واکاوی تأثیر آموزههای اسلامی در تحکیم نظام خانواده
محورهای موضوعی : فصلنامه تاریخ
1 - دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی،مدرس دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد
کلید واژه: آموزههای اسلامی, نظام خانواده, تحکیم, رابطه, آموزش.,
چکیده مقاله :
بنیان خانواده با استفاده از آموزههای اسلامی باید تحکیم شود تا در دورانهای مختلف تاریخ، از هجوم فرهنگهای منحرف و چالشهای جامعه غرب در امان بماند. خانواده به عنوان یک محیط برای تربیت صحیح افراد ابعاد مختلف رشد فرد را تحت تأثیر قرار میدهد. علی رغم نقش خانواده در حوزه تربیت این نقش با مشکلاتی روبه رو است. هدف تحقیق بررسی این موضوع است که آیا اسلام که متولی تربیت است به تداوم نقش تربیتی نظام خانواده در زمینههای مختلف تربیت معتقد است. در این پژوهش سعی شده است که با استفاده از روش تحلیلی- توصیفی مطالب مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. بررسیها در حوزه آموزههای اسلامی در سیر تاریخی حاکی است که اسلام تداوم نقش تربیتی خانواده را در نظام خانواده مطرح و ضروری دانسته است. همچنین در زمینه بررسی این موضوع رابطه صحیح و دقیق بین زوجین و فرزندان است که قوام و تحکیم خانواده به آن بستگی دارد.
The foundation of the family should be strengthened by using Islamic teachings to protect it from the invasion of deviant cultures and the challenges of the western society in different eras of history. The family as an environment for the proper education of people affects different dimensions of the individual's growth. Despite the role of the family in the field of education, this role faces problems. The purpose of the research is to investigate whether Islam, which is the guardian of education, believes in the continuation of the educational role of the family system in various fields of education. In this research, it has been tried to analyze the contents using analytical-descriptive method. Investigations in the field of Islamic teachings in the historical course indicate that Islam has considered the continuation of the educational role of the family in the family system as necessary. Also, in the context of examining this issue, the correct and accurate relationship between spouses and children depends on the consistency and consolidation of the family.
واکاوی تأثیر آموزههای اسلامی در تحکیم نظام خانواده
چکیده:
بنیان خانواده با استفاده از آموزههای اسلامی تحکیم میشود تا در دورانهای مختلف تاریخ، از هجوم فرهنگهای منحرف و چالشهای جوامع بشری در امان بماند. خانواده به عنوان یک محیط برای تربیت صحیح افراد، ابعاد مختلف رشد فرد را تحت تأثیر قرار میدهد. علیرغم نقش خانواده در حوزه تربیت این نقش با مشکلاتی روبه رو میباشد.
هدف تحقیق بررسی این موضوع است که آیا اسلام که متولی تربیت است به تداوم نقش تربیتی نظام خانواده در زمینههاي مختلف تربیت برای تحکیم نظام خانواده معتقد است؟ در این پژوهش سعی شده است که با استفاده از روش تحلیلی- توصیفی مطالب درباره تحکیم نظام خانواده مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. بررسیها در حوزه آموزههای اسلامی در سیر تاریخی حاکی از آن است که اسلام تداوم نقش تربیتی خانواده را در تحکیم نظام خانواده مطرح و ضروري دانسته است. همچنین در زمینه بررسی این موضوع رابطه صحیح و دقیق بین زوجین با فرزندان است که قوام و تحکیم خانواده به آن بستگی دارد.
واژههای کلیدی: آموزههای اسلامی، نظام خانواده، تحکیم، تربیت.
مقدمه
خانواده یکی از ارکان بنیادین تشکیل جامعه است و تأثیر به سزایی در رشد و بالندگی جامعه دارد. از منظر اسلام نظام خانواده از جایگاه ویژهای برخوردار است. با توجه به این که اسلام دین جامعی است و مجموعهای از قوانین الهی را برای بشر در طول تاریخ به ارمغان آورده است (سوره انعام، آیه 115) ضرورت بهرهگیری از آموزههای اسلامی به عنوان مکتبی انسانساز برای تحکیم بنیان نظام خانواده در مباحث تاریخی مشخص میگردد.
خانواده این مجتمع کوچک انسانی، مانند سایر اجتماعات، برای سعادت، کمال و نیل به اهداف خود، نیازمند تبعیت از قوانین و مقررات ویژه خود است تا از سویی روابط میان اعضا و از سوی دیگر رابطه خانواده و جامعه را مدیریت کند. قرآن کریم، مباحث مهمی را به احکام خانواده، ازقبیل ازدواج و طلاق اختصاص داده است. این احکام را میتوان از ابعاد و زوایای حقوقی و اجتماعی بررسی کرد. یکی از نکات مهم در این حوزه که تبیین آن نقش بسزایی در ارتقای کیفی قانونگذاری در حوزة خانواده به دنبال خواهد داشت، شناخت ویژگیهایی است که نظام قانونگذاری قرآن در تشریع احکام خانواده رعایت کرده است. بررسی آیات در قرآن کریم از جمله تحریم/ 6، طه/ 2، مریم/ 55 ، لقمان/ 17 و 13، هود/ 44 و علاوه بر این، ائمه معصومین نیز در روایات خود به مباحث نظام خانواده توجه ویژهای داشتهاند.
