کشمکش های درونی و فشارهای بیرونی: فروپاشی و سقوط دولت طولونی در مصر و شام
محورهای موضوعی :
معصومعلی پنجه
1
(استادیار گروه تاریخ و باستان‌شناسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
کلید واژه: تاریخ مصر اسلامی, دولت طولونی, فروپاشی طولونیان, طولونیان و عباسیان,
چکیده مقاله :
با قتل خُمارویه در 282 هجری روزگار شکوه و بزرگی طولونیان به پایان آمد و دوره سستی و فروپاشی دولت آنان آغاز شد. فروپاشی و سقوط طولونیان چرا و چگونه به وقوع پیوست؟ در بررسی چرایی و چگونگی فروپاشی و سقوط دولت طولونی هم تأثیر عوامل داخلی را می¬توان دید و هم تأثیر عوامل خارجی را. طولونیان در دهه پایانی حکومت خویش (282-292ﻫ) پیوسته درگیر کشمکش درون خاندانی، میان فرزندان خمارویه و عموهایشان، فرزندان ابن¬طولون، بودند. پسران و جانشینان خردسال خُمارویه که از وی خزانه¬ای تهی به ارث برده بودند، توان و تجربه حکومت‌داری نداشتند و ازاین¬روی در این ده¬ سال قدرت و رشته امور مملکت در دست سرداران سپاه طولونی بود. این سرداران بارها در لحظه¬های سرنوشت¬ساز به طولونیان خیانت کردند و به خصم، عباسیان، پیوستند. شورش¬های قرمطیان در شام و ناتوانی طولونیان در سرکوبی و مهار آنان پای سپاهیان خلیفه را به شام و سپس به مصر باز کرد که پیامد آن پایان کار طولونیان بود.
With the murder of Khumārawayh in 282 AH, the glory and greatness of the ṬūlūnÊds ended, and the period of decline and collapse began. Why did the collapse and Fall come about and how did it happen? In the analysis of the collapse of the government, there are internal factors and external causes. During the last decade of their rule, the Ṭūlūnids (282-292 AH) were continuously engaged in internal conflict, among the sons of Khumārawayh and their uncles, the sons of Ibn Ṭūlūn. The children and successors of the Khumārawayh, who inherited a deserted treasury, did not have the power and experience of governance. So, the power and administration of affairs in the country was in the hand of the Commanders of the ṬūlūnÊd Army. Those commanders repeatedly betrayed the ṬūlūnÊds in the fateful moments and joined the enemy, Abbasids. The Qarmatian rebellions in Syria and the Tulonians' inability to suppress and restrain them, opened the Caliph's troops to Syria and then to Egypt, which resulted in the end of the Tulonians.
ابن¬تغری بردی، جمال¬الدین ابوالمحاسن (بی¬تا). النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة. قاهرة: وزارة الثقافة و الارشاد القومی.
ابن¬اثیر، عزالدین (1982). الکامل فی التاریخ. بیروت: دار صادر.
ابن¬خلدون، عبدالرحمن بن محمد (1366). العبر یا تاریخ ابن خلدون. ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
همو (1388). مقدمۀ ابن¬خلدون. ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران: علمی و فرهنگی.
ابن خلکان، شمس‌الدین احمد (1968). وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان. به¬کوشش احسان عباس، بیروت: دارالثقافة.
ابن¬سعید، علی بن موسی (1953). المغرب فی حلی المغرب. قسم خاص مصر، به¬کوشش زکی محمد حسن و دیگران، قاهره: مطبعة جامعة فؤاد الاول.
ابن¬عدیم، ابوالقاسم کمال‌الدین عمر (1951). زبدة الحلب من تاریخ حلب. به¬کوشش سامی الدهان، دمشق: المعهد الفرنسی بدمشق للدراسات العربیة.
بلوی، ابومحمد عبدالله بن محمد (بی¬تا). سیرة احمد بن طولون. به¬کوشش محمد کردعلی، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
پنجه، معصومعلی (1383). فرهنگ و تمدن اسلامی در قلمرو طولونیان. پایان¬نامه کارشناسی ارشد. دانشکده الهیات و معارف اسلامی. دانشگاه تهران.
همو (1396). جنگ، صلح و ازدواج: روابط خمارویه طولونی (حک 270-282) با خلافت عباسی. تاریخ و تمدن اسلامی، 13(26): 25-36.
خدایی، سید علی¬اکبر (1395). «زکرویه بن مهرویه». دانشنامه جهان اسلام، ج 21، زیرنظر غلامعلی حدادعادل، تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامی.
دفتری، فرهاد (1375). تاریخ و عقاید اسماعیلیه. ترجمه فریدون بدره¬ای، تهران: فرزان روز.
زیّود، محمد احمد (1989). العالاقات بین الشام و مصر فی العهدین الطولونی و الاخشیدی. دمشق: دارحسان.
سجادی، صادق (1381). «بدرالحمامی». دایرة¬المعارف بزرگ اسلامی، ج 11، زیر نظم کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
طبری، ابوجعفر محمد بن جرير (1967). تاريخ الامم و الملوک. به¬کوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت: دار التراث.
کندی، ابوعمر محمد بن یوسف (1908).کتاب الولاة و کتاب القضاة. به¬کوشش رفن گست، بیروت: مطبعة الآباء الیسوعیین.
مسعودی، علی بن حسین (1989). مروج الذهب و معادن الجوهر. به¬کوشش شارل پلا، بیروت: الشرکة العالمیة للکتاب.
مقریزی، تقی¬الدین احمد بن علی (1991). کتاب المقفّی الکبیر. به¬کوشش محمد الیعلاوی، بیروت: دارالغرب اسلامی.
