جایگاه فضای بینابین در سازماندهی فضایی عناصر معماری و شهری در ایران مطالعه موردی: شهر تبریز در دورۀ قاجار

محورهای موضوعی : مدیریت محیط زیست

لیدا بلیلان اصل ¹ (دکترای معماری، استادیار دانشکده معماری و هنر، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران*(مسئول مکاتبات))
داریوش ستارزاده ² (دکترای شهرسازی، استادیار دانشکده معماری و هنر، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران)

تاریخ دریافت : 1388/05/01 تاریخ پذیرش : 1388/10/28 تاریخ انتشار : 1394/04/01

کلید واژه: فضا, فضای معماری, بینابینی, فضای بینابین, سازماندهی فضایی,

چکیده مقاله :

مقدمه: مطالعه سازماندهی فضایی عناصر معماری و شهریِ بافت های تاریخی اغلب شهرهای قدیمی حکایت از نظم بسیار دقیق و حساب شده ای می نماید. نظمی که در طی سالیان و بر اساس تجارب در زمینه های مختلف حاصل شده و نشان دهنده این مطلب است که بافت تاریخی در ذات خود از هماهنگی برخوردار بوده و عناصر تشکیل دهنده آن هم پیوند و مکمل یکدیگر می باشند. روش کار: نیل به هدف از طریق تحلیل محتوی متون با رویکردی پدیدارشناسانه و روش تحلیل تاریخی صورت پذیرفته است. بحث و نتیجه گیری: بنا بر ادعای این مقاله در محدوده های تاریخی شهرهای سنتی ایران بین عناصر مختلف، فضاهای رابطی وجود داشته اند که از جمله عوامل مهم تأثیر گذار بر سازماندهی فضایی مجموعه های معماری و شهری در گذشته، و به عبارتی عامل مهم پیوند فضایی عناصر به یکدیگر با هویتی واحد محسوب می شده اند. بنابراین هدف این مقاله شناسایی و تعیین نقش فضاهای رابط و به عبارت دیگر فضاهای بینابین، در سازماندهی و پیوند فضایی عناصر معماری و شهریِ شهر تبریز می باشد. بر اساس تحقیقات انجام شده، فضای بینابین دربافت تاریخی تبریز به دلیل ویژگی پویایی و انعطاف پذیری بالای خود همچون غشاء سلول وظیفه دریافت، تفسیر، تغییر، تبدیل و تحول داده ها را داشته است. در حرکتی چرخشی، فضای بینابین با بهره گیری از مبانی و اصولِ حاکم بر روابط فضایی، بر چگونگی سازماندهی فضایی مجموعه ها در تبریزِ قاجاری مؤثر بوده و در ادامه مجموعه های سازماندهی شده از طریق ویژگی های فضایی شان، در توسعه و تکامل فضاهای بینابینی تأثیر گذار شده اند. این نتیجه بر جامعیت مفهوم فضای بینابین در مقیاس های متعدد شهری و معماری تبریزِ قاجاری بطور همزمان کمک نموده است.

چکیده انگلیسی:

Introduction: One of the major problems in the fabric of most cities in the world, is the crisis in theidentity of urban and architecture. The physical display of the identify crisis in the cities is the spatialseparation of the architectural and urban elements, in the particular and whole scales. As to the claimof this paper, an ignorance of the connective and in-between spaces is an important and impressivefactor in the physical identity crisis of the historical fabrics.Material and method: To obtain the mentioned objectives and to prove the hypothesis of theresearch, a phenomenological approach and historical analysis method are used to analyze the contentof the texts.Result & Discussion: The obtained results suggest that the in-between space due to its constructiveobjectives takes on an equivocal nature. It becomes both the process and the product. Thus, itcontributes to the formation process in order that a unified whole should emerge; it also helpssimultaneously the concepts be classified and take orientation. Therefore, in a rotational movement thein-between space influences the spatial organization through its impact on the basics and principles.On the other hand, through its spatial features such as space relations, the spatial organization isinfluential in the development and evolution of the in-between spaces. The result emphasizes on thecomprehensibility of the in-between spaces in the various urban and architectural scales, andconsequently it puts emphasis on the significance of the in-between spaces as the major factors in thespatial organization.

منابع و مأخذ:

1. Nooraddin, Hoshiar (1996), Al Fina' A study of " in-between" spaces along streets as an urban concept in Islamic cities of the middle east with a case study in Cairo, Department of Town and Regional planning, Faculty of Architecture, Trondheim – Norway.