از قبیل آنچه که در کتابهای شعیري، 1382 هـق، شعبه الحرانی، 1404 هـق، آمدي تمیمی، 1407 هـق، حرعاملی، بی تا : 201 ، نهج البلاغه، خطبه 84 و خطبه 209 آمده نیز حاکی از آن است که در دین مبین اسلام خانواده نخستین و مهمترین نهاد تربیتی است که انسان را تحت تأثیر قرار میدهد و شاکله تربیتی وي را سامان میدهد و از روشنترین جلوههاي مودت است که به دلیل مناسبات و روابط ویژه عاطفی، پایدارترین تأثیرات اخلاقی و رفتاري را در ساختار تربیتی انسان بر جاي میگذارد.
امروزه با توجه به پیشرفت تکنولوژی در جامعه تهدیدهایی در زمینه تحکیم نظام خانواده در جامعه ایجاد شده است. شکلگیری باور وتغییر نگرش در شبکههایاجتماعی و متغیرهای تأثیرگذار برآن از موضوعات موردتوجه دردهههایاخیر است. سامانههای اینترنتیاجتماعی که نسلی نو از شبکههایاجتماعی هستند درحال تغییر در فرهنگاسلامی در خانواده میباشند. این شبکهها از بعدفرهنگی تغییرات مثبت یا منفی را درباور و نگرش اعتقادی افرادجامعه ایجاد میکنند.
در خصوص پیشینه تحقیق باید عنوان کرد که مقالات و آثاری در حوزه تحکیم روابط خانواده، آداب زناشویی در اسلام، عوامل تحکیم و تقویت نظام خانواده، بررسی نهادهای حقوقی خانواده تألیف شده است.
از مقالاتی که در زمینه پیشینه تحقیق وجود دارد میتوان به این موارد اشاره داشت: حسن زاده در پژوهشی با عنوان « عوامل تحکیم خانواده در فرهنگ اسلامی» (1392) عواملی مانند حسن معاشرت در خانواده، نظم و انضباط، صبر و پایداری در زندگی، روحیه عفو و گذشت، حاکمیت صداقت در فضای خانواده، پرهیز از سوء ظن، آفت حسد، رازداری و وفاداری، مشی با آرامش و بیتکبر، حلم و بردباری، ترس از کیفر الهی، دوری از افراط و تفریط، تواضع و فروتنی، احسان به پدر و مادر و غیره را از عوامل تحکیم نظام خانواده دانسته است. وی در مقاله خود این موارد را از دیدگاه منابع اسلامی و آثار متفکران تربیتی مورد تحلیل قرار داده است. ایشان در پژوهش خویش آیات و روایات و احادیث مربوط به عوامل تحکیم خانواده را مورد بررسی قرار نداده است.
توحیدینژاد در پژوهشی با عنوان «مدارا و نقش آن در تحکیم و رشد خانواده» (1392) با تمرکز بر آیات و روایات به نقش مدارا در محکم شدن پیوندهای خانوادگی از دیدگاه اسلام میپردازد. همچنین وی در مقاله خود عنوان میدارد که مدارا با کاهش اضطراب، افسردگی، افزایش امید، ایجاد محیطی آرام و امن در خانواده باعث تحکیم بنیان نظام خانواده میشود. مولف با این که از آیات و روایات استفاده کرده است تنها فقط به یک بعد مدارا و تأثیر آن در تحکیم نظام خانواده پرداخته است.
در این نوشتار نظام خانواده با تکیه بر الگوی اسلامی با معیار قرار دادن آموزههای اسلام در قرآن، روایات و مباحث تاریخی مورد بررسی قرار گرفته است و برخی از کارکردهای نظام خانواده شامل روابط جنسی، روابطه مقامی و نقش آموزشی آن مورد بررسی قرار گرفته است و بر این اساس به واکاوی این امر پرداخته شده است که آیا تنها با تشکیل خانواده بر حسب شرایط موجود میتوان با چالشهای سهمگین نتایج فرهنگ غرب در جامعه مقابله کرد؟ کارکردهای نظام خانواده که نقش شخصیتسازی، پرورش و تربیت اولاد صالح است باید براساس آموزههای اسلامی و دینی انجام گیرد تا کمک به بهبود تقویت و تحکیم بنیان خانواده داشته باشد.
اهمیت تحقیق
امروزه به دلیل رشد سریع فضاهای مجازی، توزیع سریع و همگانی اطلاعات، جهانی شدن و از بین رفتن مرزهاي ارتباطی، لزوم هماهنگی با تغییرات محیط، محدود بودن امکانات نظام تربیتی به نسبت وسعت و گستردگی آن، افزایش بیرویه جمعیت، تداوم نقش تربیتی خانواده لازم و ضروري است. مشارکت خانواده در نظام تربیت عنصر جدایی ناپذیر از فرد است که از زمانهاي گذشته تاکنون با فراز و نشیبهایی ادامه داشته است. نظام و عوامل اجرایی تربیت اسلامی براي محقق نمودن اهداف خود به تنهایی قادر به تأمین منابع نیست و به مشارکت فعال نظام خانوادهها نیازمند است. بر این اساس تداوم نقش تربیتی خانواده در تربیت اسلامی، برای تحکیم نظام خانواده فرد در آینده بسیار ضروری است.
