ابراهیم بن محمد، المسالک و الممالک، تصحیح محمد جابر عبدالعال حینی، قاهرة، الهیئۀ العامۀ للقصور الثقافۀ، 2004م.

اصفهانی، حسن بن عبدالله، بلاد العرب، تصحیح حمد الجاسر و صالح احمد العلی، ریاض، دار الیمامه، 1388هـ.

الاستبصار فی عجائب الامصار، بغداد، دار الشوون الثقافیة، 1986م.

برقی، احمد، المحاسن، قم، دار الکتب الاسلامیة، 1371ش.

بکری، ابوعبید، المسالک و الممالک، بی جا، دار الغرب الاسلامی، 1992م.

بلاذری، ابوالحسن، فتوح البلدان، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1988م.

بغدادی، ابن عبدالحق، مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنة و البقاع، به‌کوشش محمد علی بجاوی، بیروت، دارالجیل، 1412ق.

بهبودی، محمد باقر، گزیده کافی (ترجمه و گزینش اصول کافی)، تهران، علمی فرهنگی، 1363ش.

ترجمه تفسیر طبری، تصحیح حبیب یغمایی، تهران، توس، 1356ش.

ثقفی، ابوعبیدة، الغارات، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، وزارت ارشاد، 1374ش.

حدود العالم من المشرق الی المغرب، قاهره، دارالثقافیة، 1423هـ.

حرانی، ابن شعبه، تحف العقول، ترجمه بهراد جعفری، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1381ش.

خیاری، یاسین احمد، تاریخ معالم المدینة المنورة قدیماً و حدیثاً، تعلیق وإیضاح عبید الله محمد أمین کردی، مدینة المنورة، نادی المدینة المنورة الأدبی، 1990م.

دوغان، محمود، الاودیۀ الداخلة الی منطقۀ الحرم بالمدینۀ المنورۀ، 1420هـ.

دهخدا، علی اکبر، لغت­نامه دهخدا، تهران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، نوبت دوم، 1377ش.

دیلمی، حسن، ارشاد القلوب، قم، دار الشریف الرضی للنشر، 1412هـ.

ذهبی، شمس الدین محمد، تاریخ الاسلام، تصحیح عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، نوبت دوم، 1993م.

رازی، ابوالفتوح، روض الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، آستان قدس رضوی، 1408هـ.

رفعت­پاشا، ابراهیم، مرآۀ الحرم، ترجمه هادی انصاری، تهران، مشعر، 1377ش.

سمهودی، علی، وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، تصحیح خالد بعدالغنی محفوظ، بیروت، دار الکتب العلمیة، 2006م.

سنجاری، علی بن تاج الدین، منائح الکرم فی اخبار مکۀ و البیت و الحرم، مکه، جامعه ام القری، معهد البحوث العلمیة و احیاء التراث الاسلامی، 1419هـ.

سهراب (بعد از 334هـ)، عجایب الاقالیم السبعۀ الی نهایۀ العمارۀ، ترجمه حسین قره چانلو، بی جا، پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی، بی تا.

صدوق، ثواب الاعمال، قم، دار الشریف الرضی للنشر، 1406هـ.

طبری آملی، عمادالدین، بشارۀ المصطفی لشیعۀ المرتضی، نجف، المکتبة الحیدریة، 1383هـ.

طبری، ابن­جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابولفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، 1967م.

عطار نیشابوری، فرید الدین، منطق الطیر، تصحیح محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن، 1385ش.

علی بن­الحسین، صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، سروش، 1375ش.

فاکهی، محمد، اخبار مکۀ فی قدیم الدهر و حدیثه، تصحیح عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، 1424هـ.

فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، تصحیح ژول مول، تهران، سخن، 1374ش.

قزوینی، زکریا، اخبار البلاد و آثار العباد، ترجمه جهانگیر میرزا، تصحیح میرهاشم محدّث، تهران، امیرکبیر، 1373ش.

کافی، اصول کافی، ترجمه مصطفوی، تهران، کتابفروشی علمیه اسلامیه، 1369ش.

کعکی، عبدالعزیز، معالم المدینۀ المنورۀ بین العمارۀ و التاریخ، بیروت، دار و مکتبۀ الهلال، 2007م.

کلینی، الروضۀ من الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری، ترجمه سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات علمیة اسلامیة، 1364ش.

مارکوارت، یوزف، ایرانشهر در جغرافیای بطلمیوس، ترجمه مریم احمدی، تهران، طهوری، 1383ش.

مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403هـ.

محمد الحاج عبدالقادر، عایشة، "السکن الریفی"، المدینة المنورة: البیئة و الانسان، به کوشش رویثی، محمد احمد و خوجلی، مصطفی محمد، المدینۀ المنورۀ، نادی المدینۀ المنورۀ، 1998م.

مقدسی، محمد، احسن التقاسیم فی معرفۀ الاقالیم، قاهرة، مکتبۀ مدبولی، نوبت سوم، 1411هـ.

ناصر خسرو، سفرنامه ناصر خسرو، تهران، زوّار، 1381ش.

نصر بن­مزاحم، وقعۀ الصفین، تصحیح عبدالسلام محمد هارون، قم، مکتبۀ مرعشی نجفی، 1404هـ.

هروی، سیف بن­محمد، تاریخ‌نامه هرات، تهران، اساطیر، 1383ش.

همدانی، ابن­حائک، الاکلیل من اخبار الیمن و انساب حمیر، تصحیح محمد بن علی اکوع، صنعاء، وزارة الثفافة، 1425هـ .

همدانی، ابن­حائک، صفۀ جزیرۀ العرب، تصحیح محمد بن علی اکوع، صنعاء، مکتبة الارشاد،1410هـ .

یاقوت حموی، معجم البلدان، ترجمه علینقی منزوی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1383ش.

 

Winder, R. B., "Al-Madina", EI², Leiden, Brill, 1986.

Wolf Fritz, Glossar Zu Firdosis Schahname, Hildesheim, Georg Olms, 1965.