تدبیر حفظ‌الصحه بدن در ایران عصر صفوی
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
محمدعلی پرغو
1
(گروه تاریخ دانشکده حقوق وعلوم اجتماعی دانشگاه تبریز)
جواد علیپور سیلاب
2
(پژوهشگر پسادکتری، موسسه تاریخ و فرهنگ ایران، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.)
کلید واژه: تاریخ پزشکی, طب در عصر صفوی, طب سنتی, حفظ‌الصحه,
چکیده مقاله :
این مقاله درصدد واکاوی این مسئله است که طبیبان عصر صفوی چه درک و فهمی نسبت به بدن داشتند و از چه تدابیری جهت حفظ صحت یا مقابله با بیماری¬ها و درمان آنها بهره می¬بردند؟ داده‌ها با روش کتابخانه‌ای گردآوری شده و مطالب با رویکرد توصیفی - تحلیلی ارائه شده‌است. یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد که طبیبان عصر صفوی با عطف توجه به آرای طبیبان سابق در چارچوب آموزه‌های طب اخلاطی و ذیل عنوان امور طبیعیه به تعریف بدن و مفاهیمی چون تندرستی، صحت و بیماری پرداخته‌اند. رویکرد رفتاری طبیبان از طریق مراجعه به آرای طبیبان سابق و نیز تجارب شخصی خود، در گام اول متوجه صیانت از تندرستی بدن از طریق حفظ تعادل اخلاط بدن و بازگرداندن تعادل بدان در هنگام بروز بیماری بود. حفظ صحت بدن، رابطه مستقیمی با مراعات سفارش‌های پیشگیرانه طبیبان در باب اصول شش‌گانه «هوا، مأکول و مشروب، حرکت و سکون، خواب‌وبیداری، اعراض نفسانی و احتباس/استفراغ» داشت. در گام دوم و در صورت ابتلا به بیماری، متناسب با عامل بیماری‌زا، از شیوه‌های مختلف درمانی استفاده می‌شد.
One of the most interesting and neglected aspects of social history studies is the issue of health from a historical perspective. Therefore the present study seeks to investigate the perception of the Safavid physicians about the body and what measures they used to maintain health or to deal with and treat various diseases. The present study is an applied study in terms of purpose. The health measures identified in the present study can be considered efficient, effective, and low-cost interventions in providing a healthy lifestyle by healthcare providers. Data were collected by library method and materials were presented by descriptive-analytical method. The findings of the present study indicate that the physicians of the Safavid era, by paying attention to the opinions of former physicians, defined the body and concepts such as wellness, health and disease in the framework of the teachings of humors view and under the title of “umure-e tabi’iyyah”. The behavioral approach of physicians by referring to the opinions of former physicians as well as their own experiences, in the first step was aimed at protecting the health of the body by maintaining the balance of the body's temperament and restoring the balance to it when the disease occurs. Keeping the body healthy had a direct relationship with observance of physicians preventive recommendations regarding the six principles of “Hava, Makoul va mashroob, Harakat va sokon, Khab va bidari, Aaraz-e nafsani, Ehtebas va estefrag”. In the second step, in the case of disease, according to the pathogen, different treatment methods were used.
اسکندر بن میرفیض طبیب (1076ق). شرح قانونچه. شماره مدرک 29355-10ir، کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
اسلامی فرد، زهرا (1397). تحلیل وضعیت پزشکی و داروسازی در ایران عصر صفویه. رساله دکتری. دانشگاه معارف اسلامی (قم).
افوشته اى نطنزى، محمود بن هدایت‌الله (1373). نقاوة الآثار في ذكر الاخيار في تاريخ الصفويه. به-کوشش احسان اشراقى، تهران: علمى و فرهنگى.
الگود، سیریل (1357). طب در دوره صفویه. ترجمه محسن جاویدان، تهران: دانشگاه تهران.
