بازخوانی و ارزیابی روایت‌های اسلام‌پذیری قبطیان در دوره فتح و عصر خلفای راشدین

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

تاریخ دریافت : 1393/10/15 تاریخ پذیرش : 1393/12/04 تاریخ انتشار : 1393/12/01

کلید واژه: اسلامی‌شدن مصر, گروش به اسلام, اسلام‌پذیری مصریان/قبطیان, رابطه مالیات و اسلام آوردن,

چکیده مقاله :

درباره اسلام پذیری قبطیان/ مصریان در دوره فتح و روزگار خلفای راشدین روایت‌هایی معدود و پراکنده برجای مانده است. سکوت منابع بررسی موضوع و ارائه آمار درباره شمار گروندگان را مشکل می‌سازد. توماس آرنولد بنا بر دو روایت، روایت یوحنا نقیوسی و روایت ابن واضح یعقوبی، نتیجه می‌گیرد که بسیاری از مصریان در این دوره، به‌اختیار به اسلام گرویدند. در این جستار، روایت‌های اسلام‌پذیری قبطیان در منابع ردیابی و بازخوانی و مدعای آرنولد ارزیابی شده است. مقایسه این دو گزارش با دیگر گزارش‌های اسلام‌پذیری در آن دوره که پیوند مستقیمی با مسأله انواع و میزان مالیات‌ها دارد، مدعای آرنولد را به چالش می‌کشد. آن‌چه از منابع، هرچند پراکنده، برمی‌آید، در طی دوره فتوحات و عصر خلفای راشدین، مصر شاهد گروش‌های مقطعی و پراکنده به اسلام بوده است نه گروش وسیع.

چکیده انگلیسی:

There are a few and scattered reports about the Conversion of Copts to Islam throughout the Muslim Conquest and al-Rāshidūn era. The historical sources almost keep silent on the matter and so make it difficult to examine and provide reliable statistics of the number of converts. Thomas Arnold, according to two narratives; John of Nikiu’s  and Yaqubi’s  concludes that many Egyptians in this period deliberately converted to Islam. In this article, by comparing both narratives with other reports, which are directly related to the types and amount of taxes, Coptic conversion in the historical sources as well as  Arnold's claim will be considered. The historical sources, although scattered, shows that during the Conquest and al-Rāshidūn era, the conversion to Islam in Egypt was not widespread but sporadic.  

منابع و مأخذ:

کتابشناسی

آرنولد، سر توماس، تاریخ گسترش اسلام، ترجمه­ ابوالفضل عزتی، تهران، دانشگاه تهران، 1385ش.

ابن اثیر، عزالدین علی، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر- داربیروت، 1965م.

ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییزالصحابة، به کوشش عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415هـ /1995م.

ابن بطریق، سعید (معروف به اوتیخا)، کتاب التاریخ المجموع علی التحقیق و التصدیق، به کوشش لویس شیخو، بیروت، جلد اول 1906، جلد دوم 1909م.

ابن حوقل، ابوالقاسم، صورة الارض، به کوشش ج.  ﻫ. کرامرز، لیدن، بریل، 1938م.

ابن سعد، طبقات، ترجمه محمود مهدوى دامغانى، تهران، انتشارات فرهنگ و اندیشه، 1374ش.

ابن سعید الاندلسی، المغرب فی حلی المغرب (القسم الخاص بمصر)، به کوشش زکی محمد حسن و دیگران، قاهرۀ، جامعة فؤاد الاول،1953م.

ابن عبد الحکم، ابوالقاسم عبدالرحمن، فتوح مصر و اخبارها، به کوشش چ. س. توری، لیدن، بریل، 1922م (افست قاهرۀ، مکتبة مدبولی، 1999م/1419هـ).

ابوعبید، قاسم بن سلام، کتاب الاموال،به کوشش محمد عمارة، بیروت و قاهرۀ، دارالشروق، 1409هـ /1989م.

اجتهادی، ابوالقاسم، بررسی وضع مالی و مالیه مسلمین از آغاز تا پایان دوران اموی، تهران، سروش، 1363ش.

همو، «تحقیقی درباره نحوه فتح مصر بوسیله مسلمین»، مقالات و بررسی‌ها، دفتر17و18، سال 1353، 25-48.

بتلر، آلفرد چ.، فتح العرب لمصر، ترجمه­ محمد فرید ابوحدید بک، قاهرۀ، مکتبة مدبولی، 1996م/ 1416هـ .