مبانی نظری پژوهش
نظام خانواده
خانواده گروهی از افراد هستند که با ارتباطات خویشاوندی مستقیمأ پیوند یافتهاند و اعضای بزرگسال آن مسئولیت مراقبت از کودکان را برعهده دارند. پیوندهای خویشاوندی ارتباطات میان افراد است که یا از طریق ازدواج برقرار گردیدهاند یا از طریق اقوامی که خویشاوندان خونی (مادران، پدران، فرزندان، پدربزرگها و مادربزرگها، عمهها، عموها، خالهها و داییها) را با یکدیگر مرتبط میکند. همچنین ازدواج عبارت است از پیوند جنسی که از نظر اجتماعی به رسمیت شناخته شده و بین دو نفر انجام میشود. اسلام خانواده را گروهی متشکل از افراد دارای شخصیت مدنی، حقوقی و معنوی معرفی میکند که از طریق ازدواج زن و مرد تشکیل میشود و نکاح عقدی است که براساس آن رابطه زوجی بین زن و مرد برقرار میشود و در آن طرفین دارای وظایف، حقوق و غیره میشوند. در اثر ازدواج اعضای آن روابط قانونی، اخلاقی و عاطفی دارند. (قائمی، 1393: ص20)
تربیت اسلامی
محققان برای تربیت تعریفهای گوناگونی را عنوان کردهاند. به نظر میرسد دلیل اختلافها مبانی، اصول و اهداف آنها باشد. هر کس از تربیت آنگونه که میفهمد دفاع میکند. اکثر تعاریف تربیت را به معنای رشد طبیعی و تدریجی و به فعلیت رساندن استعدادهای متربی دانستهاند. بهترین تعریف را برای تربیت اسلامی باید این گونه مطرح کرد که تربیت در اصطلاح به معنی برانگیختن و فراهم آوردن موجبات رشد و پرورش و شکوفایی تمامی استعدادها، تواناییها و قابلیتهای انسان به منظور رسیدن به کمال و سعادت مطلوب در دنیا و آخرت است. در این تعریف اشاره به تربیت پذیری مقصود انسان و هدف از تربیت رسیدن به کمال و سعادت است که برنامه تربیتی آن در ابتدا در نظام خانواده شکل میگیرد. همچنین باید عنوان کرد که تربیت عبارت از عملی که قوای جسمانی، روانی و عقلی انسان را شکوفا ساخته تا آن قوا با نظام و سازمان ویژهای با استعداد از درون متربی و به میزان توانایی و استعداد خود رشد و پیشرفت نماید (حجتی، 1359: ص11).
با توجه به بررسی قرآن کریم و آموزههای اسلامی هدف اساسی انبیاء و پیامبران الهی تحقق این آرمان ارزنده الهی و بشری است. زیرا که مکتب اسلام کاملترین مکتب تربیتی است و دستورات و روشهای آن از سرچشمه وحی الهی گرفته شده و با رهنمودهای مداوم پیغمبران وامامان به ثمر رسیده است.
1-جایگاه نظام خانواده در اسلام
خانواده، ابتداییترین و مهمترین نهاد جامعة بشری است که به دلیل نقش اساسیای که دربقای نسل بشر ایفا می کند، در قالب اشکال گوناگون، از جوامع ابتدایی گرفته تا متمدن، تداوم خود را حفظ کرده است. خانواده جایگاه بنیادین در نظام اجتماعی جامعه دارد. زیرا که اساس آن است و ابتدا افراد، هنجارها و ناهنجاریها را از خانواده آموخته و سپس وارد جامعه میشوند. با تأمل در جامعه و واکاوی نهاد خانواده این نتیجه حاصل میگردد که چالشها و آسیبهای متعددی این نظام را تهدید میکند که جهت انسجام بنیان خانواده و بهرهبرداری صحیح از کارکردهای آن باید مورد توجه و شناسایی قرار گرفته تا بتوان راهکاری از آن را برای تحکیم بنیان نظام خانواده به دست آورد.
از متغیرهای تأثیرگذار در تغییر باور و نگرش افراد شبکههایاجتماعی است. از آنجا که مضامین و معانی مرتبط با سلامتاجتماعی برخواسته از فرهنگ و ارتباطاتاجتماعی افراد است. پس توجه به ارتباطات و شبکههای اجتماعی لازم است. این ابزارهای جدید در ابعاد اعتقادی-عبادی، تحصیلی، شغلی، اداری و ارتباطات اجتماعی افراد در تحکیم نظام خانواده و جامعه تأثیر دارد. اگر روش استفاده بهینه از کارکرد آنها صورت نگیرد و باعث انحراف در میان افراد جامعه شود بیشترین آسیب متوجه تحاکم نظامخانواده و جامعه خواهد بود.
