تحلیل معنویت و سلوک، از منظر محی الدین ابن عربی، امام خمینی و ویکتور فرانکل

محورهای موضوعی : فقه و تاریخ تمدّن

الهام هادی نجف ابادی ¹ (دانشجوی دکتری،گروه عرفان در اندیشه امام خمینی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، دانشکده الهیات و حقوق، نجف آباد، ایران.)
سیدحسین واعظی ² (دانشیار، گروه الهیات ، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران. گروه الهیات ، واحد اصفهان، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان(خوراسگان)، ایران.)
اکبر گلی ملک ابادی ³ (استادیار، گروه الهیات، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.)

تاریخ دریافت : 1398/05/10 تاریخ پذیرش : 1398/09/15 تاریخ انتشار : 1400/04/01

کلید واژه: "ابن عربی", "فرانکل", "سلوک", "امام خمینی", "معنویت",

چکیده مقاله :

مباحث انسان شناسی از مسائلی است که امروزه به صورت جدی برای متفکران و اندیشمندان مطرح است چنانچه واکاوی و پاسخگویی به سوالات و ابهامات و جنبه های مجهول این بحث می تواند در کمیت و کیفیت زندگی انسان بسیار تاثیرگذار باشد؛ حل مشکلات روانی، هدفمندی، معرفت به خدا و شناخت هستی و دریافتن فهمی برای خوب زیستن و انتخاب مسیری رو به رشد را می‌توان از نتایج اینگونه مباحث دانست. از نظر ابن‌عربی و امام خمینی انسان کامل، أعظم و أکمل خلوقات و در بردارنده‌ی جمیع صفات حق و از نظر فرانکل، انسان پیوسته در پی متعالی ساختن حقیقت وجودی خویشتن می‌باشد. تحقیق حاضر با هدف بررسی تطبیقی معنویت و سلوک، از منظر ابن‌عربی و امام خمینی و معناگرایی از منظر فرانکل، درصدد است با روش توصیفی- تحلیلی وجوه مشترک از معنویت و سلوک را در این سه منظر ارائه دهد. یافته‌های پژوهش حاکی است: از نظر این سه، انسان با سلوک معرفتی خود قادر است به جامعیت فطری خویش آگاه و ساحت فردی مستعد خود را در حرکت استکمالی تا وصول به حقیقت ارتقاء بخشد. این خود ترسیم رجعتِ دایره‌وار از مبدأ تا مقصدِ حقیقت وجودی انسان است. منظور از سیر و سلوک عارفانه‌ی ابن‌عربی و امام خمینی در این نوشتار "معنویت" بوده که می‌توان آنرا با "معناگرایی" فرانکل، هم‌سو دانست. زیرا هر سه منظر، وصول به این مقصود را جز به کشف و شهود درونی میسّر نمی‌دانند. لذا مسئولیت در کنار جامعیت فطری انسان نزد هر سه دارای اهمیت است. عارف انسان کامل را در تحقق تمام و کمال اسماء الهی در نفس او به‌واسطه‌ی سلوک مجاهدانه می‌داند و فرانکل نیز خوداستعلایی را در گرو مسئولیت‌پذیری فرد تعریف می‌کند. در نهایت می توان چنین نتیجه گرفت که در نظریه سلوک معنویِ ابن عربی، نفس و روح و به طورکلی ساحت درونی انسان است که دارای جامعیت کامل بوده و مستعد تعالی و تکامل است. امام خمینی سلوک و معنویت را در نفس انسان تدریجی دانسته و معتقد است تمام مراتب حق شامل سه مقام معارف الهیه، اخلاق و ملکات فاضله و اعمال صالح است. آن که تابع این مقام‌ها شد به اقتدار پایدار خواهد ماند و آن که از هوای نفس تبعیت کرد از حق بازماند. در معناگراییِ فرانکل نیز بُعد روحانی انسان، مهم‌ترین بُعد وجودی اوست که به واسطه‌ی تعالی خویشتن، قابل و مستعد ارتقاء و استکمال است.