امیر چلبی، سیدمحمد طبیب (تاریخ کتابت 1238ق). نتیجه الطب. شماره مدرک 48318-10ir، کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
بهاءالدوله، بهاءالدين بن مير قوام الدين (1387). خلاصة التجارب، به¬کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، تهران: دانشگاه علوم پزشكى تهران.
بهبهانى، علی‌نقی بن احمد (1377). عيار دانش (مشتمل بر الهيات و طبيعيات). به¬کوشش سید علی موسوى بهبهانى، تهران: ميراث مكتوب.
پرغو، محمدعلی، و علیپور سیلاب، جواد (1396). طاعون در ایران عصر صفوی. تحقیقات تاریخ اجتماعی. 7 (1، شماره پیاپی13)، 33-55. doi. rg/10.30465/shc.2017.2434
پرغو، محمدعلی، و علیپور سیلاب، جواد (1401الف). تدبیر حفظ‌الصحه مسافر در ایران عصر صفوی. پژوهش‌های تاریخی. 14 (4، پیاپی 56)، 15-32. 10. 2108/JHR.2022.133818.2360 doi:
پرغو، محمدعلی، و علیپور سیلاب، جواد (1401ب). شناخت، پیشگیری و درمان مرض وبا در ایران عصر صفوی. تاریخ اسلام و ایران. 32 (54، شماره پیاپی144)، 39-61. https://doi. rg/10.22051/hii.2022.37726.2530
ترکمان، اسکندر بیگ (1382). تاريخ عالمآراى عباسى. به¬کوشش ايرج افشار، تهران: امیرکبیر.
جامع الشفا (تاریخ کتابت1085ق). کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک2199-10ir.
حسینی، محمد بن نوربخش (تاریخ تألیف 977ق). شمسیه. تاریخ کتابت1272ق، کاتب: علی بن محمد مفید اصفهانی، کتابخانه ملی، شناسه کد کتاب: 1721342.
حسينى شفائى، مظفربن محمد (1391). قرابادين. به¬کوشش يوسف بيک¬باباپور و محمد موسوی‌نژاد، تهران: بینا.
حکیم محمد (تاریخ کتابت قرن 12ق). ذخیره کامله. کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک 28988-10ir.
ختمی، ژاله (1393). طبابت، درمان و بیمارستان های دوره صفوی. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و علوم اجتماعی. دانشگاه ارومیه.
خراسانی گنابادی، سلطان‌علی (تاریخ کتابت 1134ق). دستور العلاج. کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک ۱۰-۷۳۵۳.
خنجى، فضل‌الله روزبهان (1382). تاريخ عالمآراى امينى. تهران: ميراث مكتوب.
خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام الدين (1380). تاريخ حبیب‌السیر. به¬کوشش جلال‌الدین همائی، ج4، تهران: خيام.
خورشاه بن قباد الحسينى (1379). تاريخ ايلچى نظام شاه. به¬کوشش محمدرضا نصيرى و كوئيچى هانه دا، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
دشتکی شیرازی، غیاث‌الدین منصور (866-948ق). الشافیه: رساله فی الطب. کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک ۱۰-۳۷۲۰۹ir.
ذوالنون، میرزا خوشحال بیک بن تاتارخان (تاریخ کتابت 1012ق). نفایس الحکمه، محل کتابت اگره، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک 21921- 10ir.
رساله‌ای در پزشکی (1046ق). کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک۱۰-۳۹۳۸۱ir.
شاردن، يان (1372). سفرنامه شاردن. ترجمه اقبال يغمايى، ج2، 3، تهران: توس.
شاه ارزانى، ميرمحمد اكبر بن محمد (1380). ميزان الطب. قم: مؤسسه فرهنگى سماء.
همو (1387). طب اكبرى. 2ج، قم: جلال‌الدین.
شريف، محمدمهدی بن علينقى (1387). زادالمسافرین، ب¬کوشش مؤسسه احياء طب طبيعى، قم: جلال‌الدین.
شیرازی، معصوم بن سید کریم الدین (1089ق). قرابادین معصومی. کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک 48378-10ir.
