تاملی در فرایند پیوسته حرکت تربیتی و تاثیر آن بر نظام آموزشی با الهام از حرکت جوهری ملاصدرا صدرالمتالهین

محورهای موضوعی : آموزش و پرورش

محمد شریفانی ^{1 *}

1 - دانشیار، گروه معارف اسلامی، دانشگاه علامه، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1402/12/14 تاریخ پذیرش : 1403/05/29 تاریخ انتشار : 1403/05/29

کلید واژه:

چکیده مقاله :

یکی از مهم‌ترین ابعاد تعلیم و تربیت، شناخت فرآیند تعلیم و تربیت از آغاز تا انجام و شناخت محرّک و متحرک در تربیت انسان است که بدون این آگاهی و شناخت، تعلیم و تربیت به صورت نظام‌مند اتفاق نمی‌افتد. در بحث مشخصات حرکت جوهری، یکی از مقوّمات حرکت، وحدت و پیوستگی آن‌ است. در این مقاله بررسی شد که از منظر قرآن و با توجه به شواهد دینی، حرکت تربیتی روش تحقیقِ این پژوهش توصیفی و تحلیلی، و مطالب آن به صورت کتابخانه‌ای و استفاده از منابع اینترنتی جمع‌آوری شده است.
هیچ حادثه‌ای در جهان، مستقل از دیگر حوادث نیست؛ همه‌ی قسمت‌های جهان با یک‌دیگر متصل و مرتبط است. این اتصال و ارتباط، همه‌ی اجزای جهان ازجمله حرکت تربیتی انسان را شامل می‌گردد و یک پیوستگی عمومی و همه‌جانبه و مؤثر بر مدیریت آموزشی بوجود می‌آورد. اصل وابستگی اشیا به یک‌دیگر، اصلی است که حکمت الهی تکیه‌ی فراوان بر آن دارد.
بر اساس شواهد دینی، هر انسان دارای شخصیت واحدی است که از مجموعه‌ی اعمال و رفتار و حتی نیات او، شخصیت او شکل می‌گیرد و هر عملی، افزون بر این‌که بالفعل، یک عمل مستقل است، قوه‌ای است برای عمل بعدی و تأثیرگذار در آن عمل که مجموعاً شخصیت واحدی را برای او می‌سازد. مفهوم عمل و گستره‌ی آن نشان‌دهنده این وحدت و پیوستگی است؛ همچنین جاودانگی اعمال و باقی ماندن حقیقت آن‌ها سپس بازگشت عمل به عامل و جهان هستی با ذکر نمونه‌های قرآنی، نمایانگر نحوه‌ی اتصال و تأثیر اعمال بر یک‌دیگر و نقش آن بر مدیریت آموزشی است.

چکیده انگلیسی:

Abstract
Introduction: One of the most important aspects of education and training is the knowledge of the process of education and training from the beginning to completion and the recognition of the driving force in human education, without this awareness and knowledge, education and training cannot take place in a systematic and institutional manner. In the discussion of the characteristics of essential movement, one of the elements of movement is its unity and continuity. In this article, we examine that from the perspective of the Qur'an and according to religious evidence, the human educational movement that is effective on the educational adminstration also has a kind of unity and continuity. This means that the various components of this movement have unity and are not separate from each other; Rather, they are all related and affect each other in the form of power and action.
research methodology: The research method in this research is descriptive and analytical, and its contents are collected in a library and using internet resources.
Findings: Every phenomenon is the result of a series of special causes and depends on certain conditions. No event in the world is isolated and independent from other events; All parts of the world are connected with each other. This connection and communication includes all the parts of the world, including the human educational movement, and creates a general and comprehensive connection that is effective on educational guidance. The principle of dependence of things on each other, and in other words, the principle of the true unity of the world, is the principle on which divine wisdom relies heavily.
Conclusion: According to religious evidence, every learner has a single personality that is formed from the set of his actions and behavior and even his intentions, and each action, in addition to being actual, is an independent action itself, it is a power for the next action and has an impact on it. Actions that together make a single character for him. The concept of action and its scope indicate this unity and continuity; Also, the immortality of actions and the remaining of their truth, then the return of the action to the agent and the universe by mentioning Quranic examples, shows the way of connection and the effect of actions on each other and its role in the educational adminstration.

متن کامل:



Journal of New Approaches in Educational Adminstration

ISSN (Print): 2008-6369- ISSN (Online): 2423-723X

Research Paper

 

A reflection on the continuous process of educational movement and its impact on the educational system, inspired by the essential movement of Mulla Sadra        

Citation: A reflection on the continuous process of educational movement and its impact on the educational system

Abstract Introduction: One of the most important aspects of education and training is the knowledge of the process of education and training from the beginning to completion and the recognition of the driving force in human education, without this awareness and knowledge, education and training cannot take place in a systematic and institutional manner. In the discussion of the characteristics of essential movement, one of the elements of movement is its unity and continuity. In this article, we examine that from the perspective of the Qur'an and according to religious evidence, the human educational movement that is effective on the educational adminstration also has a kind of unity and continuity. This means that the various components of this movement have unity and are not separate from each other; Rather, they are all related and affect each other in the form of power and action. research methodology: The research method in this research is descriptive and analytical, and its contents are collected in a library and using internet resources. Findings: Every phenomenon is the result of a series of special causes and depends on certain conditions. No event in the world is isolated and independent from other events; All parts of the world are connected with each other. This connection and communication includes all the parts of the world, including the human educational movement, and creates a general and comprehensive connection that is effective on educational guidance. The principle of dependence of things on each other, and in other words, the principle of the true unity of the world, is the principle on which divine wisdom relies heavily. Conclusion: According to religious evidence, every learner has a single personality that is formed from the set of his actions and behavior and even his intentions, and each action, in addition to being actual, is an independent action itself, it is a power for the next action and has an impact on it. Actions that together make a single character for him. The concept of action and its scope indicate this unity and continuity; Also, the immortality of actions and the remaining of their truth, then the return of the action to the agent and the universe by mentioning Quranic examples, shows the way of connection and the effect of actions on each other and its role in the educational adminstration.

Received: Accepted: PP:   Use your device to scan and read the article online             DOI:       Keywords: Continuity, movement, essential movement, human educational movement, educational adminstration.

 

Extended Abstract

 

Introduction:

One of the most important aspects of education and training is the knowledge of the process of education and training from the beginning to completion and the recognition of the driving force in human education, without this awareness and knowledge, education and training cannot take place in a systematic and institutional manner. In the discussion of the characteristics of essential movement, one of the elements of movement is its unity and continuity. In this article, we examine that from the perspective of the Qur'an and according to religious evidence, the human educational movement that is effective on the educational adminstration also has a kind of unity and continuity. This means that the various components of this movement have unity and are not separate from each other; Rather, they are all related and affect each other in the form of power and action.