بلاذری، ابوالحسن احمد بن یحیی، فتوح البلدان، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1988م؛ ترجمه­ محمد توکل، تهران، نقره، 1366ش.

بلعمی، تاریخنامه طبرى، به کوشش محمد روشن، تهران، البرز، 1373ش.

پنجه، معصومعلی، گروش قبطیان به اسلام: زمینه‌ها، علل و پیامدها، رساله دکتری، دانشگاه تهران، 1388ش.

ریس، ضیاءالدین، خراج و نظام‌های مالی دولت‌های اسلامی، ترجمه­ فتحعلی اکبری، اصفهان، دانشگاه اصفهان، 1373ش.

طبری، ابو جعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم والملوک، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارتراث، 1387هـ /1967م؛ ترجمه­ ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، 1385ش.

قدامة بن جعفر، الخراج و صناعة الکتابة، بغداد، دارالرشید، 1981م.

لاپیدوس، ایرا م.، تاریخ جوامع اسلامی، ترجمه علی بختیاری زاده، تهران، انتشارات اطلاعات، 1381ش.

لوئیس، برنارد، خاورمیانه: دو هزار سال تاریخ از ظهور مسیحیت تا امروز، ترجمه حسن کامشاد، تهران، نشر نی، 1381ش.

ماوردی، ابوالحسن، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیة، به کوشش عصام فارس الحرستانی و محمد ابراهیم الزغلی، بیروت، المکتب الاسلامی، 1996م/1416هـ .

مقریزی، تقی الدین احمد بن علی، المواعظ والاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار،4 جلد، به کوشش ایمن فواد سید، لندن، موسسة الفرقان للتراث الاسلامی، 2002-2004 م.

همو، رسایل مقریزی (نقود الاسلامیة)، قاهرۀ، دارالحدیث، 1419هـ .

نقیوسی، یوحنا، تاریخ مصر لیوحنا نقیوسی، ترجمه عمر صابر عبدالجلیل، بیروت، عین للدراسات و البحوث الانسانیة، 2000م.

نویری، شهاب الدین محمد بن عبدالوهاب،نهایة الارب فی فنون الادب، قاهرۀ، دارالکتب و الوثائق القومیة، 1423هـ .

واقدی، ابوعبدالله بن عمر، فتوح الشام، در مکتبة مشکاة الاسلامیة،

http://www.almeshkat.net/books/open.php?cat=13&book=1403

یاقوت، شهاب الدین ابوعبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، 1995م.

یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، کتاب البلدان (همراه با الاعلاق النفیسة ابن رسته)، به کوشش دخویه، لیدن، بریل،1892م؛ بیروت، دار احیا التراث العربی، 1408هـ/1988م؛ ترجمه­ محمد ابراهیم آیتی، تهران، علمی و فرهنگی،1381ش.

همو، تاریخ یعقوبی، ترجمه­ محمد ابراهیم آیتی، تهران، علمی و فرهنگی، 1378ش.

 

John of Nikiu, Chronicle, English Translasion by R. H. Charles, London, 1916.

 

---

[1]. برای مرور این مطالعات، نک: پنجه، 5-12.

[2]. آرنولد،76-78.

[3]. نک: ابن عبدالحکم، 46-47؛ مقریزی، خطط، 1/77-79.

[4]. بلعمی، ‏3/226-227.

[5]. ابن سعد،8/ 212؛ نیز نک: مقریزی، خطط، 1/79.

[6]. ابن عبدالحکم، 48-49؛ مقریزی، همان، 1/80.

[7]. مقریزی این موضوع را در زمره فضائل مصر برشمرده است (نک: مقریزی، خطط، 1/76).

[8]. ابن عبدالحکم (2-4) در ذیل عنوان «ذکر وصیةرسول الله(ص) بالقبط» به ذکر شماری از این احادیث پرداخته است؛ نیز نک: مقریزی، خطط، 1/63 به بعد.

[9]. عزتی، 74.

[10]. لوئیس، 64.

[11]. لاپیدوس، 347.

14. John of Nikiu( French Translation), 585; (English Translation), 182.

ترجمه انگلیسی مختصر و فاقد قید «بسیاری» است. برای ترجمه فارسی، نک: آرنولد، پی‌نوشت‌ها، 22، پی‌نوشت 6؛ متاسفانه ناشر فارسی (دانشگاه تهران) در چاپ دوم (1385) پی‌نوشت‌ها را حذف کرده است.