صالح شیرازی، محمدهادی بن محمد (تاریخ کتابت قرن 12ق). چشمه زندگی. کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک 6083-10.
صدرالدين شيرازى، امين الحكما (1381). دستورات طبى. قم: مركز احیاء التراث الإسلامی.
طولوزان، يونانى (1383). اسرار الاطباء (مجربات ايلات چغتايى). ترجمه میرزا شهاب‌الدین ثاقب، تهران: دانشگاه علوم پزشکی تهران.
طهرانی، محمد هاشم بن محمد طاهر (قرن12ق). درع الصحه. مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک 48091-10ir.
عمادالدین شيرازى، محمود بن مسعود (1382). آتشک، تهران: دانشگاه علوم پزشكى ايران.
عمادالدین محمود بن مسعود (قرن10ق). جمل و جوامع (در تشریح اعضا). شماره مدرک 7375ir، کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
فلور، ویلم (1393). بیمارستان‌های ایران در عصر قاجار. ترجمه ایرج نبی پور، بوشهر: دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی بوشهر.
فیگویروا (1363). سفرنامه دن گارسيا دسيلوا فيگويروا. ترجمه غلام‌رضا سميعى، تهران: نو.
قاطع قزوینی، حکیم علی افضل (تاریخ کتابت قرن 12ق). منافع افضلیه. کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک ۱۰-۴۶۹۷۴ir.
قزوینی، محمد رضی (1136ق). رساله الرفیق فی آداب السفر. کتابخانه ملی، شناسه کد کتاب: 812662.
قزوينى، ابوالحسن (1367). فوايد الصفويه. به¬کوشش مريم ميراحمدى، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى .
کمال بن نوربن کمال طبیب (بی تا). [رساله حفظ‌الصحه].کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک 18567-10ir.
گيلانى، على (1387). مجربات حكيم على گيلانى. تهران: دانشگاه علوم پزشكى ايران.
مجلسى، محمدباقر (1351). آسمان و جهان (ترجمه السماء و العالم بحار الأنوار). ج6، ترجمۀ محمدباقر كمره اى، تهران: اسلامیه.
محمد بن عبدالله (1383). تحفه خانی.تهران، دانشگاه علوم پزشکی تهران.
محمد بن محمد کحال (1386). شفاء العين و عين الدواء. تهران: دانشگاه علوم پزشكى ايران.
محمد حکیم مبارک (قرن 10ق). نصیحت‌نامه سلیمانی: حفظ‌الصحه. کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک: 48195- 10ir.
محمدحسین طبیب، محمدباقر (قرن 11ق). حمیات. کاتب: محمد مؤمن بن محمد نصیر، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک 7086-10.
مستوفی، محمد محسن (1375). زبده التواریخ. به¬کوشش بهروز گودرزی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر ایرج افشار.
مؤمن، سید محمد مؤمن بن محمد زمان (1390). تحفه المومنین، ج2، به¬کوشش موسسه احیای طب طبیعی، قم: نور وحی.
نامدار، حسین، و علیپور سیلاب، جواد (2018م). شناخت و درمان مرض سعفه در ایران عصر صفوی». نشریه پژوهش در تاریخ پزشکی، 7(2)، 81-90.
واله قزوينى اصفهانی، محمد يوسف واله (1382). ايران در زمان شاهصفى و شاهعباس دوم. به¬کوشش محمدرضا نصيرى، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
وحید قزوينى،ميرزا محمد طاهر (1383). تاريخ جهانآراى عباسى. به¬کوشش سید سعید مير محمدصادق، تهران: پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگى.
هروى محمد بن يوسف (1387). بحر الجواهر (معجم الطب الطبيعی). قم: جلال‌الدین.
هروى، محمد بن يوسف؛ شيرازى، عمادالدین (1386). عين الحياة (رسالة آطريلال). تهران: دانشگاه علوم پزشكى ايران.
يوسفى هروى، يوسف بن محمد (1382). طب يوسفى (جامع الفوائد). تهران: دانشگاه علوم پزشكى ايران.