Context:

No event in the world is independent from other events and all parts of the world are connected and related to each other. This connection and communication includes all parts of the world, including the human educational movement. 

Goal:

The goal of present study is to recognize and explain continuity in human educational movement, which is effective on educational management.

Method:

The research method in this research is descriptive and analytical, and its contents are collected in a library and using internet resources.

Findings:

Every phenomenon is the result of a series of special causes and depends on certain conditions. No event in the world is isolated and independent from other events; all parts of the world are connected with each other. This connection and communication includes all the parts of the world, including the human educational movement, and creates a general and comprehensive connection that is effective on educational guidance. The principle of dependence of things on each other, and in other words, the principle of the true unity of the world, is the principle on which divine wisdom relies heavily.

Results:

According to religious evidence, every learner has a single personality that is formed from the set of his actions and behavior and even his intentions, and each action, in addition to being actual, is an independent action itself, it is a power for the next action and has an impact on it. Actions that together make a single character for him. The concept of action and its scope indicate this unity and continuity; Also, the immortality of actions and the remaining of their truth, then the return of the action to the agent and the universe by mentioning Quranic examples, shows the way of connection and the effect of actions on each other and its role in the educational adminstration.

 

 

 

 

 

دوماهنامه علمی پژوهشی – رهیافتی نو در مدیریت آموزشی

شاپا چاپی: 2008-6369- شاپا الکترونیکی: x2423-723

مقاله پژوهشی

تاملی در فرایند پیوسته حرکت تربیتی و تاثیر آن بر نظام آموزشی با الهام از حرکت جوهری ملاصدرا

 

چکیده مقدمه و هدف: یکی از مهم‌ترین ابعاد تعلیم و تربیت، شناخت فرآیند تعلیم و تربیت از آغاز تا انجام و شناخت محرّك و متحرک در تربیت انسان است كه بدون این آگاهی و شناخت، تعلیم و تربیت به صورت نظام‌مند اتفاق نمی‌افتد. در بحث مشخصات حرکت جوهری، یکی از مقوّمات حرکت، وحدت و پیوستگی آن‌ است. در این مقاله با توجه به شواهد دینی، حرکت تربیتی انسان که مؤثر بر مدیریت آموزشی است نیز دارای نوعی پیوستگی است؛ بدین معنا که اجزای گوناگون این حرکت وحدت دارند و جدای از هم نیستند؛ بلکه همگی با هم مرتبط و بر هم به صورت قوه و فعل تأثیرگذارند. روش شناسی پژوهش: روش تحقیقِ این پژوهش توصیفی و تحلیلی، و مطالب آن به صورت کتابخانه‌ای و استفاده از منابع اینترنتی جمع‌آوری شده است. یافته­ها: هیچ حادثه‌ای در جهان، مستقل از دیگر حوادث نیست؛ همه‌ی قسمت‌های جهان با یک‌دیگر متصل و مرتبط است. این اتصال و ارتباط، همه‌ی اجزای جهان ازجمله حرکت تربیتی انسان را شامل می‌گردد و یک پیوستگی عمومی و همه‌جانبه و مؤثر بر مدیریت آموزشی بوجود می‌آورد. اصل وابستگی اشیا به یک‌دیگر، اصلی است که مقتضای حکمت الهی. بحث و نتیجه­گیری: بر اساس شواهد دینی، هر انسان دارای شخصیت واحدی است که از مجموعه‌ی اعمال و رفتار و حتی نیات او، شخصیت او شکل می‌گیرد و هر عملی، افزون بر این‌که بالفعل، یک عمل مستقل است، قوه‌ای است برای عمل بعدی و تأثیرگذار در آن عمل که مجموعاً شخصیت واحدی را برای او می‌سازد. مفهوم عمل و گستره‌ی آن نشان‌دهنده این وحدت و پیوستگی است؛ همچنین جاودانگی اعمال و باقی ماندن حقیقت آن‌ها سپس بازگشت عمل به عامل و جهان هستی با ذکر نمونه‌های قرآنی، نمایانگر نحوه‌ی اتصال و تأثیر اعمال بر یک‌دیگر و نقش آن بر مدیریت آموزشی است.

تاریخ دریافت: تاریخ پذیرش: شماره صفحات:    از دستگاه خود برای اسکن و خواندن مقاله به صورت آنلاین استفاده کنید              DOI:     واژه­های کلیدی: پیوستگی، حرکت، حرکت جوهری، حرکت تربیتی انسان، مدیریت آموزشی.

 

        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   

 

استناد:  ، 1402، تاملی در فرایند پیوسته حرکت تربیتی و تاثیر آن بر نظام آموزشی، دوماهنامه علمی- پژوهشی رهیافتی نو در مدیریت آموزشی.

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه 

یکی از مهم‌ترین ابعاد تعلیم و تربیت، شناخت فرآیند تعلیم و تربیت از آغاز تا انجام و شناخت محرّك و متحرک در تربیت و مسافت و زمان تربیت انسان است كه بدون این آگاهی و شناخت، تعلیم و تربیت به صورت نظام‌مند و نهادینه اتفاق نمی‌افتد. چه بسیار از آسیب‌های تربیتی ناشی از عدم شناخت این فرآیند است.

به دنبال این تأمّل در فرآیند تربیت است كه می‌توان نظام تربیت دینی را سامان بخشید. مضامین ارزشمند قرآنی و روایی به همراه بررسی و تحلیل فلسفی آن‌ها به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع استنباط نظام تربیتی اسلام، فیلسوف تعلیم و تربیت را در کشف تئوری‌های راهنمای عمل و نظام‌مند کردن فرآیند تعلیم و تربیت یاری می‌رساند.

 بسیاری از عناوین فلسفی پدید آمده در قرن‌های اخیر مستقیم و غیرمستقیم معطوف به پرسش از مسائل انسان، به ویژه تربیت انسان است (Mosleh,2005).

پیدایش عناوینی مانند فلسفه‌های اگزیستانسیالیسم، انسان‌شناسی، اومانیسم، پدیدارشناسی، هرمنوتیك، پست‌مدرنیسم و... نشانه‌ی وضعیتی خاص در جهان معاصر است. گویی در زمان حاضر انسان بیش از گذشته به خویشتنِ خویش می‌اندیشد. سوال:«از كجایی؟ در كجایی؟ و به كجایی؟» پرسش همیشگی انسان بوده و در هر زمان و هر فرهنگی به نحوی ظاهر شده است (Mosleh, 2005).

