تاریخ شروع خلافت امام علی(ع) و بیعت با او: بازیابی منابع و اعتبارسنجی روایات یعقوبی
محورهای موضوعی :
سمیه امین رعیا جزه
1
(دانش آموخته دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.)
کلید واژه: تاریخ‌نگاری یعقوبی, تاریخ یعقوبی, علی(ع), تاریخ‌نگاری شیعی, اعتبارسنجی روایات,
چکیده مقاله :
تاریخ یعقوبی اثر احمد بن ابی یعقوب (د 284ه) تاریخی عمومی است که به روش ترکیبی نگاشته شده؛ بدین معنی که با حذف زنجیره اِسنادها و تلفیق محتوای چند روایت از یک رویداد گزارشی واحد و منسجم از آن عرضه کرده‌است. در این مقاله، روایات یعقوبی درباره تاریخ شروع خلافت امام علی(ع) و بیعت با او با دیگر منابع تاریخی بررسی و مقایسه شده تا روشن گردد، منابع یعقوبی کدام است؟ آیا این منابع اعتبار و وثاقت کافی دارند؟ و مهم‌تر این‌که معیار یعقوبی برای گزینش روایات چه بوده‌‌است؟ یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که روایات یعقوبی در باب سال، ماه و روزِ کشته‌شدن عثمان، نخستین بیعت‌کننده (طَلحَه) و... هم‌سو با سایر منابع و معتبر است. البته در جاهایی مانند بیعت همه مردم با علی(ع) جز سه تن از قریش، نقش پنج‌تن از نمایندگان انصار در بیعت با علی(ع) و... متأثّر از گرایش‌های شیعی یا دلایل ناشناخته دیگر گزارش‌هایی متفاوت و گاه شاذّ ارائه کرده که منبع آن‌ها مشخص نیست.
Tarikh Al-Ya’qubi, written by Ahmad ibn Abi Ya’qub (d. 284 AH), is one of the general histories that has been compiled in a combined method; that is it presents a whole coherent account of a historical event by removing the chain of narrator as well as integrating several records of a same event. There are some factors in Tarikh Al-Ya’qubi that make it necessary to retrieve its resources as well as authentication of its narrations: the removal of the chain of narrator, the inconsistency of some reports with the accounts of other well-known contemporary resources (Al-Tabaqat Al-Kubra by Ibn-Sa’d, Tarikh Khalifa Khayyat Ibn Qutaybah’s, Al-Imamah Wa al Siyasah, etc) as well as subsequent authentic (Al- Fotuh Ibn- A’tham, Al-Isti’ab by Ibn Abd Al-Barr, Sharh Nahj Al- Balaghah by Ibn Abi Al-Hadid, etc) and specifically including unheard and Shiite narrations. The main questions of this research include: What are the sources of Tarikh Al-Ya’qubi? Are they sufficiently credible? And most importantly, what was Al-Ya’qubi’s criteria in authenticating the narrations? According to the research findings, although Al-Ya’qubi’s accounts on The year, month and day of Uthman, The first to pledge allegiance (Talha), etc are valid and in line with other sources, his history -influenced by his Shiite attitudes or other unknown factors- sometimes includes different and rare accounts as allegiance of all people by Ali except three people Quraysh, The role of five representatives of Ansar in allegiance by Ali, etc, the resource of which is not known.
ابن ابی الحدید، عبدالحمید هبة الله (1404). شرح نهج البلاغه. قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی.
ابن اعثم، ابو محمد کوفی (1411). الفتوح. تحقیق علی شیری، بیروت: دارالاضواء.
ابن حِبّان، ابوحاتم بُستی (1393ق). الثِقات.حیدر آباد دکن: المعارف العثمانیه.
همو، (1417). السیرة النبویّه و اخبار الخلفاء. تصحیح و تعلیق السید عزیز بکر و جماعة من العلماء، بیروت.
ابن حَجَر، احمد بن علی عَسقلانی (1325). تهذیب التهذیب. بیروت: دارصادر.
ابن سعد، محمد (1410). الطبقات الکبری. تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن الصلاح، عثمان بن عبدالرحمان (1423). معرفة انواع علوم الحدیث. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن عبدالبَرّ، یوسف بن عبدالله (1412). الاستیعاب فی معرفة الاصحاب. تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت: دارالجیل.
ابن عَدی، ابومحمد جرجانی (1418). الکامل فی ضعفاء الرجال. تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، شارک فی تحقیقه عبدالفتاح ابوسنه، بیروت_ لبنان: الکتب العلمیه.
ابن قُتَیبه، ابومحمد عبدالله بن مسلم دینوری (1410). الامامة و السیاسة. تحقیق علی شیری، بیروت: دارالاضواء.
ابوحاتم، حَنظلی رازی (1271). الجرح و التعدیل. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ابوشُهبه، محمد بن سُوَیلم (بی‌تا). الوسیط فی علوم و مصطلح الحدیث. دارالفکر العربی.