ارزشهای انسانها شکلدهنده شخصیت، هویت و رفتارهای ما هستند. توقع ما از زندگی و مجموعه فعالیت هایی که در طول زندگی خود انجام میدهیم، وابسته به مجموعه ارزشهایی است که برای خود برگزیده ایم. اما ارزشها به طور کلی شامل مواردی از قبیل اعتقادات، احساسات و نگرشهایی هستند که پسندیده و قابل قبول برای فرد و جامعه هستند. در عین حال، انواع مختلفی از ارزشها در ابعاد مختلف زندگی عقلانی، احساسی، مذهبی، اقتصادی و غیره وجود دارد. در این میان ارزشهای مذهبی در اسلام به دلیل این که متضمن سعادت در دنیا و آخرت افراد هستند، سایر ارزشها را تحت تأثیر قرار دادهاند. علاوه بر این باید عنوان کرد ارزشها ریشه در فطرت انسان دارند و بذر آنها در وجود انسان پاشیده شده است که خانواده، جامعه، نظام تربیت فرد آنها را در وجود خویش شکوفا میکنند و ترویج آموزههای اسلامی در تحکیم نظام خانواده ثمربخش است.(نقیبزاده، 1368: ص16)
2-تأثیر حیا و عفت در تحکیم در نظام خانواده
در اسلام و روایات ائمه تأکید زیادی در نظام خانواده بر تأمین نیاز جنسی زوجین دارد. (حرعاملی، 1416: ج20، ص109) باید عنوان کرد که تأکید اسلام بر ارضای مشروع غریزه جنسی در نظام خانواده مبتنی بر این امر است که ارضاء صحیح قوای جنسی علاوه بر آن که سلامت جسم و روان را در پی دارد از فساد و تباهی جامعه و جرایم و معضلات جنسی از جمله خودارضایی، لواط، تجاوز به عنف و غیره پیشگیری میکند. زیرا که بیتوجهی به رابطه جنسی حلال بین زوجین موجبات رشد سریع راههای جایگزین حرام را در جامعه فراهم میکند. در چنین موارد تحکیم نظام خانواده به خطر افتاده و فساد در جامعه ایجاد میشود. در روایاتی از پیامبر اکرم این چنین عنوان شده است که هر کسی دوست دارد پاک و منزه خداوند را ملاقات کند، عفاف خویش را با همسر رعایت کند. (بروجردی، 1389: ج25، ص85)
متأسفانه امروزه تغییرات زیادی در نظام خانواده ایجاد شده است. از جمله اینکه با بررسی سن ازدواج در جامعه این امر آشکار میگردد که سن ازدواج در حال افزایش است یا عدهای از جوانان تمایل به ازدواج را ندارند. (فولادی، 1393: ص80) این امر به دلایل گوناگونی مانند نبود شغل و درآمد کافی و مخارج سنگین ازدواج و رواج فرهنگ تجمل گرایانه است. اما باید به این مورد توجه داشت که افزایش سن ازدواج به معنای نبود نیاز جنسی نمیباشد. همچنین با توجه به آمار ارائه شده از نهادهای رسمی، هر ساله بر تعداد جوانان تجرد قطعی افزوده میشود. همانطور بر آمار طلاق افزوده میگردد. (فولادی، 1393: ص88.) به علاوه تعداد زنان بیوهای که به هر دلیل همسر خود را از دست دادهاند نیز در جامعه در حال افزایش است. حال باید این مسئله را مطرح کرد که این افراد چه طور نیاز جنسی خود را برطرف میکنند. واقعیت غیر قابل انکار این است که امکان ازدواج دائم برای تمامی این افراد وجود ندارد. خداوند در قرآن میفرمایند کسانی که وسیله ازدواج برایشان مهیا نشده است باید عفت ورزند تا خداوند آنها را از فضل خویش بینیاز کند. (قرآن کریم، سوره نور، آیه 33) به طور یقین خداوند عفت را برای سعادت انسان قرار داده است. در بسیاری موارد از پیامدهای سوء ارضای نامشروع جنسی میگوید. اما تعدادی از افراد جامعه با ریاضت نفسانی، حیا و عفت میتوانند در برابر غرایز جنسی صبر پیشه کنند، ممکن است این امر برای بقیه افراد محقق نشود.
برای افرادی که ازدواج دائم بنا به دلایلی میسر نمیشود و صبر راهگشا نیست، تنها راه ارضای جنسی، ازدواج موقت است که افراد با قانونمندی فقهی اراده خود را بر مبنای اراده خداوند قرار دهند. البته ازدواج موقت قوانین و حدودی دارد که در قالب قانون و مطابق مقتضیات زمان، از طرف نهادهای قانونگذار تدوین میگردد. در غیر این صورت ازدواج موقت بدون قید و شرط و ملاحظات میتواند تبعات خانوادگی و اجتماعی نامطلوبی را در پی داشته باشد و مورد استفاده شهوترانان قرار گیرد. متأسفانه عدهای راه آزادی جنسی را در جامعه در پیش میگیرند. آنها راههای ارضاء جنسی را از جمله خودارضایی، دیدن صحنههای شهوت آلود، زنا، لواط و غیره را انتخاب میکنند. انتخاب این روشها به مرور زمان خسارات زیادی را بر جای خواهد گذاشت. از جمله میتوان به این موارد اشاره کرد. گسترش بیماریهای جسمی از جمله ایدز که در جامعه آمار مبتلا به آن بالا است. همچنین به دنیا آمدن فرزندان نامشروع و کاهش آمار ازدواج و تهدید نظام خانواده را در پی دارد.
اگر در جامعه افراد تصمیمات خود را بر اساس اراده خدا تنظیم کنند، به خود اجازه نمیدهند مرتکب فحشاء و زنا شده و علاوه بر آن که خود را دچار مشکلات روحی و در مواردی با بیماریهای جسمانی مواجه کنند، جامعه را به فساد و تباهی کشیده و نظام خانواده را متزلزل کنند. احکام و قوانین اسلامی نه تنها برای زندگی اجتماعی ضروری و لازم است، بلکه برای زندگی شخصی نیز حائز اهمیت است(بروجردی، 1389: ج25، ص85).
در اهداف تشکیل نظام خانواده علاوه بر آرامش روحی و تولید نسل، ارضاع مشروع غریزه جنسی است. رابطه جسم و نفس به گونهای است که سکونت نفسانی پس از نکاح در اثر ارضاء غریزه جنسی به عنوان نیاز طبیعی تأمین میشود. هر چند ازدواج مزایای دیگری همچون تکامل شخص، تعاون در اطاعت و ازدیاد روزی برای فرد را دارد. ارضاء جنسی از مهمترین بخش زندگی انسان است که بیتوجهی و نادیده گرفتن آن سبب مشکلات زیادی در جامعه میشود و تحکیم نظام خانواده را تحت تأثیر قرار میدهد تا آن جایی که قسمت بسیاری از مشکلات نظام خانواده و آمار طلاق را به خود اختصاص میدهد.