شاید بتوان انسان را به طوماری تشبیه كرد که در آغاز بسته بوده و به تدریج در طول تاریخ باز شده است و انسان دوره‌ی جدید در آخرین صفحات این طومار، خود را در افقی ورای همه‌ی تمدن‌ها و فرهنگ‌های گذشته و آگاه‌تر از هر زمان دیگر می‌بیند و خود را تواناتر از گذشته احساس می‌كند؛ ولی هنوز از پرسش‌ها، معماها و اسرار بی‌شمار وجود خویش و لایه‌های پیچیده‌ی آن فارغ نشده است. علوم بسیاری كه اكنون در اختیار ما است و از آن به انفجار اطلاعات تعبیر می‌شود و تسخیر كوچك‌ترین ذرات تا عظیم‌ترین كهكشان‌ها را میسر ساخته است، هنوز اضطراب‌ها و نگرانی‌های انسان را رفع نكرده است و به رغم كثرت بی‌حد علوم، پرسش از حقیقت و تربیت انسان در وجود او خاموش نشده است.

تعلیم و تربیت، شاخه‌ای از دانش است كه با بهره‌گیری از یافته‌های روان‌شناسان و جامعه‌شناسان و داده‌های فرهنگی ـ هنری، دینی و فلسفی و با تأكید بر روش‌های علم و فلسفه پدیدار می‌شود. هر مكتب تربیتی بر باورهایی فرهنگی، فلسفی یا بعضاً دینی استوار است. فیلسوفان مسلمان نیز در پرتو تعالیم اسلام به موضوع انسان و كمال و سعادت او و راه‌های وصول به این دو، بسیار پرداخته‌اند و نظام‌های فكری‌ گوناگونی را برای پاسخگویی به سؤالات مربوط به انسان و تربیت او بنا گذارده‌اند. ایشان در بنای این نظام‌های فكری، علاوه بر بهره‌ای كه از آموزه‌های دینی برده‌اند، از حاصل اندیشه‌های فلسفی نیز سود جسته‌اند. فیلسوفانی چون فارابی، ابن‌سینا و دیگران در تعلیم و تربیت و مبانی، اصول و روش‌های آن آرای ارزشمندی ارائه كرده‌اند (Arafi, 2002). محور همه‌ی این نظریه‌ها، انسان، ویژگی‌های او، معرفت و سعادت و چگونگی تعلیم و تربیت وی می‌باشد.

ملاصدرای شیرازی با ارائه‌ی نظریه‌ی حركت جوهری، تحولّی ژرف در فلسفه‌ی اسلامی و نوع نگرش نسبت به جهان و انسان ایجاد كرد. نظریه‌ی وی ـ بر خلاف دیدگاه‌های پیش از وی از جمله دیدگاه فخر رازی كه معتقد به كون و فساد یا از‌هم‌گسستگی پدیده‌های جهان است ـ بر این مبنا استوار است كه جهان و انسان جریانی به هم پیوسته و به عبارتی واحدی سیال است كه حركت آن از قوه به فعل است. ملاصدرا معتقد است جهان یك‌پارچه حركت و تغییر تدریجی است و از وحدتی سیال برخوردار است؛ یعنی مجموعه‌ای است از قوّه و فعل كه هر موجودی در هر حال تركیبی است از فعلیت موجود و قوّه‌ی آتی؛ بنابراین، وحدت و پیوستگی از مقوّمات حركت است (Mesbah Yazdi, 1999). 

ملاصدرا پس از اثبات حركت جوهری در پدیده‌های جهان می‌گوید که هرجا حركت باشد، لوازمی جدانشدنی برای حركت الزامی است. حركت باید دارای مبدأ معین، منتهی الیه و مقصد، محرك یا فاعل، متحرك یا موضوع، مسافت یا بستر و زمان حركت باشد        Tabatabaee, 1993)).

فیلسوفان بر این عقیده‌اند که نظریه‌ی ملاصدرا در حل معضلات مهم فلسفی ـ کلامی از قبیل ربط حادث به قدیم اتحاد عاقل و معقول، و نقش اساسی داشته و به عنوان پیامدهای فلسفی حرکت جوهری به صورت گسترده در فلسفه مطرح شده است.

نظریه‌ی حرکت جوهری، همان‌گونه که در بُعد فلسفی آثار عمیقی را در فلسفه به جای گذاشته، در بُعد تربیتی ـ اخلاقی نیز دارای آثار فراوانی است که می‌تواند در کاربردی کردن فلسفه، و نیز ارائه‌ی نظامی نوین در تربیت انسان ازجمله مدیریت آموزشی نقش مؤثر داشته باشد (Javadi Amoli, 2006). در این نگاه، بعد از اعتقاد به اصالت وجود و دارای مرتبه بودن امر هستی، مبنایی‌ترین مسأله، اعتقاد به نفس و شناخت آن و حرکت جوهری نفس است. ملاصدرا در تعریف انسان و جایگاه نفس او بیانات نفیسی دارد که می‌تواند راهگشای مسائل عمیق و بلند تربیتی باشد و مسیر این مقاله را تا حدود زیادی روشن كند که به بخشی از آن‌ها جهت تبیین مسیر این پژوهش می‌پردازیم:

1. انسان تنها نفس ناطقه نیست. بدن ركن دومی است كه بدون نظر به آن، شناخت انسان ناتمام است؛ چراكه نفس و بدن موجود به وجود واحدند و گویا شیء یگانه‌ای ساخته‌اند كه گرچه با هم اختلاف منزلت دارند، ولی در حد ذات، حقیقتی وحدانی‌اند كه در عین وحدت و بساطت، دارای درجات متفاوتند. ملاصدرا نفس و بدن را در این عالم بسان شیء واحدی می‌داند كه دارای دو طرف است: طرفی پیوسته در تبدل و فنا و گذرا است كه فرع است و طرف دیگر ثابت و باقی است كه اصل است. هرچه نفس در وجودش كامل‌تر گردد، بدن صفا و نقاوت و لطافت بیشتری می‌یابد و اتصال و پیوستگی آن به نفس بیشتر می‌شود و اتحاد میان آن دو قوی‌تر و شدیدتر می‌گردد تا جایی كه وقتی «انسان عقلی» محقق شد، آدمی، امر واحدی خواهد بود بدون آن‌كه مغایرتی میان این دو طرف وجود داشته باشد (Molla Sadra, 2007).

حقیقت از نظر او آن است كه نفس و بدن یكی است و دوگانگی‌ای میان آن‌ها نیست. نفس از نظر ملاصدرا صورت انسان است و از آن‌جا كه صورت با ماده متحد است و شیئیت هر شیء به صورت آن است، از این‌رو بدن نیز مرتبه‌ی نازله نفس است.

با توجه به مبانی حركت جوهری، تبدلات عالم جسمانی، استكمالی است و در واقع جسم با حركت، هیچ‌یك از كمالات خود را از دست نمی‌دهد؛ بلكه به كمال بعدی ارتقا می‌یابد و پیوسته صورتی بر صورت‌های قبلی می‌نشیند؛ و چون نفس ناطقه از جسم برمی‌آید، تمام كمالات جسم را با خود دارا است؛ به دیگر سخن، نفس چیزی جز بدن تكامل‌یافته و بدن جز نفس در مراتب نازل آن نیست. ملاصدرا در اسفار این معنا را شرح داده است (Molla Sadra, 2007).