همو (1391). رياض الادويه، تهران: المعى.
Afūshtahī Naṭanzī, Maḥmūd b. Hidāyat Allāh (1373/1994). Nuqāwat al-Āthār fi Dhikr al-Akhyār fī Taʾrīkh al- Ṣafawiyya. Revised by Ihsan Eshraghi, Tehran: ʿIlmī wa Farhangī.
Amīr Ĉalabī, Sayyid Muḥammad Ṭabīb (1238 AH/1822). Natīja al- Ṭibb. No. ir10- 48318, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Bahāʾ al- Dawla, Bahaʾ al- Dīn b. Mīr Qawām al- Dīn (1387/2008). Khulāsat al- Tajārib, Revised by Mohammad Reza Shams Ardakani & Others, Tehran: Tehran University of Medical Science.
Behbahani, Ali Naqi b. Ahmad (1377/1998). ʿAyār- i Dānish (Mushtamil bar Ilahiyyāt wa Ṭabīʿiyyāt). Revised by Seyed Ali Mousavi Behbahani, Tehran: Mīrāth- i Maktūb.
Chardin, Jean, (1372/1993). Journal du voyage du Chevalier Chardin en persea aux Indes Orientals. Trans, Iqbal Yaghmaie, Vol. 2, 3. Tehran: Tūs.
Dashtakī Shīrāzī, Ghiyāth al- Dīn Manṣūr (866-948 AH/1461- 1541). al- Shāfiyya: Risāla fī al- Ṭibb. No. 10- 37209, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Dhū al- Nūn, Mīrzā Khūshḥāl Bayk b. Tātār- Khān (1012 AH/1603). Nafāyis al- Ḥikmat, Maḥal- i Kitābat: Agareh, No. ir10- 21921, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Elgood, Cyril (1357/1978). Ṭibb dar Dawra- yi Ṣafawiyya. Trans. Mohsen Javidan, Tehran: University of Tehran.
Figueroa (1363/1984). Safar- Nāma- yi García de Silva Figueroa. Trans. Gholamreza Samiei, Tehran: Nū.
Floor, Willem (1393/2014). Bīmāristān- hā- yi Iran dar ʿAṣr- i Qājār. Trans. Iraj Nabi Pour, Bushehr: Bushehr University of Medical Sciences.
Gilani, Ali (1387/2008). Mujarrabāt- i Ḥakīm ʿAlī Gīlānī. Tehran: Tehran University of Medical Science.
Ḥakīm Muḥammad (Tārīkh- i Kitābat 12 AH), Dhakhīra Kāmila. No. ir10- 28988, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Harawī Muḥammad b. Yūsuf & Shīrāzī, ʿImād al- Dīn (1386/2007). ʿAyn al- Ḥayāt (Risāla Āṭirīlāl). Tehran: Tehran University of Medical Science.
Harawī Muḥammad b. Yūsuf (1387/2008). Baḥr al- Jawāhir (Muʿjam al- Ṭibb al- Ṭabīʿī). Qom: Jalāl al- Dīn.
Ḥusaynī Shifāʾī, Muẓaffar b. Muḥammad (1391/2012). Qarābādīn. Revised by Yusef Beig Babapour & Mohammad Mousavi Nejad, Tehran: Bīnā.
Ḥusaynī, Muḥmmad b. Nūr Bakhsh (977 AH/1569). Shamsiyya. Tārīkh- i Kitābat (writing date) 1272 AH/1855, Kātib: ʿAlī b. Muḥammad Mufīd Iṣfahānī, National Library, No. 1721342.
ʿImād al- Dīn Shīrāzī, Maḥmūd b. Masʿūd (12 Hijrī). Jumal wa-Jawāmiʿ(dar Tashrīḥ Iʿḍāʾ), No. ir10- 7375, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
ʿImād al- Dīn Shīrāzī, Maḥmūd b. Masʿūd (1382/2003). Ātashak, Tehran: Tehran University of Medical Science.