قرآن با در نظر گرفتن نیازهای واقعی و فطری و توجه به همۀ مصالح فردی و اجتماعی، برای ارضای صحیح، معقول و منطقی غریزۀ جنسی، برنامههای متنوع و جوامعی را عنوان کرده که ازدواج یکی از آن راهکارهای آن است. در این سنت مقدس الهی، لذت جویی هدف نیست بلکه فرصتی است برای عاطفهگرایی، کمالآفرینی و تعالی روحی و معنوی طرفین و این همان نکتۀ ژرف اخلاقی است که خداوند به این صورت در قرآن نقل فرموده است: «از نشانههای قدرت و ربوبیت خداوند این است که برای شما از جنس خودتان همسرانی آفرید تا در کنارشان آرامش بیابید و در میان شما دوستی و مهربانی قرار داد. یقینأ در این کار شگفتانگیز نشانههایی است برای مردمی که میاندیشند». (قرآن کریم، سوره روم، آیه 21)
آیۀ فوق بیانگر این واقعیت است که برای مردان و زنان از جنس خودشان همسر آفریده شده تا به استقرار و سکونت برسند. بدین ترتیب، قرآن کریم از نظام خانواده وروابط میان اعضای آن به عنوان امنترین محیط و رضایت بخشترین بستر برای ارضای نیازهای روانی، به ویژه تأمین آرامش روانی کمک میگیرد تا بدین وسیله بر ضرورت ایجاد آرامش درنظام خانواده و روابط عاطفی مثبت در میان اعضای این نظام تاکید داشته باشد. زیرا آرامش و اطمینانی که برای همسران و حتی دیگر اعضای خانواده در محیط خانواده بهنجار ایجاد میشود، در هیچ جایی حاصل نمیگردد. محبت، غمخواری، پذیرش و تکریم یکدیگر که از مهم ترین مؤلفهها و ضروریات زندگی اجتماعی است، به بهترین وجهه درخانواده تأمین میگردد (بروجردی، 1389: ج25، ص85).
3-تربیت فرزند از منظر آموزههای اسلامی در نظام خانواده
یکی از مسائل مطرح شده در آموزههای اسلامی در نظام خانواده تربیت فرزند صالح است. زیرا که شکلگیری شخصیت درست و صحیح افراد در نظام خانواده صورت میگیرد. سپس وارد اجتماع میشود. بررسی آیات قرآن کریم و همین طور تاریخ روایات معصومین حاکی است که خانواده به طور مستقیم مورد خطاب قرار گرفته است که باید در بارگاه الهی نسبت به تکالیف تربیتی خود در تمام مراحل زندگی پاسخگو باشند. آیات فراوانی مبنی بر اهمیت نقش خانواده در تربیت فرزندان در قرآن ذکر شده است. در این خصوص میتوان به آیه 128 و132 سوره بقره، آیه 38 سوره آلعمران، آیه58 سوره اعراف، آیه 15 سوره احقاف، آیه40 سوره ابراهیم، آیه 15 سوره مریم، آیه 17سوره لقمان و غیره اشاره کرد. (انصاری شیرازی، 1429: ج3، ص 306) خداوند در قرآن میفرمایند:«هر چه را غیر از او میخواهید بپرستید. بگو به آنان زیانکاران در حقیقت کسانی هستند که به خود و اطرافیانشان در روز قیامت زیان رساندهاند. این همان خسران آشکار است».(قرآن کریم، سوره زمر، آیه 15) همچنین در جای دیگر میفرمایند:«ای کسانی که ایمان آوردهاید خود را با خانواده خود از آتش حفظ کنید». (قرآن کریم، سوره تحریم، آیه 6) مطابق آنچه از این آیه به دست میآید، والدین نسبت به فرزندان خود مسئولیت حفاظت و صیانت را دارند که در همه زمینههای تربیتی این وظیفه وجود دارد. بنابراین با توجه این آیه خداوند تربیت فرزند را تکلیف مهمی برای والدین در همه دورانهای تاریخ گذاشته است. (اعرافی، 1391: ص59) برخی از فقها و مفسران به این موارد در تفاسیر خود پرداختهاند. (زحیلی، 1411: ج28، ص316؛ حائری طهرانی، 1338: ج11، ص185) در ادامه باید عنوان داشت که محافظت از فرزندان در برابر آسیبها، نیازمند تعلیم و تربیت، امر به معروف و ایجاد محیطی سالم و مناسب خواهد بود. (مکارم شیرازی، 1374: ج27، ص52)
همچنین مسئولیت خانواده نسبت به فرزند در طول تاریخ، به شکل واضحتری در قرآن آیه 132 سوره طه عنوان شده است. در این قسمت آیه «وامرأهلک بالصلاه واصطبر علیها» درباره مسئولیت سرپرست خانواده در زمینه رشد عقیدتی فرزند است. در این آیه تعبیر «وامر» نشان میدهد که اگر الگوهای اقناعی و تشویقی در مسئله اقامه نماز اثر نداشته باشد، والدین وظیفه دارند که از الگوهای اجباری برای امر تربیت استفاده کنند. عده ای از فقهای معاصر معتقد هستند که این آیه دلالت بر وجوب آموزش همه احکام به فرزندان توسط والدین صورت گیرد. (انصاری، 1429: ج3، ص456)
آموزههای تربیتی خانواده در اسلام، یکی از بنیادیترین آموزههای انسانی به شمار میآید که در مکتب حیاتبخش اسلام و خصوصا کلام وحیانی قرآن از جایگاهی درخور برخوردار است. در بینش قرآن و اسلام، جهان با همۀ بزرگی و وسعت خود به منظور گرامیداشت مقام و منزلت آدمی و برای رشد، تعالی و تکامل او به وجود آمده است. این امر در گرو تربیت حقیقی او است . نظام خانواده از مهمترین محیطهای زمینهساز خوشبختی انسانها و ملتها به شمار میآید و حیات آن در دیدگاه اسلامی بر ضوابط اخلاقی و حقوقی مهمی متکی است که دامنۀ آن دربرگیرندۀ شان زوجین، فرزندان و والدین است (بروجردی، 1389: ج25، ص85).
