موانع مسئولیّت کیفری و اثرات بیرونی آن در افعال ارادی اشخاص

محورهای موضوعی : فقه و تاریخ تمدّن

محمد حاتمی ¹ , حسین احمری ^{2 *} , محمد رضا کاظمی گلوردی ³ , مجید شایگان فرد ⁴

1 - دانشجوی دکتری گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران
2 - دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران
3 - دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران
4 - استادیار گروه آموزشی حقوق جزا و جرم شناسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

تاریخ دریافت : 1403/10/19 تاریخ پذیرش : 1404/04/13 تاریخ انتشار : 1404/05/16

کلید واژه: مسئولیّت کیفری, موانع مسئولیّت كيفري, نظریه خطر, نظریه تقصیر, اثرات بیرونی, افعال ارادی,

چکیده مقاله :

مسئولیّت یکی از مهم‌ترین واژه‌هایی است که در مباحث فقهی و حقوقی مطرح است. از شرایط مسئولیّت می‌توان به داشتن شرایط عقل، بلوغ، اختیار و عدم اضطرار اشاره کرد. مسئولیّت حقوقی و کیفری اشخاص در قوانین و نظرات فقها مسجّل و مورد اتفاق است لکن تحت شرایطی، موانعی در اعمال این مسئولیّت برای اشخاص وجود دارد، مواردی از قبیل جنون، حالت مستی، عدم بلوغ، دفاع مشروع، اجبار و اکراه با تمامی اختلافات فقها و حقوقدانان، از جمله موانع مسئولیّت کیفری هستند. اختلاف نظرات نیز ناشی از ادله استنادی هرگروه از آن‌ها می باشد که به نظر می‌رسد عصاره آن در قانون مجازات اسلامی مصوب 92 پس از نضج و تحولات فراوان تقنینی تبلور یافته است. اين مقاله با هدف پاسخگویی به سوال «اثرات بیرونی موانع مسئولیت کیفری در افعال ارادی اشخاص؟» با بهره‌گیری از منابع کتابخانه ای و به روش تحلیلی – توصیفی، صورت پذیرفته است. اين پژوهش ضمن بررسي موانع مسئولیّت کیفری از منظر فقه امامیه و حقوق ایران، به ذكر اثرات بيروني موانع مسئولیّت كيفري در افعال ارادي و غير ارادي اشخاص مي‌پردازد. اهم یافته‌های تحقیق، بیانگر این است که افعال ارادی شخص در زمان بروز مسئولیّت، تأثیر دارد یعنی شخص ابتدا سالم بوده و با اراده خود مثلاً به سمت استفاده از مسکرات و مواد روان‌گردان رفته و بخاطر همین مصرف عمدی، مرتکب جرم شده است.

چکیده انگلیسی:

Responsibility is one of the most important words that is discussed in jurisprudence and legal discussions. The conditions of responsibility include having the conditions of reason, maturity, freedom and lack of urgency, and cases such as madness, immaturity and other cases are considered as factors for removing responsibility. The legal and criminal responsibility of individuals is recorded and agreed upon in the laws and opinions of jurists, but under certain conditions, there are obstacles to the exercise of this responsibility for individuals. Immaturity, madness and compulsion, despite all the differences between jurists and lawyers, are among the obstacles to criminal responsibility. The differences in opinions also arise from the evidence cited by each group, the essence of which seems to have been crystallized in the Islamic Penal Code approved in 1992 after its maturity and numerous legislative developments. This article, while examining the obstacles to criminal responsibility from the perspective of Imami jurisprudence and Iranian law, mentions the external effects of the obstacles to criminal responsibility in the voluntary and involuntary actions of individuals. The person's voluntary actions have an effect at the time of liability, meaning that the person was initially healthy and, of his own free will, for example, resorted to using intoxicants and psychotropic substances and committed a crime due to this intentional use.

What is being examined in this article is the obstacles to criminal liability and its external effects on the actions of individuals. The rights of humans who are not violated in courts of law due to their acquittal from criminal liability for which the law has determined the punishment, especially in the present time when our form of government is the Islamic Republic and discussing such issues is absolutely necessary and one of the issues affecting our society. Since not punishing a criminal is only possible in special circumstances that are mentioned in the law under the title of obstacles to criminal liability, therefore, obstacles to criminal liability, that is, there is a factor that prevents the establishment of criminal liability and punishment for the criminal, therefore, in this article, we will examine the obstacles to criminal liability and its external effects on the voluntary actions of individuals according to different jurisprudential and legal perspectives.

