بررسی مقایسه‌ای نقش دو تیره بنی فهر در تحولات صدر اسلام (با تکیه بر عملکرد صحابیان آنها)
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
رضا کردی
1
(ندارد)
کلید واژه: آل فهر, قبایل عرب, قریش, صحابه,
چکیده مقاله :
چکیده در آغاز دعوت اسلامی، بنی فهر بن مالک با دو شاخه حارث و محارب، کهن‌ترین شاخه از قبیله قریش به شمار می‌رفت. در آن روزگار، طایفه بنی فهر که در حاشیه شهر مکه می‌زیست، به شبیخون بر ضد دیگر قبایل می‌پرداخت. در جستار کنونی در صدد یافتن پاسخی به این پرسش هستیم که آیا کنش آن دسته از صحابیانی را که به بنی حارث و بنی محارب منسوب‌اند، می‌توان در یک چارچوب قبیله‌ای و خاندانی تحلیل کرد؟ و در صورت مثبت بودن پاسخ، گرایش‌ها و رفتارهای بزرگان هر یک از دو شاخه خاندان فهری در حوزه فکری، اجتماعی و سیاسی به کدام جریان متمایل بوده است؟ این تحقیق که به روش توصیفی- تحلیلی با استفاده از جدول توزیع فراوانی انجام شده، نشان می‌دهد که مهم‌ترین ویژگی بنی حارث، پیشگامی در پذیرش اسلام و همراهی با مسلمانان نخستین در رخدادهایی هم‌چون هجرت به حبشه بوده است. در مقابل، بنی محارب با تأخیر فراوان و به‌طور عمده پس از فتح مکه به دست مسلمانان، در شمار پیروان آیین جدید درآمدند. اما آن‌چه میان هر دو شاخه فهر مشترک است، روحیه جنگاوری است. برخی از نام‌آورترین فرماندهان نظامی در روزگار خلیفه‌های نخستین و بنی امیه هم‌چون ابوعبیده جراح، حبیب بن مسلمه، عقبه بن نافع و ضحاک بن قیس- فاتحان بزرگ شام، آسیای صغیر، مصر و شمال آفریقا- از این شاخه معروف قریش بوده‌اند. آنان نسبت به جریان حاکم هم‌سو و در پشتیبانی از نظریه حاکمیت قریش تعصب داشته‌اند.
At the beginning of Islamic da’wah(inviting to Islam), Bani Fihr b. Malik, with two branches Harith and Muharib was considered as the oldest branch of the Quraysh tribe. The Fihr family as a tribe that lived on the outskirts of Mecca, was ambushing against other tribes. The present article seeks to answer a fundamental enquiry that whether we can analyse the actions of those sahaba that attributed to Bani Harith and Bani Muharib, in a tribal context. If this assumption proved, then it should be noticed that the behaviours and interest of the leaders of each of two tribes in the intellectual, social and political aspects, was intended to which currents and movements. This research is a descriptive- analytic study that used a table of frequency distribution to show that the most important features of Bani Harith are: being pioneers in early adoption of Islam and also their contribution in Muslims first migration to Abyssinia. But Banu Muharib had converted mainly after the conquest of Mecca by the Muslims. What is common in both branches of Bani Fihr is the warrior spirit. Some of the well-known commanders in al-Rashidun and Umayyad era, such as Abu ‘Ubiydah al-Jarrah, Habib b. Maslamah , ‘Uqbah b. Nafi’, Dahäk b. Qiys - the great conquerors of Syria, Asia Minor, Egypt and North Africa –belonged to this branch of Quraysh. They fanatically supported the idea of the sovereignty of Quraysh.
کتابشناسی
قرآن کریم.
ابن اثیر، عز الدین محمد، الکامل فی التاریخ، به کوشش ابو الفداء عبد الله القاضی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1415هـ/1995م.
ابن تغری بردی،ابو المحاسن، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهرة، المؤسسة المصریة العامة للتألیف و الترجمة و الطباعة و النشر.
ابن جوزی، ابو الفرج عبد الرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ ملوک الامم، به کوشش محمد و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1412هـ/1992م.