[13]. این کتاب تاکنون به زبان‌های فرانسه، انگلیسی و اخیراً نیز به زبان عربی ترجمه شده است. مشخصات ترجمه‌های انگلیسی و عربی این‌هاست:

John of Nikiu, Chronicle, English Translasion by R. H. Charles, London, 1916.

برای دستیابی به این ترجمه، نک:

 http://www.tertullian.org/fathers/nikiu2_chronicle.htm

تاریخ مصر لیوحنا نقیوسی، ترجمه­ عمر صابر عبدالجلیل، بیروت، عین للدراسات و البحوث الانسانیة، 2000. این ترجمه از طریق کتابخانه دیجیتال نور در دسترس است به این نشانی

http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/14900/1/16?projectid=16394

[14]. نقیوسی، 197.

[15] همانجا، پاورقی شماره 2.

[16]. واقدی، 471، 475، 485، 493، 502.

[17]. همو، 503.

[18]. طبری، 4/106-107؛ ترجمه فارسی، 5/1920.

[19]. همو، 4/106؛ ترجمه، 5/1921؛ برای گزارش مختصرآن نک: ابن اثیر، 2/568؛ هم‌چنین نک: بتلر، 370.

[20]. طبری، همانجاها؛ ابن اثیر، همانجا.

[21]. ریس، 154.

[22]. یعقوبی، البلدان (چاپ دخویه )، 339، (چاپ بیروت)، 97-98، ترجمه، 98.

[23]. یعقوبی، تاریخ، 2/ 42.

[24]. مقریزی، خطط،1/211،212، 265؛ همو، رسایل مقریزی (نقود الاسلامیة)، 168.

[25]. یاقوت، 5/142.

[26]. ابن عبدالحکم، 70،161؛ ابن بطریق، 24؛ ابن حوقل،1/ 135؛ یاقوت، 5/138؛ نویری، 19/323.

[27]. بلاذری، 213 ،216، ترجمه، 312 ، 315؛ قدامة بن جعفر، 339.

[28]. یعقوبی، البلدان، همانجاها؛ تاریخ، 2/ 56.

[29]. ابن عبد الحکم، 161؛ ابن حوقل، همانجا؛ یاقوت، 5/138،141؛ مقریزی، خطط، 1/ 211، 265؛ نویری، 19/324.

[30]. بلاذری، همانجاها؛ قدامة بن جعفر، همانجا؛ بنا بر روایت عثمان چون این افزایش دو میلیون دیناری را بدید به کنایه به عمرو بن عاص گفت: «پس از تو در مصر شیر اشتران شیرده فزونی یافت». عمرو در پاسخ گفت: «این از آن روست که شما کره‌هایشان را گرسنه نگاه داشته‌اید».

[31]. یعقوبی، البلدان (چاپ دخویه)، 339، ترجمه، 98.

[32]. همو، تاریخ، 2/ 167.

[33]. یاقوت، 5/141.

[34]. مقریزی، همان، 266.

[35]. نک: ریس، 150-157؛ اجتهادی، بررسی وضع مالی و مالیه مسلمین از آغاز تا پایان دوران اموی، 206.

[36]. ریس،151؛ اجتهادی، همان، 207.

[37]. ابن سعید الاندلسی، 122.

[38]. ریس ،151-152؛ اجتهادی، همان، 208.

[39]. یعقوبی، البلدان (چاپ دخویه)، 339.

[40]. بلاذری، 213.

[41]. همو، 216.

[42]. مقریزی، خطط، 1/265.

[43]. همانجا.

[44]. همو، 1/266.

[45]. ابن حوقل، 1/135.

[46]. ابن عبدالحکم، 70،

[47]. همو، 158-161.

[48]. ابن بطریق، 2/24.

[49]. اجتهادی، ابوالقاسم، «تحقیقی درباره نحوه فتح مصر بوسیله مسلمین»، 38؛ نیز نک: همو، بررسی وضع مالی و مالیه مسلمین، 203.

[50]. همو، «تحقیقی درباره...»، 39.

[51]. ماوردی، 217-218.  

[52]. اجتهادی، وضع مالی و مالیة مسلمین، 205.

[53]. مقریزی، خطط، 1/266.

[54]. ابن حجر عسقلانی، 1/62.

[55]. سوره نصر، آیه 2.