همو (1397). پندها و عبرت¬ها از بناها و آثار تاریخی مصر (خطط مقریزی). ترجمه پرویز اتابکی، مشهد: بنیاد پژوهش¬های اسلامی.
یاقوت حموی، ابوعبدالله (1990). معجم البلدان. به¬کوشش فرید عبدالعزیز الجندی، بیروت: دارالکتب العلمیة.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب ابن واضح (1378). تاریخ یعقوبی. ترجمۀ محمد ابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.
Gordon, M. S. (2000). “Tulunids”. EI2, v. 10, Leiden: E. J. Brill.
Hassan, Z. M. (1986). “Ahmad b. Tulun”. EI2, v. 1, Leiden: E. J. Brill.
Balawī, Abū Muḥammad ʿAbdullah ibn Muḥammad (n. d.). Sīra Aḥmad ibn Ṭūlūn. ed. Mohammad Kurd Ali, Cairo: Maktabat al-Thaqāfah al-dīnīa.
Daftari, Farhad (1375 sh.). The Isma'ilis: Their History and Doctrines. Persian Translated by Fereydoun Badrei, Tehran: Farzan Ruz.
Gordon, M. S. (2000). “Tulunids”. EI2, v. 10, Leiden: E. J. Brill.
Hassan, Z. M. (1986). “Ahmad b. Tulun”. EI2, v. 1, Leiden: E. J. Brill.
Ibn Athīr, ʿIzz ad-Dīn ʿAlī b. Muḥammad (1982). al-Kāmil fī al-tārīkh. Beirut: Dar Sadir.
Ibn Khaldūn, ‘Abd ar-Raḥmān ibn Muḥammad (1366 sh.). al-ʻIbar or History of Ibn Khaldun. Persian Translated by Abdul Mohammad Ayiti, Tehran: Institute of Cultural Studies and Research.
Idem (1388 sh.). al-Muqaddima. PersianTranslated by Mohammad Parvin Gonabadi, Tehran: Scientific and Cultural.
Ibn Khallikān, Shamsuddin Aḥmad b. Muḥammad (1968). Wafayāt al-Aʿyān wa-Anbāʾ Abnāʾ al-Zamān. ed. by Ehsan Abbas, Beirut: Dar al-Thiqafa.
Ibn al-ʿAdīm, Kamāl al-Dīn Abū ʾl-Ḳāsim ʿUmar (1951). Zubdat al-Halab fi ta'arikh Halab. ed. By Sami al-Dahan, Damascus: Institut Français d'Etudes Arabes de Damas.
Ibn Saʿīd, Abū al-Ḥasan ʿAlī ibn Mūsā (1953). al-Mughrib fī ḥulā l-Maghrib, ed. by Zaki Mohammad Hassan and others, Cairo: Fouad Al-Awwal University Press.
Ibn Taghrī Birdī, abū al-Maḥāsin (n. d.). al-Nujūm al-Zāhira fī Mulūk-i Miṣr Wa al-Qāhira. Cairo: Wizārat al-Thaqāfah wa al-Irshād al-qawmi.
Khodaei, Seyyed Ali Akbar (2015). “Zakarawayh b. Mihrawayh”. Daaneshnaame-ye Jahaan-e Eslam (Encyclopaedia of Islamic World), vol. 21, ed. Gholam Ali Haddadadel, Tehran: Islamic Encyclopaedia Foundation.
Kindī, Abu Umar Muhammad ibn Yusuf (1908). Kitāb al-wulāt wa-kitāb al-quḍāt. ed. Rhuvon Guest, Beirut: Maṭbaʻat al-Ābāʼ al-Yasūʻīayn.
Panjeh, Masoumali (2013). Islamic culture and civilization in the Tulunian territory. Master's thesis. Faculty of Theology and Islamic Studies. University of Tehran. [in persian].
Idem (2016). War, Peace and Marriage: Relations of Khamaruyeh Tuluni (270-282) with the Abbasid Caliphate. Islamic History and Civilization, 13(26): 25-36. [in persian].
Masʿūdī, Abū al-Ḥasan ʿAlī ibn al-Ḥusayn (1989). Murūj al-Dhahab wa-Ma‘ādin al-Jawhar. ed. Charles Pella, Beirut: The World Book Company.
Maqrīzī, Taqī al-Dīn Aḥmad b. ʻAlī (1991). Kitāb al-Muqffā al-Kabīr. ed. Mohammad Ali Alavi, Beirut: Islamic Dar al-Gharb.
Idem (1397). al-Mawāʻiẓ wa-al-Iʻtibār bi-Dhikr al-Khiṭaṭ wa-al-āthār. Persian Translated by Parviz Atabaki, Mashhad: Islamic Research Foundation.
Sajjadi, Sadegh (2011). “Badr al-Hamami”. The Great Islamic Encyclopedia, vol. 11, Tehran: Center for the Great Islamic Encyclopedia.
Ṭabarī, Abū Jaʿfar Muḥammad b. Jarīr (1967). Tārīkh al-Umam wa al-mulūk. ed. Mohammad Abolfazl Ibrahim, Beirut: Dar al-Turath.
Yāqūt Ḥamawī, Shihāb al-Dīn b.ʿAbdullāh (1990). Mu'jam al-Buldān, ed. Farid Abdulaziz Al-Jandi, Beirut: Dar al Kotob al Ilmiyah.
Yaʿqūbī, Aḥmad b. ʾAbī Yaʿqūb b. Waḍīḥ (1378 sh). Tārīkh al-Yaʿqūbī. Persian Translated by Mohammad Ebrahim Ayati, Tehran: Scientific and Cultural.
Zayyud, Mohammad Ahmad (1989). al-ʻAlāqāt bain al-Shām wa Miṣr fi alʻahdain al-Tūlūnī wa Ikhshīdi. Damascus: Dar Hassan.