2. انسان، حقیقت دارای مراتب است. نفس انسانی در هویت و چیستی خود دارای مقام معلوم و در وجود و هستی خود دارای درجه‌ی معینی نیست. بر خلاف سایر موجودات طبیعی و نفسی و عقلی كه هر یك مقام معلومی دارند، نفس انسانی دارای مقامات و درجات متفاوت و نشئات سابق و لاحق است و در هر مقام و عالَمی صورتی دیگر دارد. نفس، دارای شئون و اطوار بسیاری است. نفس، علی‌رغم بسیط بودنش دارای مراتبی از هستی است كه برخی قبل از طبیعت و برخی به همراه طبیعت و بعضی بعد از طبیعت است (Molla Sadra, 2007).

ملاصدرا انسان را حقیقت واحدی مركب از بدن و نفس می‌داند كه در معرض تبدل و تغییر است؛ به تعبیر دیگر، انسان در طبیعت خود سیال و در گوهر نفس خود متحول است. نفس انسان با حركت جوهری پیوسته در ترقی و تكامل است و به واسطه‌ی این حركت می‌تواند از مرتبه‌ی طبیعت به تجرد برزخی یا مثالی و سپس به تجرد عقلی و در نهایت به مقام فوق تجرد، یعنی مقام الهی ـ كه هیچ حد و محدودیت و ماهیتی ندارد ـ نایل شود (Molla Sadra, 1984 b).

3. نفس ناطقه‌ی آدمی «عین اضافه‌ی اشراقی و تعلق وجودی به صورت عین‌الربط نه چیزی دارای تعلق به مبدأ است» (Molla Sadra, 1981).

این نوع اضافه مستقل از مبدأ قابل ادراک نیست؛ زیرا اگر مستقل ادراک شود، اضافه نخواهد بود. نفس به دلیل یگانگی‌ای که با بدن دارد، به اقتضای حرکت جوهری در طبیعت، دائم در تحرک و خروج از یک مرتبه و ورود به مرتبه‌ای دیگر است. نفس، امر متحرک بالذاتی است که به تدریج به تجرد می‌رسد. این خروج دائمی و سیلان وجود، امکان تحقق انسان بالفعل را منتفی می‌کند؛ از این‌رو فصل ثابت ندارد؛ اما با این وجود از دریچه‌ای دیگر می‌توان افعال و کارکردهای او را مورد شناسایی علم حصولی قرار داد و با ملاحظه‌ی این‌که چنین افعال و حالات نمی‌تواند با بدن صادر شود، حقیقت دیگر به نام نفس را مطرح می‌کنیم (Molla Sadra, 1981).

بدیهی است انسان‌شناسی صدرایی چراغ روشنی است در مسیر این مقاله. حال پس از بیان انسان‌شناسی صدرایی، محقق در این پژوهش بر این باور است كه می‌تواند از نظرگاه ملاصدرا در باب حركت جوهری نفس، معضل تربیت انسان را با ارائه‌ی مدل جدیدی از تربیت مؤثر بر مدیریت آموزشی حل نماید.

آنچه در نظریه‌ی ملاصدرا آمده و به خوبی مورد تحقیق و تبیین قرار گرفته است، صرفاً اثبات اصل حركت جوهری درباره انسان و جهان است. آنچه هم پس از این در تحقیقات پراكنده آمده، حداكثر ذكر شواهدی دینی بر اثبات حركت جوهری است كه آن هم به صورت جامع بیان نشده است.

 

 

 این پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی، و جمع‌آوری داده‌ها به صورت کتابخانه‌ای و استفاده از منابع اینترنتی، به دنبال مطالعه پیوستگی در حرکت تربیتی انسان مؤثر بر مدیریت آموزشی است و نتیجه این پژوهش نه تنها سامان یافتن یك نظریه‌ی جدید در باب تربیت برگرفته از حركت جوهری به عنوان یك تأمل نظری و راهنمای نظری و متدولوژی در تربیت انسان از یك فیلسوف جهانی است، كه علاوه بر آن در بُعد نظر، شواهد دینی بر آن ذكر می‌شود و در بُعد عمل، راهكارهای عملی برای تربیت انسان ارائه می‌دهد.

ضرورت و اهمیت تحقیق

ضرورت تحقیق در امر تربیت انسان را به طور کلی و به طور خاص (یعنی از نظرگاه ملاصدرا) طی امور زیر می‌توان دنبال نمود:

أ. تأمّل در بافت وجودی انسان و جایگاه وی در سلسله‌ی موجودات، ضرورت امر تربیت انسان و مدیریت نظام آموزش آن را به طور كلی تبیین می‌كند. انسان شگفت‌ترین مخلوق خداوند و والاترین نشانه‌ی قدرت حق است و خداوند برای او مقام بلند امانت‌داری¹ و خلیفة‌اللهی² منظور كرده است و او را در بهترین شکل آفرینش قرار داده است.³ گویا انسان دو راه بیشتر ندارد: ظلمت و نور، اسفل و اعلا.⁴ با تربیت است كه انسان از مرحله‌ی اسفل و ظلمت به مقامات عالی و نور سیر می‌كند. با دقّت در طبیعت و بافت وجودی انسان است كه او را دارای انبوهی از استعدادها و توانایی‌ها و بالطبع آفات و آسیب‌ها می‌یابیم و تنها از راه تربیت صحیح او است كه می‌توان استعدادشناسی و آسیب‌شناسی كرد و با پرورش استعدادها به رستگاری و سعادت رسید⁵ یا با پوشاندن استعدادها و اسارت در دام آسیب‌ها، به خسران و شقاوت دچار شد.⁶ برای انسان نفسی توانمند كه ملهم به الهامات الهی است، قرار داده شده که همچون معدنی است كه در او سرمایه‌های ارزشمندی وجود دارد؛ آن‌گونه که در فرمایش امام صادق(ع) آمده است: «النَّاسُ مَعَادِنُ كَمَعَادِنِ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ» (Koleyni, 1986). مالیات و زکات این سرمایه‌ی ارزشمند، تربیت آن است.

ب. مقبولیت عمومی تربیت انسان و به نوعی نگرش فطری در امر تربیت انسان نگاه دیگری است كه ضرورت امر تربیت را در امر تحقیق و تدبّر دوچندان می‌كند. اگر در میان ادیان، فرق و مذاهب اختلاف بر سر باورها، عقاید، آداب و رسوم پیدا می‌شود، امّا بر سر ضرورت تربیت انسان اختلافی نیست و همه بر آن اتّفاق نظر دارند؛ هرچند در روش و حدود‌  و نوع آموزش آن ممكن است اختلاف باشد.