منابع و مأخذ:

منابع و مآخذ
* قرآن کریم. مترجم: علی مشکینی. چاپخانه بزرگ قرآن کریم (اسوه). 1389. قم. چاپ اوّل.
* نهج البلاغه. گردآورنده: سیدرضی، مترجم: سیدعلی‌نقی فيض الاسلام.
منابع فارسي
1. آخوندي، محمد- آيين دادرسي كيفري- سازمان چاپ و انتشارات -1388- تهران، چاپ دوم.
2. اردبیلی، محمّدعلی- حقوق جزای عمومی- نشر میزان- 1385- تهران.
3. باصرى، على اكبر- مواد مخدّر در منابع فقهى و فتاواى مراجع تقليد عظام- خرسندی-1389- چاپ سوم، تهران.
4. حاجی ده آبادی، احمد؛ شیدائیان ارانی، مهدی و رجبی، احمد – بررسی عوامل رافع مسئولیت کیفری از منظر بایسته‌های نظم ساختاری، جامعیت و سودمندی- فصلنامه علمی پژوهشی حقوق کیفری- 1392- دوره 12، شماره 46، ص 183- 206.
5. حجّتي، سيّد مهدي- قانون مجازات اسلامي در نظم حقوق كنوني- ب‍اه‍م‍ک‍اری‌ م‍ج‍ت‍ب‍ی‌ ب‍اری‌‏‫- ميثاق عدالت- 1384- تهران.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
6. حسینی، محمد و دیگران- بررسی تطبیقی تأثیر ازاله عقل به واسطه مواد سکرآور بر مسئولیت- مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی-1394- شماره 39، ص33-44.
7. خاکی، محمد و مهرا، نسرین – ماهیت آثار قضایی موانع مسئولیت کیفری در حقوق ایران و انگلیس- مجله پژوهش و مطالعات علوم اسلامی – 1400- سال سوم، شماره 22، ص 142-158.
8. خدادادی، ابوالقاسم و خالدی، علی – بسط نظریه تقصیر در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392- فصلنامه فقه جزای تطبیقی- 1400- دوره اول، شماره اول، ص 84-97.
9. خمینی، سیدروح الله- توضيح المسائل، تک جلدی- دفتر انتشارات اسلامى- 1426‍ق- چاپ اوّل، قم.
10. ذبحی، حسین- شرح و بررسی قانون مبارزه با موادّ مخدّر و الحاقات بعدی آن (تک جلدی)- مرکز مطبوعات و انتشارات قوّه قضائیه-1392- تهران.
11. صادقی مقدم، محمّد هادی- تأثیر اوضاع و احوال بر قراردادها- رساله دکتری ـ دانشگاه تربیت مدرّس- 1373- تهران.
12. صفایی، سیّد حسین- قوّه قاهره یا فورس‌ماژور- مجله حقوقی دفتر خدمات حقوقی بین المللی جمهوری اسلامی ایران- 1364- شماره 3، ص109-152.
13. طاهری، حبیب‌الله- مجموعه مقالات فقهی و حقوقی- دفتر انتشارات اسلامی- 1392- قم.
14. عباسی، عاطفه – متولی بار اثبات موانع تحقق مسئولیت کیفری در نظام حقوقی ایران – دوفصلنامه علمی – پژوهشی پژوهشنامه حقوق اسلامی- 1397- سال نوزدهم، شماره دوم (پیاپی48)، ص 495-520.
15. عظیمی، حبیب، اصغری، مسعود- «بررسی احکام شرعی موادّ مسکر و روان گردان از دیدگاه فقهای اسلام»- 1392- شماره 34، ، ص 77-62 .
16. علّامه حلی، حسن بن یوسف، شرح تبصرة المتعلّمين فی احکام الدّین، مترجم: محمّدی خراسانی، علی ـ دو جلدی- دارالفکر- [بی‌تا]- قم.
17. غلامی، علی – مانع یا رافع بودن صغر، جنون و عوامل مشابه آن نسبت به مسئولیت کیفری – پژوهشنامه حقوق اسلامی- 1393- سال چهاردهم، شماره اول ( پیاپی 37)، ص53-77.
18. غیاثوند، سعید و جلالوند، انیس – آثار ایراد خلل به مؤلفه های اراده در حوزه موانع تحقق مسئولیت کیفری با تأکید بر جرم جنون- مطالعات علوم سیاسی، حقوق و فقه- 1402- دوره 9، شماره 3، ص660-679.
19. فتحی، حجت‌الله- شرح مبسوط قانون مجازات اسلامی (مصوب 1392)، بخش اوّل مواد 217 تا 241- موسّسه دایره‌المعارف فقه اسلامی- 1393- چاپ اول، قم.
20. قانون مجازات اسلامی، مصوب 1392.
21. قانون مجازات عمومی- مصوب ۱۳۵۲.