متأسفانه با توجه به شواهد موجود در اجتماع معاصر خانوادهها بخش اعظم تربیت فرزندان را به مدرسه و دانشگاهها واگذار کردهاند و این مراکز نیز صرفأ تأکید خودشان را بر روی آموزش محصلان متمرکز کردهاند، در حالی که نربیت جنبه پرورش دارد و در واقع بیتوجهی دوجانبههای از طرف خانواده و مراکز آموزشی نسبت به تربیت افراد مشاهده میشود. در دوران معاصر تربیت فرزندان با پیشرفت تکنولوژی و وسایل ارتباط جمعی شامل اینترنت، شبکههای اجتماعی و تلفن همراه و از طرف دیگر به خاطر تغییر سبک زندگی و فاصله گرفتن والدین از تربیت فرزندان و همچنین کمرنگ شدن ارتباط والدین با هم، با وجود تهاجم بسیار فرهنگ غرب و عدم توجه والدین به تربیت اسلامی، نظام خانواده و تربیت فرزندان با درگیریهای بسیاری روبرو شده است.
در حال حاضر در خانواده و در اجتماع یکی از مشکلات خانواده عدم توجه والدین به تربیت معنوی فرزندان است. در دوران معاصر علاوه بر این که والدین فرزندان را به کلاسهای فوق برنامه در مدرسه میفرستند باید به فکر تربیت دینی و اخلاقی آنها نیز باشند و آموزشهای لازم را از جمله تربیتهای اخلاقی، تربیت جنسی و سایر امور تربیتی و اعتقادی به فرزندان خود بدهند. آنها باید در این امور نیز اهتمام لازم را داشته باشند.
3-1-حقوق فرزند از منظر آموزههای اسلام در تحکیم نظام خانواده
در اسلام درباره حقوقی که فرزند برای حضور در اجتماع و ارتباطات بهتر وی نیاز دارد را به والدین گوشزد کرده است. از آن جمله انتخاب نام نیکو برای فرزند بسیار اهمیت دارد. زیرا که در غیر این صورت فرد در آینده در جامعه مورد تمسخر قرار میگیرد. (کلینی، 1350: ج15، ص 367)
محبت والدین به فرزند از مهمترین خواستههای ذاتی نسبت به کودک است که والدین باید انجام دهند. با بررسی آیات قرآن و تحقیق در زندگی ائمه مشخص میگردد که آنها فرزندان خود را مورد لطف و مرحمت خود قرار میدادند. (کلینی، 1350: ج11، ص 449؛ امینی،1380: ج2، ص152) محبت کردن به فرزندان باعث میگردد که آنها اعتماد به نفس پیدا کنند و در آینده استعدادهای آنها شکوفا گردد. (طبرسی، 1370: ص222)
از دیگر حقوق فرزندان نسبت به والدین تربیتآموزی است. زیرا که اگر در کودکی که شخصیت فرد در حال شکلگیری است اگر درست تربیت شود شخصیت مناسبی از وی شکل میگیرد. (دشتی، 1384: نامه31) تربیت صحیح فرزندان نه تنها تأثیر به سزایی در جامعه بلکه در تشکیل خانواده آینده فرزند نیز دارد. با توجه به مطالبی که مطرح گردید، به کارگیری آموزههای اسلامی زمینه رشد و تعالی فرزندان و جوانان را در آینده فراهم میکند و در نتیجه به جامعه تربیت شده اسلامی منجر میگردد.
شاکله اصلی خصوصیات اجتماعی افراد در خانواده ایجاد میشود. در سوره اعراف، آیه 58 «والبلد الطیب یخرج نباته باذن ربه و الذی خبث لایخرج الانکدا» خداوند تأکید میکند که در یک محیط و خانواده سالم که والدین یا جامعه آن را ایجاد میکنند باید انتظار خروجی سالم و افراد مفید برای جامعه داشت و در مقابل در محیط ناسالم و آلوده جز خروجی ناسالم نتیجهای در پی نخواهد داشت.
قرآن کریم سنت پیامبراکرم و اهلبیت که در زمانهای مختلف تاریخ در میان مردم زندگی میکردند را الگویی برای زندگی مسلمانان قرار داده است. به عنوان نمونه در آیه 21سوره احزاب عنوان کردهاند. «لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه لمن کان یرجوا الله و الیوم الاخر و ذکرالله کثرأ». یقینأ برای شما در روش و رفتار در زندگی از پیامبر اکرم الگویی است.