Iskandar b. Mīr Fayḍ Ṭabīb (1076 AH/1665) .Sharḥ- i Qānūnĉih. No. ir10- 29355, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Islami Fard, Zahra (1397/2018). Taḥlīl- i Waḍʿiyyat- i Pizishkī wa Dārū- Sāzī dar Iran- i ʿAṣr- i Ṣafawiyya. PhD thesis. Islamic Maaref University (Qom).
Jāmiʿ al- Shafāʾ (1085 AH/1674). No. ir10- 2199, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Kamāl b. Nūr b. Kamāl Ṭabīb (Und.). Risala Ḥifẓ al- Ṣiḥḥa. No. ir10- 18567, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Khatmi, Zhaleh (1393/2014). Ṭibābat, Darmān wa Bīmāristān- hā- yi Dawra- yi Ṣafawī. Master's thesis, Urmia University Faculty of Literature And Humanities.
Khunjī, Faḍlullāh Rūzbihān (1382/2003). Tārīkh- i ʿĀlam Ārā- yi Amīnī. Tehran: Mīrāth- i Maktūb.
Khurāsānī Gunābādī, Sulṭān ʿAlī (1134 AH/1721). Dastūr al- ʿIlāj. No. 10- 7353, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Khūrshāh b. Qubād al- Ḥusaynī (1380/2001). Tārīkh- i Īlĉī- i Niẓām Shāh. Revised by Mohammad Reza Nasiri & Koichi Haneda, Tehran: Anjuman - i Āthār wa Mafakhir- i Farhangī.
Khwāndamīr, Ghiyāth al- Dīn Humām al- Dīn (1380/2001), Taʾrīkh Ḥabīb al- Siyar, Revised by Jalaluddin Homaei, Vol.4, Tehran: Khayyām.
Majlisī, Muḥammad Bāqir (1351/1972). Āsimān wa Jahān (Tarjuma- yi al- Samāʾ wa al- ʿĀlam Biḥār al- ʾAnwār). Vol.6, Trans. Mohammad Bagher Kamarehi, Tehran: Islāmiyya.
Muḥammad b. ʿAbd Allāh (1383/2004). Tuḥfa- yi Khānī. Tehran: Tehran University of Medical Science.
Muḥammad b. Muḥammad Kaḥḥāl (1386/2007). Shifāʾ al- ʿAyn wa ʿAyn al- Dawāʾ. Tehran: Tehran University of Medical Science.
Muḥammad Ḥakīm Mubārak (10 Hijrī). Naṣīḥat- Nāma- yi Sulaymānī: Ḥifẓ al- Ṣiḥḥa. No. ir10- 48195, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Muḥammad Ḥusayn Ṭabīb, Muḥammad Bāqir (11 Hijrī). Ḥummayāt. Kātib: Muḥammad Muʾmin b. Muḥammad Naṣīr, No. ir10- 46974, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Muʾmin, Sayyid Muʾmin b. Muḥammad Zamān (1390/2011). Tuḥfat al- Muʾminīn, Vol.2, Revised by Muʾassisa- yi Iḥyā- yi Ṭibb- i Ṭabīʿī, Qom: Nūr Waḥī.
Mustawfī, Muḥammad Muḥsin (1375/1996). Zubdat al- Tawārīkh. Revised by behrouz Goudarzi, Tehran: Bunyād- i Mawqūfāt- i Dr. Iraj Afshar.
Namdar, Hossein & Alipoor Silab, Javad (2018 May). “Diagnosis and Treatment of sa’fe disease in Safavid Iran”. Research on History of Medicine, 7(2): 81-90.
Parghu, Mohammad Ali & Alipoor Silab, Javad (1396/2017). “Plague in Safavid Iran”. The Journal of Social History Rersearch. Vol.7, Issue 1 - Serial Number 13 April 2017, 33-55.
Parghu, Mohammad Ali & Alipoor Silab, Javad (1401/2022). “Diagnosis, Prevention, and Treatment of Cholera in Safavid Iran”. History of Islam & Iran. Vol.32, Issue 54 - Serial Number 144 Summer 2022 June 2022, 39-61.