22. قانون مسئولیّت مدنی، مصوّب 07/02/1339.
23. کاتوزیان، ناصر- قواعد عمومی قراردادها (دو جلدی)- نشر انتشار-1376- تهران.
24. کاتوزیان، ناصر- مسئولیّت مدنى- دانشگاه تهران- 1375- تهران.
25. محقق داماد، سيّدمصطفى- قواعد فقه (چهار جلدی)- مركز نشر علوم اسلامى- 1406ق- چاپ دوازدهم، تهران.
26. مرتضوی، سعید- قاچاق مواد مخدر و روان‌گردان (سیاست جنایی ایران و فرانسه با اشاره به اسناد بین‌المللی)- انتشارات مجد - چاپ اوّل، 1388.
27. موسوی بجنوردى، سيّدمحمّد- قواعد فقهيّه (دو جلدی)- مؤسسه عروج- 1401ق- چاپ سوم، تهران.
28. نبی پور، محمد – شرایط مسئولیت کیفری در لایحه قانون مجازات اسلامی- فصلنامه تعالی حقوق – 1389- شماره 1
29. هاشمي شاهرودي، محمود- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت (ع) ـ شش جلدی- قم: مرکز پژوهش‌های الغدیر، مؤسسه دایره‌المعارف اسلامی- [بي‌تا].
منابع عربي
30. ابن قدامه، ابومحمد عبدالله بن محمود - المغنی- دارالکتب العربی-1407ق- بيروت.
31. بیهقی، ابوبکر احمدبن حسین- السنن الكبرى (چهارده جلدی)- دارالفکر- [بی تا]. بیروت.
32. حر عاملى، محمّد بن حسن-تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل‌ الشريعة- تحقيق: شيخ محمّد راضى- داراحياء التراث العربى- 1414ق. قم.
33. خامنه‌ای، سیّد علی- اجوبة الاستفتائات- نشر انقلاب اسلامی- 1394- تهران.
34. خمینی، روح الله – تحریر‌الوسیله - مؤسسه مطبوعات دار‌العلم- 1366.
35. خوئی، سیدابوالقاسم - مبانی تکملة المنهاج – نجف، مکتب الأدب، 1412ق ـ چاپ اوّل، قم.
36. راغب اصفهانى، ابوالقاسم حسين بن محمّد- المفردات في غريب القرآن- دار العلم- 1412ق- دمشق.
37. شهید ثانی، زین الدّین بن علی- الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، مکتبة الداوري -1410ق– قم.
38. شهید‌ثانی، زین‌الدین بن علی- مسالک الافهام الي تنقيح شرائع الاسلام (دو جلدی)- دارالهدی للطباعة و النشر- [بی‌تا]- قم.
39. شیخ طوسی، ابوجعفر محمدبن حســن، المبسوط فی فقه الامامیه، جلد 7، المکتبه المرتضویه، بی‌تا، تهران.
40. صنعاني، ابوبكر عبد الرزّاق بن همام- مصنّف- المحقق: حبيب الرحمن الأعظمي – ناشر: المجلس العلمي الهند- 1403ق- چاپ دوم، بيروت.
41. طيّار، عبدالله بن محمّد- المخدّرات فى الفقه الاسلامى- دار ابن الجوزی- 1418ق- چاپ دوم، ریاض.
42. علامه حلي، حسن بن يوسف- قواعد الأحكام فی معرفه الحلال و الحرام- چاپ سنگى- منشورات الرضى-[بى‏تا]- قم.
43. قرافى، احمد بن ادريس- الفروق (انوار البروق في انواء الفروق)- عالم الكتب- بی‌تا- بيروت.
44. كلينى، محمّد بن يعقوب- اصول كافي ( 8 جلد)- دار الكتب الإسلامية – 1407ق - چاپ چهارم، تهران.
45. محقّق‌حلّى، جعفر بن حسن- شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام (چهار جلدی)- موسّسه اسماعیلیان- 1408ق. قم.
46. مغنيه، محمّد جواد- فقه الامام الصّادق‌(عليه‌السّلام)- موسسه انصاریان-1421ق- چاپ دوم، قم.
47. موسوی بجنوردی، حسن- القواعد الفقهّیه ـ هفت جلدی- با تحقیق: مهدی مهریزی و محمّد حسن درایتی- نشر الهادی- 1419ق- چاپ اول، قم.
48. نجفی، محمّدحسن بن محمّد باقر- جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام- المکتبه الاسلامیه- 1367- تهران.
هلالى، سعدالدّين مسعد- التّأصيل الشرعى للخمر و المخدّرات دراسة فقهيّة مقارنة - منظمه الاسلامیّه - 1421ق. کویت.