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابة، به کوشش علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412هـ/1993م.
همو، تقریب التهذیب، به کوشش محمد عوامه، سوریا، دار الرشید، 1406هـ/1986م.
ابن حزم، علی، جمهرة انساب العرب،بیروت، دار الکتب العلمیة، 1418هـ .
ابن حنبل، احمد بن محمد، مسائل الامام احمد، به کوشش فضل الرحمن دین محمد، دلهی، الدار العلمیة، 1988م.
ابن شبه نمیری، ابو زید عمر، تاریخ المدینة المنورة، قم، دار الفکر، 1368ش.
ابن شهراشوب مازندرانی، ابو جعفر رشید الدین محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، قم، علامه، 1379هـ .
ابن سعد، ابو عبدالله محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر.
ابن عبد البر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، بیروت، دار الجیل، 1412هـ .
همو، الدرر فی اختصار المغازی و السیر، قاهرة، دار المعارف، 1403هـ .
ابن عماد حنبلی، عبد الحی بن احمد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، به کوشش شعیب ارناؤوط و محمد نعیم العرقسوسی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1413هـ .
ابن فضل الله عمری، شهاب الدین احمد بن یحیی، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ابو ظبی، المجمع الثقافی، 1423هـ .
ابن کثیر، ابو الفداء اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة،بیروت، مکتبة المعارف.
ابن مستوفی، شرف الدین بو البرکات، تاریخ اربل، بغداد، دار الرشید، 1980م.
ابن منظور افریقی، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر.
ابن هشام، ابو محمد عبد الملک، السیرة النبویة، به کوشش طه عبد الرؤوف سعد، بیروت، دار الجیل، 1411هـ .
ابن یونس، عبد الرحمن بن احمد، تاریخ ابن یونس المصری، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1421هـ .
ابو الشیخ اصفهانی، ابو محمد عبد الله، اخلاق النبی صلی الله علیه و سلم و آدابه، به کوشش صالح بن محمد الونیات، ریاض، دار المسلم، 1998م.
ابو الفرج اصفهانی، علی بن حسین، الاغانی، به کوشش سمیر جابر، بیروت، دار الفکر، بی تا.
العلی، صالح احمد، «المعالم العمرانیة فی مکة المکرمة فی القرنین الاول و الثانی»، المجمع العلمی العراقی، ش 67، 1409هـ .
النص، احسان، «کتاب نسب قریش ...»، مجمع اللغة العربیة بدمشق، مجلد 68، جزء 4، ربیع الآخر 1414هـ .
امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف، 1403هـ .
امینی، محمد هادی، اصحاب امیر المومنین علیه السلام و الرواة عنه، بیروت، دار الکتاب الاسلامی، 1412هـ .
بخاری، محمد بن اسماعیل، الادب المفرد، به کوشش محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت، دار البشائر الاسلامیة، 1407هـ/1987م.
همو، صحیح البخاری، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت، دار ابن کثیر، 1407هـ/1987م.
بستی، ابو حاتم محمد بن حبان، الثقات، به کوشش شعیب ارناؤوط، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1395هـ/1993م.
بزاز، ابوبکر احمد بن عمرو، مسند البزاز، به کوشش محفوظ الرحمن زین الله، بیروت- مدینة، مؤسسة العلوم القرآن- مکتبة العلوم و الحکم، 1409هـ .
بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیروت، دار الفکر، 1417هـ .
همو، فتوح البلدان، به کوشش رضوان محمد رضوان، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1403هـ .
ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، به کوشش احمد محمد شاکر و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
جاحظ، ابو عثمان عمرو بن بحر، البیان و التبیین، به کوشش محامی فوزی عطوی، بیروت، دار صعب، 1968م.
جعفری، حسین محمد، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه سید محمد تقی آیة اللهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1368ش.
جمحی، محمد بن سلام، طبقات فحول الشعراء، به کوشش محمود محمد شاکر، جدة، دار المدنی.
حاکم حسکانی، عبید الله بن عبد الله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تهران، مؤسسه چاپ و نشر، 1411هـ .