Parghu, Mohammad Ali & Alipoor Silab, Javad (1401/2023). “Traveler hygiene measures in Safavid Iran”, Journal of Historical Researches. Vol.14, Issue 4 - Serial Number 56 December 2023, 15-32.
Qāṭiʿ Qazwīnī, Ḥakīm ʿAlī Afḍal (12 Hijrī). Manāfiʿ Afḍaliyya. No. ir10- 46974, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Qazwīnī, Abū ʾl- Ḥasan (1367/1988). Fawāʾid al- Ṣafawiyya. Revised by Maryam Mir Ahmadi, Tehran: Muʾassisa- yi Muṭāliʿāt wa Taḥqīqāt- i Farhangī.
Qazwīnī, Muḥammad Raḍī (1136 AH/1723). Risāla al- Rafīq fī Ādāb al- Safar. No. 812662, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Risāla dar Pizishkī (1046 AH/1636). No. ir10- 39381, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Ṣadr al- Dīn Shīrāzī, Amīn al- Ḥukamā (1381/2002). Dastūrāt- i Ṭibbī. Qom: Markaz Iḥyāʾ al- Turāth al- Islāmī.
Ṣāliḥ Shīrāzī, Muḥammad Hādī b. Muḥammad (Tārīkh- i Kitābat 12 Hijrī). Ĉishma- yi Zindigī. No. ir10- 6083, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Shāḥ Arzānī, Mīr Muḥammad Akbar b. Muḥammad (1380/2001). Mīzān al- Ṭibb. Qom: Muʾassisa- yi Farhangī- yi Samāʾ.
Shāḥ Arzānī, Mīr Muḥammad Akbar b. Muḥammad (1387/2008). Ṭibb Akbarī. Vol.2, Qom: Jalāl al- Dīn.
Sharīf, Muḥammad Mahdī b. ʿAlīnaqī (1387/2008). Zād al- Musāfirīn, Revised by Muʾassisa- yi Iḥyāʾ Ṭibb Ṭabīʿī, Qom: Jalāl al- Dīn.
Shīrāzī, Maʿṣūm b. Sayyid Karīm al- Dīn (1089 AH/1674). Qarābādīn- i Maʿṣūmī. No. ir10- 39381, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Ṭihrānī, Muḥammad Hāshim b. Muḥammad Ṭāhir (12 Hijrī). Dirʿ al-Ṣiḥḥah. No. ir10- 48091, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Ṭūlūzān, Yūnānī (1383/2004). Asrār al- Aṭibbāʾ(Mujarrabāt Iylāt Ĉaghatāʾī). Trans. Mīrzā Shihāb al Dīn Thāqib, Tehran: Tehran University of Medical Science.
Turkaman, Iskandar Beg (1382/2003). Tārīkh- i ʿĀlam Ārā- yi ʿAbbāsī. Revised by Iraj Afshar, Tehran: Amīrkabīr.
Waḥīd Qazwīnī, Mīrzā Muḥammad Ṭāhir (1383/2004). Tārīkh- i Jahān Ārā- yi ʿAbbāsī. Revised by Seyed Saeed Mir Mohammad- Sadegh, Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies.
Wālih Qazwīnī Iṣfahānī, Muḥammad Yūsuf Wālih (1382/2003). Iran dar Zamān Shāh Ṣafī wa Shāḥ ʿAbbās- i Duwwum. Revised Mohammad Reza Nasiri, Tehran: Anjuman- i Āthār wa Mafākhir- i Farhangī.
Yūsūfī Harawī, yūsuf b. Muḥammad (1382/2003). Ṭibb- i Yūsufī( Jāmiʿ al- Fawāʾid). Tehran: Tehran University of Medical Science.
Yūsūfī Harawī, yūsuf b. Muḥammad (1391/2012). Riyāḍ al- ʾAdwiyya. Tehran: al- Maʿī.