در سیره معصومین و پیامبران الهی، در طول تاریخ مشخص میگردد که مسئله تربیت فرزندان و آماده کردن آنها برای حضور در اجتماع و در نهایت ازدواجشان برای آنها به قدری اهمیت داشته که بخشی از فعالیت و دعاهای آنها به این امر اختصاص داشته است. از جمله این که زمانی که حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل پایههای خانه کعبه را بالا میبردند عنوان کردند که «پروردگارا ما را با همه وجود تسلیم خود قرار بده و از دودمان ما افرادی که تسلیم تو باشند، خلق کن. راه و رسم عبادتمان را به ما نشان بده».(قرآن کریم، سوره بقره، آیات 127-128) توجه به آینده و زندگی نسل و فرزندان نشانه دوراندیشی عاقلانه و بیانگر وسعت نظر آنها و نگرانیشان نسبت به آینده فرزندان است. (قرائتی، 1388: ج1، ص203)
همچنین روایتی از حضرت محمد(ص) نیز آمده است که ایشان میفرمایند در صورت والدین باید وظایف خود را نسبت به فرزندان به طور کامل انجام دهند و در صورت کمکاری در این زمینه همانطور که فرزند مواخذه میشود والدین نیز در پیشگاه پروردگار مورد مواخذه قرار میگیرند. (حرعاملی، 1416: ج15، ص123)
4-قوانین اسلامی و حقوق اقتصادی زوجه
نظام خانواده در اسلام دارای نقشهای اقتصادی است که به واکاوی ابعاد آن پرداخته میشود. در قوانین اسلامی پس از ازدواج نفقه تمام وسایلی است که زن در زندگی خود به آن نیازمند است. (کاتوزیان، 1371: ج1، ص187) و تأمین مخارج اقتصادی خانواده بر عهده مرد است و پرداخت آن از وظایف و تعهدات مرد و حقوق زن و فرزندان است. خداوند در قرآن در سوره بقره آیه 233 میفرمایند که بر پدر فرزند لازم است که خوراک و پوشاک مادر را به طور متعارف بپردازد. پیامبر اکرم (ص) نیز فرمودند که حق زناننتان بر شما این است که خوراک و پوشاک آنها را در عهد عرف بپردازید. (حرانی، 1409: ج33، ص34) در اسلام پرداخت نفقه زن مشروط به فقر زن یا تمکن مرد نیست. زن حتی اگر ثروتمند باشد نیز حق نفقه از مرد ساقط نمیشود. اما در بعضی از کشورها نه تنها مخارج زن بر عهده مرد نیست، بلکه زن نیز بر حسب توانایی خود باید در تأمین مخارج زندگی مشترک تلاش کند و سهمی بپردازد. در کشور فرانسه بر طبق قانون مدنی ماده 214 به سهم هر یک از زوجین در پرداخت هزینه زندگی خانواده تأکید دارد. همچنین در کشور سوئیس نیز بر طبق ماده 163 در قانون مدنی هر یک از زوجین بر حسب توانایی و درآمد خود باید در تأمین هزینه خانواده سهیم باشد. (مهرپور، 1387: ص44).
4-1- فعالیت زنان در اقتصاد خانواده
در اسلام در صورت تمایل زن و یا نیاز خانواده برای انجام امور اقتصادی توسط وی اشاره شده است. در سوره قصص به فعالیت اقتصادی دختران حضرت شعیب اشاره شده است که به کار چوپانی اشتغال داشتند. آنها به علت کهولت حضرت شعیب در کار نگهداری از گوسفندان به ایشان کمک میکردند. همچنین خداوند در قرآن سوره بقره، آیه 234 میفرمایند: «باکی بر شما نیست، در آن اموری که زنان در رابطه با خود و از روی متعارف انجام دهند». پیامبر اکرم نیز در دوران خود زنان از قدرت اختیار برخوردار بودند و در صورت تمایل شغلی را داشتند. حضرت خدیجه، خود تاجری ثروتمند بودند که به تجارت میپرداختند و پیامبر(ص) نیز دورهای از طرف ایشان به تجارت اشتغال داشتند. با توجه به مطالب مطرح شده مشخص میشود که هر چند اسلام وظیفه تأمین امرارو معاش را بر عهده مردان قرار داده است. اما اختیار و حق فعالیت اقتصادی را به زنان داده است. البته در ابتدا وظیفه اصلی زنان کار در منزل و به ویژه وظیفه خطیر تربیت اولاد صالح است. بنابراین با توجه به این امر در ابتدا زن مسلمان باید رفتار خود را در خانواده و جامعه بر پایه آموزههای اسلامی تنظیم کند. وی باید حفظ و تحکیم کانون خانواده و تربیت اولاد صالح را در اولویت قرار دهد.
با توجه به مطالب مطرح شده به عنوان راهکار باید گفت که رسانهها و دستگاههای مسئول و رسانهها و فضاهای مجازی باید تمام تلاش خود را در جهت فرهنگسازی و تأکید بر جایگاه همسری و سپس مادری براساس آموزههای اسلامی معطوف کنند و برنامهریزیها و اقدامات لازم را انجام دهند تا زنان مسلمان از وظایف خود به عنوان مادر و تربیت فرزند و همچنین مایه آرامش کانون خانواده غفلت نورزند. زیرا که در خانواده برای برقراری نظم و حرکت به سوی اهداف و حفظ تحکیم خانواده نیازمند مدیریت و برنامهریزی درست و صحیح است.