ج. مقوله‌ی تربیت انسان در متون دینی و مكاتب و نظام‌های تعلیم و تربیت از اهمیت بسیاری برخوردار است. هم پیامبران و هم فیلسوفان، به انسان، سرشت و سرنوشت او، سعادت و هدایت و تعلیم و تربیت او توجّه داشته و آموزه‌هایی بر اساس دیدگاه خود در این‌باره مطرح نموده‌اند. ابعاد تربیتی انسان و چگونگی آن همواره مورد بحث صاحبان اندیشه بوده و دیدگاه‌های مختلفی در این‌باره ارائه شده است؛ به گونه‌ای كه ابوحامد غزالی تعلیم و تربیت را اشرف صناعات و دانش‌ها دانسته است (Arafi, 2002). 

د. تكرار هزاربار‌ه‌ی واژه «رب» در قرآن كه بیانگر تربیت انسان و تحوّل آن تا سر حد تمامیت و كمال است، اهمیت مسأله را از منظر قرآن اثبات می‌كند. راغب در اشاره به این مفهوم می‌گوید: «الرَبُّ فِی الأصلِ التَّربیة و هو إنشاء الشَّی حالاً فَحالاً إلی حدِّ التَّمام» (Ragheb esfahaniT2005).

هـ. همچنین ضرورت اهتمام به تحقیق در امر تربیت انسان را از راه غفلت یا بی‌راهه رفتن و پیامدهای خطرناك این غفلت می‌توان مورد توجه قرار داد. اگر تربیت انسان از ارزش والایی برخوردار است، به همین میزان رها كردن مسأله، خطرات سنگین‌تری به دنبال دارد؛ همان‌گونه كه امام علی(ع) می‌فرماید: «أعظَمُ الجَهلِ جَهلُ الإنسانِ أمرَ نَفسِهِ» (Amedi, 1987) «بالاترین نادانی‌ها، نادانی انسان به امر خویش است» و «أعْجَزُ النّاسِ مَن عَجَزَ عَن إصلاحِ نَفسِهِ» (Amedi, 1987) «ناتوان‌ترین مردم كسی است كه از اصلاح خود ناتوان باشد».

این بی‌توجهی به معنویت و اخلاق  و آموزش های بایسته است كه تمدن جهان را به پرتگاه سقوط كشانده و حتی از اعماق اروپا دانشمندان و محققانی را به اعتراف و اعتراض واداشته است و با توجه به ره‌آوردهای منفی علم، تمدن كنونی بشریت را در حال نابودی می‌بینند. دكتر «آلكسیس كارل»، دانشمند مشهور فرانسوی، در دو كتاب معروف خود «انسان موجود ناشناخته» و «راه و رسم زندگی» علم‌گرایی انسان و خلأهای معنوی او و واماندگی فرهنگ و تمدن جدید در صحنه‌ی اخلاق و ارزش‌های انسانی را شدیداً مورد انتقاد قرار داده و بر ضرورت احیای انسان در فضایی كه مشحون از فضلیت و اخلاق باشد، تأكید می‌ورزد (Carrel, 1960).

و. نگرش به امر تربیت انسان با نگاهی به فلسفه‌ی صدرایی ـ كه محور این مقاله است ـ با توجه به پدیده‌ی جهانی‌شدن به خوبی قابل تبیین است. پدیده‌ی جهانی‌شدن⁷ در دهه‌ی اخیر با مبانی نظری متفاوت و زوایای فكری گوناگون مورد توّجه بسیاری از صاحب‌نظران و دولت‌مردان بوده و در گستره‌ی جوامع مختلف، حجم قابل توجّهی از مباحث عمومی و تولیدات فكری را به خود اختصاص داده است.

در واقع، جهانی شدن، فرآیندِ رو به گسترشی است كه همه‌ی عرصه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را دربرگرفته و تمام كشورهای جهان را به گونه‌ای مستقیم و غیرمستقیم درگیر نموده است؛ به تعبیر دیگر، جهانی شدن فرآیندی از تحوّلات سریع است و بر گستره‌ی ارتباطات الكترونیكی می‌افزاید و تعاملات جدید اجتماعی ‌ــ فرهنگی را بیشتر می‌كند؛ زیرا مفهوم جهانی شدن پدیده‌ای چند بعدی است و بدون تردید آثار قهری آن قابل تسرّی به همه‌ی فعّالیت‌های اقتصادی، فناوری، سیاسی، حقوقی، اجتماعی و بویژه فرهنگی جوامع بشری خواهد بود.

پیوستگی در حرکت تربیتی انسان

گفتیم در بحث مشخصات حرکت جوهری، یکی از مقوّمات حرکت، وحدت و پیوستگی آن‌ است. در این‌جا می‌خواهیم نشان دهیم که از منظر قرآن و با توجه به شواهد دینی، حرکت تربیتی انسان که مؤثر بر مدیریت آموزشی است نیز دارای نوعی وحدت و پیوستگی است؛ بدین معنا که اجزای گوناگون این حرکت ـ که اعمال آدمی، اعم از اعمال جوارحی و اعمال جوانحی هستند ـ وحدت دارند و جدای از هم نیستند؛ بلکه همگی با هم مرتبط و بر هم به صورت قوه و فعل تأثیرگذار خواهند بود.

بر اساس شواهد دینی، یک انسان دارای شخصیت واحدی است که از مجموعه‌ی اعمال و رفتار و حتی نیات او، این شخصیت شکل می‌گیرد و هر عملی، ضمن این‌که بالفعل، خود یک عمل مستقل است، قوه‌ای است برای عمل بعدی و تأثیرگذار در آن عمل که مجموعاً شخصیت واحدی را برای انسان می‌سازد.

از نگاه ملاصدرا، از جمله اموری که باید دانست، آن است که انسان، مجموع نفس و بدن است و این دو ـ علی رغم آن‌که منزلتی متفاوت دارند ـ به وجودِ واحد موجودند؛ به گونه‌ای که گویا شیء واحدی هستند که دو طرف دارد: طرفی فرعی که متبدّل و فانی است و طرفی اصلی که ثابت و باقی است (Molla Sadra, 1428).

برای نشان دادن این پیوستگی، مفهوم حرکت، حرکت جوهری و عمل و گستره‌ی آن را بررسی نموده، جاودانگی اعمال و باقی ماندن حقیقت آن‌ها را در عالم نشان می‌دهیم و در پایان، با ذکر نمونه‌هایی قرآنی، نحوه‌ی اتصال و تأثیرگذاری اعمال بر یک‌دیگر را نمایان می‌سازیم.

مفهوم حرکت

حركت به معنای وجود تدریجی بعد از عدم است یا تغییر تدریجی از قوّه به فعل (Molla Sadra, 2007).