2. رضایی، رضا ( 1377)، معماری در  فضای بینابین، مجله معمار، شماره 2، پاییز 1377.


3. بلیلان، لیدا (1387)، تأثیر فضای بینابین بر پیوستگی فضائی عناصر معماری و شهری در ایران، پایان نامۀ دکتری معماری، دانشگاه آزاد علوم و تحقیقات، واحد تهران، استاد راهنما؛ دکتر ایرج اعتصام، استاد مشاور؛ دکتر سید غلامرضا اسلامی.
   
   
   1. The Metapolis dictionary of advanced architecture (City, technology and society in the information age), (2003), Printed and assembled in European Union, Barcelona.
   
   
   2. گروتر، یورگ کورت (1383)، زیبایی شناسی در معماری، ترجمه جهانشاه پاکزاد؛ عبدالرضا همایون، تهران؛ دانشگاه شهید بهشتی، چاپ دوم.
      
      
      1. Hillier, Bill and Hanson, Julienne (1984), The Social Logic of Space, Cambridge: Cambridge University Press.
      
      
      2. سید صدر، ابوالقاسم( 1377)، فلسفه فضاهای معماری، تألیف و ترجمه ابوالقاسم صدر، تهران، بیابانی.
         
         
         1. Rapaport, Amos (1977), Human Aspects of Urban Form, New York: Pergamon.
         
         
         2. لنگ، جان (1386)، آفرینش نظریۀ معماری، نقش علوم رفتاری در طراحی محیط، ترجمۀ دکتر علیرضا عینی فر، تهران، دانشگاه تهران؛ مؤسسه انتشارات و چاپ، چاپ اول 1381.
            
            
            1. Altman, Irwin (1975), Environment and Social Behavior, Monterey, Ca: Brooks/Cole.
            
            
            2. Pastalan, Leon (1970) Privacy as an Expression of  Human Territoriality, in Leon A. Pastalan and Daniel H. Carson, eds, Spatial Behavior of Older People,
            
            
            3. همایی، جلال الدین (1369)، مقالات ادبی، تهران؛ انتشارات هما.
            
            
            4. مجتبوی، سید جلال الدین (1375)، مراتب و درجات وجود، مؤلف؛ محمد نقیب عطاس، مترجم؛ جلال الدین مجتبوی، تهران؛ انتشارات مطالعات اسلامی.
            
            
            5. نصر، سید حسین (1365)، صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، گردآورنده م.م.شریف، تاریخ فلسفه اسلامی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
            
            
            6. مکارم شیرازی، ناصر (1386)، تفسیر نمونه، تهیه و تنظیم؛ احمد علی بابائی و علی رضا داورزنیزیر نظر آیت ا... مکارم شیرازی، تهران؛ دارالکتاب الاسلامیه، ج 14 و 20.
            
            
            7. اردلان، نادر و بختیار، لاله (1380)، حس وحدت، سنت عرفانی در معماری ایرانی، ترجمه حمید شاهرخ، اصفهان، نشر خاک.
            
            
            8. توسلی، محمود؛ بنیادی، ناصر (1369)، طراحی فضای شهری2- فضای شهری و جایگاه آن در زندگی و سیمای شهری، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات معماری و شهرسازی.
            
            
            9. بلیلان، لیدا (1386)، بررسی عوامل تأثیر گذار در سازماندهی فضائی عناصر معماری و شهری تبریز با تأکید بر نقشه دارالسلطنه قراجه داغی 1297 ه.ق، طرح پژوهشی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز.
            
            
            10. حکمتی، شیوا (1381)، تحقق معنا، کیفیت فضایی رابطه شکل/ زمینه در معماری، به راهنمایی دکتر علی غفاری و مشاوره دکتر مهدی حجت، پایان نامه دکتری معماری، دانشگاه تهران، دانشکده هنرهای زیبا.
                
                
                1. Venturi, Robert (1966), Complexity and Contradiction in Architecture, New York: Museum of Modern Art.
                
                
                2. Simmel, George (1994), Bridg and door, In leach, Neil. ed. Rethinking Architecture, London: Routledge, 1997.
                
                
                3. تی. هال، ادوارد (1385)، بعد پنهان، ترجمه منوچهر طبیبیان، تهران؛ دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ، 1376.
                
                
                4. نوربرگ شولتز، کریستیان (1353)، هستی، فضا و معماری، ترجمۀ محمد حسن حافظی، انتشارات و کتابفروشی تهران.