نتیجهگیری
نظام خانواده در اسلام، برای برطرف کردن همه نیازهای افراد است. بهترین روش برای تحکیم نظام خانواده پیروی از آموزههای اسلامی در خانواده است. با توجه به مطالب مطرح شده در تحقیق میتوان به نتایج ذیل دست یافت. در اسلام خانواده برای ارضای مشروع جنسی، تداوم نسل، آرامش افراد و غیره تشکیل میشود. با توجه به نظر اسلام مسلمانان در باب تشکیل نظام خانواده به سنت پیامبر عمل کرده و در جهت نظم و قانونمندی در روابط جنسی هستند. به طوری که تنها راه برای ارضای مشروع غریزه جنسی را ازدواج دائم و یا موقت میدانند. البته ازدواج موقت با رعایت حدود قانونی آن در مقتضیات زمان و با توجه به عرف جامعه شکل میگیرد. در اسلام راههای دیگر برای رفع غریزه جنسی از جمله همچنسبازی، زنا، خودارضایی، دیدی صحنههای شهوتآلود حرام است. این موارد با توجه به نظر اسلام فساد و تباهی و سرانجام تهدیدی برای تحکیم نظام خانواده را دربردارد.
همچنین در نظام خانواده با توجه به نظر اسلام تأمین معاش خانواده بر عهده مرد است و زن در این مورد وظیفهای ندارد. اما در اسلام در صورت تمایل زن میتواند در خصوص کمک برای رشد اقتصادی در خانواده سهیم باشد. اما اولویت وی در نظام خانواده اسلامی در ابتدا نقش همسری و سپس مادری است. در آموزههای اسلامی به بعد تربیتی افراد بسیار اهمیت داده است. زیرا که نقش مهمی در پیشرفت جامعه دارد و تربیت آنان براساس احکام و آموزههای اسلامی میتواند منجر به تشکیل جامعهای با تربیت اسلامی شود که جامعهای نرمال را به وجود آورد.
منابع و مآخذ
· قرآن کریم
1- اعرافی، علیرضا (1391). فقه تربیتی مبانی و پیشفرضها، قم: موسسه فرهنگی اشراق و عرفان.
2- امینی، ابراهیم (1380). اسلام و تعلیم و تربیت، تهران: انتشارات اولیاء و مربیان جمهوری اسلامی ایران.
3- انصاری شیرازی، قدرتالله (1429). موسوعه احکام الاطفال و ادلتها، قم: مرکزفقهی ائمه اطهار.
4- بروجردی، حسین (1389). منابع فقه شیعه (ترجمه جامع احادیث الشیعه نکاح (1) و (2)، مترجمان: احمد اسماعیل تبار، احمدرضاحسینی، مهدی حسینیان قمی، تهران: انتشارات فرهنگ سبز.
5- حائری طهرانی، علی (1338). مقتنیات الدرر، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
6- حرانی، ابنشعبه (1409). تحفه العقول، قم: موسسه الرساله.
7- حرعاملی، محمدبن حسن (1416). وسائل الشیعه، قم: موسسه آلالبیت علیهم السلام.
8- حجتی، محمدباقر (1359). مسائل تربیتی اسلام، تهران: دفترنشرفرهنگ اسلامی.
9- زحیلی، وهبه (1411). التفسیرالمنیرفیالعقیده، دمشق: دارالفکر.
10- طبرسی، رضیالدین حسن بن فضل (1370). مکارم الاخلاق، قم: انتشارات شریف رضی.
11- فولادی، صمد (1393). «تحلیل جامعه شناختی افزایش سن ازدواج، با تأکید بر عوامل فرهنگی اجتماعی»، سال پنجم، شماره چهارم، پیاپی20، ص77-104.
12- قائمی، علی (1393). حیات خانواده در اسلام، تهران: انتشارات انجمن اولیاء و مربیان.
13- قرائتی، محسن (1388). تفسیرنور، تهران: مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن.
14- کاتوزیان، ناصر (1371). حقوق خانواده، تهران: شرکت سهامی انتشار.
15- کلینی، محمدبن یعقوب (1350). اصول کافی، تهران: مکتبخ الاسلامیه.
16- مکارم شیرازی، ناصر (1374). تفسیرنمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
17- مهرپور، حسین (1387). مباحثی از حقوق زن از منظر: حقوق داخلی، مبانی فقهی و موازین بین المللی، تهران: انتشارات اطلاعات.
18- نقیبزاده، میرعبدالحسین (1368). نگاهی به فلسفه آموزش و پرورش، تهران: طهوری.
19- نهجالبلاغه (1384). ترجمه محمد دشتی، قم: موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمومنین.
Analyzing the effect of Islamic teachings on strengthening the family system
Abstract:
The foundation of the family should be strengthened by using Islamic teachings to protect it from the invasion of deviant cultures and the challenges of the western society in different eras of history. The family as an environment for the proper education of people affects different dimensions of the individual's growth. Despite the role of the family in the field of education, this role faces problems. The purpose of the research is to investigate whether Islam, which is the guardian of education, believes in the continuation of the educational role of the family system in various fields of education. In this research, it has been tried to analyze the contents using analytical-descriptive method. Studies in the field of Islamic doctrines in the historical course indicate that Islam has considered the continuation of the educational role of the family in the family system as necessary. Also, in the context of examining this issue, the correct and accurate relationship between spouses and children depends on the consistency and consolidation of the family.
Key words: Islamic teachings, family system, consolidation, relationship, education.