مفهوم حرکت جوهری

حرکت جوهری یعنی حركت در ذات پدیده، در برابر عقیده به حركت در عرض كه ملاصدرا در كتب مختلف خود برای آن ادلّه‌ی‌ فراوانی بیان كرده است (Molla Sadra, 2007).

مفهوم عمل

عمل، شامل هر نوع كردار و رفتار آدمی است. برای تعریف بهترِ «عمل» و بیان تفاوت آن با مفهومی مشابه به نام «فعل»، چند ویژگی را به شرح ذیل برای آن بیان می‌کنیم:

1. عمل، از روی قصد و اراده و اختیار پدید می‌آید؛ بر خلاف «فعل» كه ممكن است بدون قصد و اراده و ‌اختیار حاصل شود؛ از این‌رو عمل همیشه مسئولیت‌آور است و آدمی را مستحق مجازات و پاداش می‌كند. بر اساس آیه «أَنِّی لا اُضِیعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْكُمْ»⁸ خداوند متعال عمل هیچ‌کس را ضایع نمی‌سازد؛ بلکه بهترین پاداش‌ها را مرحمت می‌کند. واضح است كه تعلق مجازات و پاداش بر یك عمل، مستلزم اختیاری بودن آن است.

2. عمل، از روی علم و آگاهی صورت می‌پذیرد؛ بر خلاف «فعل» كه ممكن است از روی جهل یا غفلت باشد. در قرآن كریم در داستان بت‌شکنی حضرت ابراهیم(ع)، در آیه‌ی «بَلْ‏ فَعَلَهُ‏ كَبِیرُهُمْ‏»،⁹ واژه «فعل» بکار رفته نه عمل؛ چراکه گفتند: اى ابراهیم! آیا تو با خدایان ما این‌چنین كرده‌اى؟ حضرت ابراهیم(ع) گفت: شاید این عمل از بزرگ آن‌ها سرزده است، اگر حرف می‌زند از او بپرسید.

3. عمل، مفهوم تدریج و گذشت زمان را در خود دارد؛ برای نمونه، آیه‌ی «یعْمَلُونَ لَهُ ما یشاءُ مِنْ مَحارِیبَ وَ تَماثِیلَ وَ جِفانٍ كَالْجَوابِ وَ قُدُورٍ راسِیاتٍ»¹⁰ به ساختن معبد و تمثال و ظروف حوض‌مانند و دیگ‌های بزرگ از سوی جنیان برای حضرت سلیمان(ع) اشاره دارد كه پیدا است ساختن آن‌ها مدت زمان زیادی طول می‌كشد.

4. عمل، هم اَعمال جوارحی (فیزیكی) و هم اَعمال جوانحی (قلبی) مثل ایمان، كفر و نیت ابراز نشده را در بر می‌گیرد. بحث پیرامون این مطلب، در ادامه خواهد آمد.

در قرآن كریم، هرجا عمل انسان طبق موازین الهی و ضوابط سالم بشری صورت گیرد، با اوصافی همچون «صالح»،¹¹ «حسن»،¹² «صواب»،¹³ «حق»¹⁴ و «خیر»¹⁵ همراه می‌شود، و هرگاه عمل وی برخلاف سنت الهی و قوانین خلقت بروز كند، با عناوینی همچون «سیئ»،¹⁶ «باطل»،¹⁷ «منكر»،¹⁸ «خطأ»¹⁹ و «شر»²⁰ وصف می‌گردد.

گستره‌ی عمل

عمل، علاوه بر رفتار و كردار فیزیكی، حالات قلبی آدمی را نیز در بر می‌گیرد. بدین صورت كه كفر و ایمان و حتی نیت ابراز ‌نشده نیز «عمل» هستند.

امام صادق(ع) در پاسخ به این سؤال كه بافضیلت‌ترین اعمال چیست، فرمود: «مَا لا یقْبَلُ عَمَلٌ إِلَّا بِهِ فَقَالَ وَ مَا ذَلِكَ قَالَ الْإِیمَانُ بِاللهِ» (Majlesi, 1983) «بافضیلت‌ترین عمل همان است كه هیچ عملی بدون آن پذیرفته نیست؛ یعنی ایمان به خدای یگانه» و در ادامه، در پاسخ به این سؤال كه آیا ایمان، قول و عمل با هم است یا قول بدون عمل، فرمود: «الْإِیمَانُ عَمَلٌ كُلُّهُ» (Majlesi, 1983) «ایمان، تماماً عمل است». همچنین امام صادق‌(ع) درباره‌ی عمل بودن نیت می‌فرماید: «ألا وَ إِنَّ النِّیةَ هِی الْعَمَلُ» (Majlesi, 1983) «بدان كه نیت، عمل است».

امام رضا(ع) درباره‌ی عمل بودن نیت ابراز نشده می‌فرماید: «فَیقْرَءُونَهَا فَیقُولُونَ وَ عِزَّتِكَ إِنَّكَ لَتَعْلَمُ أنَّا لَمْ نَعْمَلْ مِنْهَا شَیئاً فَیقُولُ صَدَقْتُمْ نَوَیتُمُوهَا فَكَتَبْنَاهَا لَكُمْ ثُمَّ یثَابُونَ عَلَیهَا» (Majlesi, 1983) «صاحبان پرونده‌ها در قیامت می‌گویند: قسم به عزتت! خوب می‌دانی كه ما هیچ‌یك از این اعمال را انجام نداده‌ایم. خدا می‌گوید: راست می‌گویید؛ ولی آن را قصد و نیت كردید؛ از این‌رو آن را برای شما ثبت كردیم. سپس پاداش داده می‌شوند».

از این رو عمل، اعم از حكمت عملی ـ یعنی بایدها و نبایدها كه شامل اخلاق فردی، تدبیر منزل و سیاست مدن می‌شود ـ است و حتی از حكمت نظری ـ یعنی هست‌ها و نیست‌ها كه شامل شناخت آفریدگار جهان، اشیا و عالم آفرینش و تفكر در آن است ـ نیز فراتر می‌رود؛ چراكه این‌ها عبادت معرفی شده‌اند و عبادت، خود، عمل صالح است.

امام رضا(ع) فرمود: «إِنَّمَا الْعِبَادَةُ كَثْرَةُ التَّفَكُّرِ فِی أمْرِ اللهِ» (Majlesi, 1983) «عبادت، تفكر زیاد درباره‌ی كار خداوند است» و امام علی(ع) نیز فرمود: «التَّفَكُّرُ فِی مَلَكُوتِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأرْضِ عِبَادَةُ الْمُخْلَصِینَ» (Amedi, 1987) «تفكر درباره‌ی ملكوت آسمان‌ها و زمین، عبادت مخلصان است».