حاکم نیشابوری، ابو عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، به کوشش مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1411هـ/1990م.
حمیری، محمد بن عبد المنعم، الروض المعطار فی خبر الاقطار، بیروت، مکتبة لبنان، 1984م.
خطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتب العلمیة.
خزاعی تلمسانی، ابو الحسن علی بن محمود بن سعود، تخریج الدلالات السمعیة علی ما کان فی عهد رسول الله صلی الله علیه و سلم من الحرف و الصنائع و العمالات الشرعیة، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار الغرب الاسلامیة، 1405هـ .
ذهبی، شمس الدین، تاریخ الاسلامو وفیات المشاهیر و الاعلام، بیروت، دار الکتاب العربی، 1409هـ .
همو، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارناؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1413هـ .
رحمتی، محمدکاظم، «ساختار اجتماعی سیاسی حجاز قبل از اسلام»، حکومت اسلامی، سال دوم، شماره سوم، پاییز 1376ش.
رویانی، ابوبکر محمد بن هارون، مسند الرویانی، به کوشش ایمن علی ابو یمانی، قاهرة، مؤسسة قرطبة، 1416هـ .
سخاوی، شمس الدین، التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، به کوشش منیره ناجی سالم، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1993م.
سمهودی، نور الدین علی بن احمد، وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 2006م.
سیوطی، جلال الدین عبد الرحمن، حسن المحاضرة فی اخبار ملوک مصر و القاهرة، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1418هـ .
شیبانی، احمد بن عمرو، الآحاد و المثانی، به کوشش باسم فیصل الجوابرة، ریاض، دار الرایة، 1411هـ/1991م.
صفوت، احمد زکی، جمهرة خطب العرب فی عصور العربیة الزاهرة، قاهرة، المکتبة العلمیة.
ضبی، سیف بن عمر، الفتنة و وقعة الجمل، به کوشش احمد راتب عرموش، بیروت، دار النفائس، 1391هـ.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1407هـ .
طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الصغیر، به کوشش محمد شکور محمود الحاج امریر، بیروت-عمان، المکتب الاسلامی- دار عمار، 1405هـ/1985م.
همو، المعجم الکبیر، به کوشش حمدی بن عبد المجید السلفی، موصل، مکتبة العلوم و الحکم، 1404هـ/1983م.
عامری، عماد الدین یحیی بن ابی بکر، بهجة المحافل و بغیة الاماثل، بیروت، دار صادر، بی تا.
عصفری، خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفة بن الخیاط، به کوشش اکرم ضیاء العمری، دمشق-بیروت، دار القلم- مؤسسة الرسالة، 1397هـ .
فاکهی، محمد بن اسحاق، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، به کوشش عبدالله دهیش، بیروت، دار خضر، 1414هـ .
قادری، حاتم، اندیشه‌های سیاسی در اسلام و ایران، تهران، سمت، 1378ش.
قرطبی، ابو عبدالله محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، به کوشش احمد عبد العلیم البردونی، قاهرة، دار الشعب، 1373هـ .
قلقشندی، احمد بن عبدالله، صبح الاعشی فی صناعة الانشاء، به کوشش یوسف علی طویل، دمشق، دار الفکر، 1987م.
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، تهران، اسلامیة، 1363ش.
مشاط، حسن بن محمد، اثارة الدجی فی مغازی خیر الوری، جدة، دار المنهاج، 1399هـ .
مقدسی، ابو عبدالله محمد بن عبد الواحد، الاحادیث المختارة، به کوشش عبدالملک بن عبدالله دهیش، مکة المکرمة، مکتبة النهضة الحدیثة، 1410هـ .
مقریزی، تقی الدین، امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، بیروت، دار الکتب العلمیة.
وتر، محمد ضاهر، «الحمس من قبائل العرب»، مجله التراث العربی، چاپ دمشق، ش81 و 82، رجب و ذوالحجة، 1422هـ .
هیثمی، علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، قاهرة و بیروت، دار الریان للتراث و دار الکتاب العربی، 1407هـ .
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، البلدان، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1423هـ .
یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، 1995م.