بلاذری، احمد بن یحیی (1974). انساب الاشراف. تحقیق محمد باقر محمودی، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
ثعالبی، عبدالملک بن محمد (1413). یتیمة الدَّهر فی محاسن اهل العصر. تحقیق مفید محمد قمحیه، بیروت، لبنان: دارالکتب العلمیه.
جعفریان، رسول (1382). تاریخ سیاسی اسلام، تاریخ خلفا از رحلت پیامبر(ص) تا زوال امویان (11_132ه). قم: دلیل ما.
حاجی زاده، یدالله (1393). «استنکاف ابتدایی و پذیرش نهایی خلافت از سوی امام علی(ع)». فصل‌نامه علمی شیعه‌شناسی، 12(46).
خطیب بغدادی، احمد بن علی (1417). تاریخ بغداد. تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه.
خلیفة بن خیّاط، ابوعمرو ابی هبیره اللیثی العصفری الملقب بشباب (1415). تاریخ خلیفه. تحقیق فؤاز، بیروت: دارالکتب العلمیه.
خویی، ابوالقاسم (1413). معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة.
دارقُطنی، ابوالحسن علی بن دینار بغدادی (1403). الضعفاء و المتروکون. تحقیق عبدالرحیم محمد القشقر، مدینه: مجلة الجامعة الاسلامیة.
دیار بکری، حسین (بی‌تا). تاریخ الخمیس فی احوال انفس النفیس. دارصادر.
دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود (1368). الاخبار الطِّوال. تحقیق عبدالمنعم عامر، مراجعه جمال الدین شیال، قم: منشورات الرضی.
ذهبی، شمس الدین (1382ق). میزان الاعتدال فی نقد الرجال. تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت: دارالمعرفه.
همو (1427). سیر اعلام النبلاء. قاهره: دارالحدیث.
همو (بی‌تا). المغنی فی الضّعفاء. تحقیق نورالدین عتر.
زرکلی، خیرالدین (1989). الاعلام (قاموس تراجم الاشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین). بیروت، لبنان: دارالعلم للملایین.
سجادی، صادق، عالم زاده، هادی (1382). تاریخ‌نگاری در اسلام. تهران: سمت.
سمعانی، عبدالکریم بن محمد (1382ق). الانساب. تصحیح عبدالرحمن یحیی معلمی، هند_ حیدرآباد: مطبعة دارالمعارف العثمانیان.
شیخ طوسی، محمد بن حسن (1373). رجال الطوسی. تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیه.
طبری، محمد بن جریر (1387ق). تاریخ الامم و الملوک. تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دارالتراث.
عاصی، حسین (1992). الیعقوبیّ، عصرهُ سیرة حیاته، مَنهجهُ تاریخی. بیروت: دارالکتب العلمیه.
العاملی، حسن بن عبدالصمد (بی‌تا). وصول الاخیار الی اصول الاخبار. تحقیق سید عبداللطیف، کوهکمری، مجمع الذخائر الاسلامیه: مطبعة الخیام.
علی الجعفری، یاسین ابراهیم (1980). الیعقوبیُّ، المؤرّخُ و الجغرافیّ. الرشید.
کَحّاله، عمررضا (1376). معجم المؤلّفین. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانوویچ (1379). تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی. ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
کریمی، علی (1385). «چگونگی بیعت با امام علی(ع)». مجله تاریخ اسلام، ش 27.
مسعودی، علی بن الحسین (1409). مُروج الذَّهب و معادن الجوهر. تحقیق اسعد داغر، قم: دارالهجره.
همو، (بی‌تا). التنبیه و الاشراف. تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی، القاهره: دارالصاوی.
نجاشی، احمد بن علی (1365). رجال النجاشی. تحقیق موسی شبیری زنجانی، قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیه، مؤسسه النشر الاسلامی.
ندیم، محمد بن اسحاق (بی‌تا). الفهرست. بیروت: دارالمعرفه.
یاقوت حموی، شهاب الدین (1993) معجم الادباء، تحقیق احسان عباس، بیروت: دارالکتب الحدید.
همو (بی‌تا). معجم البلدان. بیروت: لبنان.
یعقوبی، احمد بن اسحاق (1379ق). تاریخ الیعقوبی. بیروت: دارصادر.
همو (1374). تاریخ الیعقوبی. ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
Berg, Herbert (2003). Method and Theory in the Study of Islamic Origins. Leiden: Boston.
El-Hibri, Tayeb (2010). Parable and Politic in Early Islamic History: The Rashidun Caliphs. Newyork: Columbia University Press.
Humphreys, R.Stephen (1986), “TA’RIKH”, Encyclopedia of Islam, second edition, Brill, Leiden, 271-280.
Zaman, Muhammad Qasim (1986). “AL-YA’KUBI”, Encyclopedia of Islam. Second edition, Brill: Leide. 257-258.