به دیگر سخن، می‌توان عمل را دو دسته نمود:

1. اعمال جوارحی (فیزیكی) كه شامل كردارها و گفتارها است؛

2. اعمال جوانجی (قلبی) كه شامل ایمان، كفر، نیت و تفكر است.

امیرمؤمنان علی‌(ع) می‌فرماید: «یا رَبِّ، قَوِّ عَلَی خِدمَتِكَ جَوارِحِی وَ اشدُد عَلَی العَزِیمَةِ جَوانِحِی» (Qomi, 1992) «پروردگارا! برای خدمت خودت قوای جسمی‌ام را نیرو ده و برای تصمیم و مقاومت، قوای فکری و روحی‌ام را استحکام بخش».

بنابراین، وقتی از «عمل» صحبت می‌كنیم، همه‌ی این گونه‌ها را در نظر می‌گیریم؛ از این‌رو افزون بر رفتار و گفتار عینی و خارجی، تفکر، ایمان قلبی، نیت‌هایی که در دل داریم و حتی خطورات ذهنی بشر نیز همگی در محدوده‌ی عمل قرار می‌گیرند.

جاودانگی اعمال

یكی از اصول حاكم بر اعمال انسان، جاودانگی عمل است؛ یعنی پس از آن‌كه عملی به وسیله‌ی انسان خلق شد، هرگز از صحنه‌ی وجود و صحیفه‌ی اعمال، محو نمی‌گردد. جز در موارد خاصی كه از آن به «حبط» (نابودی اعمال نیكو) و «تكفیر» (نابودی اعمال بد) تعبیر می‌شود و در جای خود به آن‌ها خواهیم پرداخت.

قرآن كریم صراحتاً می‌فرماید: «وَ وَجَدُواْ مَا عَمِلُواْ حَاضِرًا»²¹ و «یا بُنَی إِنَّها إِنْ تَكُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَكُنْ فِی‏ صَخْرَةٍ أوْ فِی السَّماواتِ أوْ فِی الْأرْضِ یأْتِ بِهَا اللهُ».²² این آیات، با قاطعیت، نابود نشدن عمل در جهان هستی را مطرح می‌كنند.

آیت‌الله جوادی آملی با اشاره به این‌كه منظور از جاودانگی عمل، دیدن متن آن است و نه فقط كیفر و پاداش آن، می‌گوید: «انسان هر عملی را که انجام داده، متن آن عمل را می‌بیند و عین آن عمل را مشاهده می‌کند؛ نه تنها به جزای عمل و به پاداش یا کیفر آن می‌رسد، بلکه خود عمل را درمی‌یابد. قرآن، عمل انسان را زنده می‌داند» (Javadi Amoli, 2006).

علامه طباطبایی(ره) نیز می‌گویند: «آنچه را حاضر نزد خود می‌یابند، خود اعمال است كه هر یك به صورت مناسب خود مجسم می‌شود، نه كتاب اعمال و نوشته‌شده‌ی آن‌ها» (Tabatabaee,1993).

بازگشت عمل

عمل انسان (معلول) با خود وی (علت) رابطه‌ی علّی دارد: «إِنْ أحْسَنْتُمْ أحْسَنْتُمْ لِأنْفُسِكُمْ وَ إِنْ أسَأْتُمْ فَلَها»²³ و «وَ أنْ لَیسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعَى‏».²⁴

اگر میان عمل و عامل ارتباطی وجود نداشت، هرگز صاحبان اعمال ناپسند آرزو نمی‌كردند كه میان آنان و اعمالشان، قرن‌ها فاصله باشد: «یوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أنَّ بَینَها وَ بَینَهُ أمَداً بَعِیداً»؛²⁵ از این رو، اثر و نتیجه‌ی مستقیم عملِ عامل، هم به خودش بازمی‌گردد و هم در جهان هستی تأثیر می‌گذارد:

1. بازگشت عمل به عامل

اثر برخی از اعمال آدمی به عامل بازمی‌گردد که حالات مختلف آن عبارتند از:

أ. جسم و عمر

برخی گناهان ـ نظیر حسد ـ بدن آدمی را ضعیف می‌کنند؛ «الْحَسَدُ یذِیبُ الْجَسَدَ» (Amedi, 1987) حسادت جسم را نحیف می‌كند.

برخی اعمال نیک، به عمر انسان می‌افزایند؛ «الْبِرُّ وَ الصَّدَقَةُ ینْفِیانِ الْفَقْرَ وَ یزِیدَانِ فِی الْعُمُرِ» (Majlesi, 1983) نیكی و احسان، فقر را می‌زداید و به عمر می‌افزاید.

«صِلُوا أرْحَامَكُمْ فَفِی صِلَتِهَا مَنْسَأةٌ فِی الْأجَلِ وَ زِیادَةٌ فِی الْعَدَدِ» (Majlesi, 1983) با فامیل ارتباط داشته باشید و قطع رابطه نکنید؛ زیرا صله رحم موجب می‌شود شما افزایش عمر و مال پیدا کنید.

ب. روح و قلب

نتیجه‌ی برخی از اعمال ـ نظیر بدکاری و طمع‌ورزی ـ سنگ‌دلی، تکذیب نشانه‌های الهی و از دست رفتن روشن‌بینی و قوه‌ی تشخیصِ صحیح است؛ «ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَهِی كَالْحِجارَةِ»؛²⁶ «ثُمَّ كانَ عاقِبَةَ الَّذینَ أساؤُا السُّواى‏ أنْ كَذَّبُوا بِآیاتِ اللهِ»؛²⁷ «كَلاَّ بَلْ رانَ عَلَى‏ قُلُوبِهِمْ ما كانُوا یكْسِبُونَ»؛²⁸ «أكْثَرُ مَصَارِعِ الْعُقُولِ تَحْتَ بُرُوقِ الْمَطَامِعِ» (Sayyid Razi, 1993).

در مقابل، پرهیزکاری و اعمال نیک موجب روشن‌بینی و تقویت قوه‌ی تشخیص صحیح از ناصحیح می‌شود؛ «إِنْ تَتَّقُوا اللهَ یجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً».²⁹

ج. نسل و فرزندان

هرکس به هر شکلی بر یتیمی ستم کند، همان بی‌عدالتی بر اعقاب و نسل او روا داشته خواهد شد؛ «وَ لْیخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیةً ضِعافاً خافُوا عَلَیهِمْ فَلْیتَّقُوا اللهَ وَ لْیقُولُوا قَوْلاً سَدِیداً».³⁰

صلاح و نیکی نیز موجب تأثیر بر فرزندان و اَعمال آن‌ها می‌شود. در آیه «وَ أمَّا الْجِدارُ فَكانَ لِغُلامَینِ یتیمَینِ فِی الْمَدینَةِ وَ كانَ تَحْتَهُ كَنْزٌ لَهُما وَ كانَ أبُوهُما صالِحاً فَأرادَ رَبُّكَ أنْ یبْلُغا أشُدَّهُما وَ یسْتَخْرِجا كَنزَهُما رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ وَ ما فَعَلْتُهُ عَنْ أمْری»³¹ حضرت خضر نبی(ع) علت بازسازی دیوار یتیمان را صالح بودن پدر آن دو بیان کرد. سبب برانگیخته شدن رحمت خدا، همان صلاح پدر آن دو بوده که مرگش رسیده است. این آیه دلالت دارد بر این‌که صلاح انسان گاهی در وارث انسان اثر نیک می‌گذارد و سعادت و خیر را در ایشان سبب می‌گردد (Tabatabaee, 1993).

د. اعمال پیشین (حبط و تکفیر)

گاه، عمل انسان، در اعمال پیشین وی اثر می‌گذارد و با توجه به جاودانه بودن اعمال، آن‌ها را نابود یا تبدیل می‌کند. از میان رفتن و نابود شدن اعمال نیک به وسیله‌ی اعمال دیگر، حبط نامیده می‌شود: «ذلِكَ هُدَى اللهِ یهْدِی بِهِ مَنْ یشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ لَوْ أشْرَكُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ ما كانُوا یعْمَلُونَ»؛³² «وَ لَقَدْ أوحِی إِلَیكَ وَ إِلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أشْرَكْتَ لَیحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ»؛³³ «وَ مَنْ یكْفُرْ بِالْإیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ»؛³⁴ «إِنَّ الَّذینَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبیلِ اللهِ وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَینَ لَهُمُ الْهُدَى‏ لَنْ یضُرُّوا اللهَ شَیئاً وَ سَیحْبِطُ أعْمالَهُمْ».³⁵

در قرآن کریم، گاه به جای حبط عمل، بُطلان عمل آمده است که آن نیز به مفهوم نابودی عمل نیک است؛ «لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأذَى‏»؛³⁶ «یا أیهَا الَّذِینَ آمَنُوا أطِیعُوا اللهَ وَ أطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أعْمالَكُمْ».³⁷

از قرآن کریم و برخی روایات استفاده می‌شود که کفرورزی،³⁸ ارتداد و بازگشت از دین خدا،³⁹ بی‌احترامی به رسول خدا،⁴⁰ نفاق،⁴¹ اذیت و منت‌گزاری پس از صدقه،⁴² عدم قصد قربت و غرض دنیایی داشتن در عمل⁴³ و حسد (Koleyni, 1986) از اعمالی هستند که موجب حبط عمل‌های پیشین می‌شوند.

در مقابل حبط، تکفیر قرار دارد که به نابودی اعمال بد بر اثر اعمال نیک اشاره می‌کند؛ «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیئاتِهِمْ وَ لَنَجْزِینَّهُمْ أحْسَنَ الَّذِی كانُوا یعْمَلُونَ»؛⁴⁴ «إِنَّ الْحَسَناتِ یذْهِبْنَ السَّیئاتِ».⁴⁵

در حالت خاصی از تکفیر، نه تنها اعمال بد نابود می‌شوند، بلکه اعمال بد به اعمال نیک تبدیل می‌گردند:

«إِلَّا مَن تَابَ وَ ءَامَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَاُوْلائِكَ یبَدِّلُ اللهُ سَیئاتِهِمْ حَسَنَاتٍ».⁴⁶

ایمان،⁴⁷ توبه⁴⁸ و عمل صالح⁴⁹ از اعمالی هستند که منجر به تکفیر می‌شوند.

2. بازگشت عمل به جهان هستی

گاهی بازگشت عمل در قالب تأثیرگذاری در جهان هستی و ایجاد محنت‌ها یا نعمت‌ها بروز پیدا می‌کند:

أ. اعمال بد و نزول مصائب

بسیاری از مصیبت‌ها به سبب اعمال فردی یا جمعی انسان‌ها بر آن‌ها نازل می‌شود:

1. «وَ ما أصابَكُمْ مِنْ مُصیبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أیدیكُمْ وَ یعْفُوا عَنْ كَثِیرٍ».⁵⁰

علامه طباطبایی(ره) مصیبت را بلاهای همگانی همچون قحطی، گرانی، بیماری، زلزله می‌داند و «کسبت أیدیکم» را گناهان و زشتی‌های عمل آدمی. به اعتقاد ایشان، میان اعمال انسان و حوادث عالم، ارتباط تنگاتنگی وجود دارد که هرگاه جوامع بشری، بر طبق فطرت خدادادی، تعیین مسیر کرده، ایمان و رفتارشان را با آن وفق دهند و از آن منحرف نشوند، خیر و برکات بر آنان فرود خواهد آمد و اگر بر خلاف فطرت، در عقاید و رفتارشان (اعمالشان) به فساد کشیده شوند، روزگار نیز بر خلاف میل آن‌ها بر آنان تنگ خواهد گرفت و زندگی آن‌ها را تباه خواهد ساخت (Tabatabaee,1993).

2. «ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما كَسَبَتْ أیدِی النَّاسِ لِیذِیقَهُمْ بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا».⁵¹

این آیه فراگیر است و به یك مكان و زمان یا یك واقعه‌ی مخصوص اختصاص ندارد. مراد از فساد در زمین، مصائب و بلاهایی همگانی است كه گاهی در بخشی از زمین بروز می‌كند؛ مانند زلزله، قطع باران، بیماری‌های واگیردار، جنگ‌ها، غارت‌ها و از میان رفتن امنیت، تفرقه و اختلاف. بروز این همه تباهی و محنت‌ها، به خاطر رفتار و كردار مردم است كه گاه در قالب شرك (عمل جوانحی) و گاه در قالب گناه (عمل جوارحی) بروز می‌كند (Tabatabaee, 1993).

3. امام علی‌(ع) می‌فرماید: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی الذُّنُوبَ الَّتِی تَحْبِسُ الدُّعَاءَ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی الذُّنُوبَ الَّتِی تُنْزِلُ الْبَلاَءَ» (Qomi, 1992)؛ بنابراین، برخی گناهان و زشتی‌ها سبب نزول بلا و انسداد باب رحمت الهی می‌شوند.

ب. اعمال نیک و نزول برکات و نعمت‌ها

در مقابل، اعمال نیك بشر نیز موجب نزول بركات آسمانی و نعمت‌های الهی می‌گردد:

1. «وَ لَوْ أنَّ أهْلَ الْقُرَى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأرْضِ».⁵²

این آیه، به صراحت بیان می‌كند كه هرگاه مردم ایمان و نیت نیك داشته باشند (عمل جوانحی) و به تقوا و اعمال صالح روی آورند (عمل جوارحی)، بركات زمین و آسمان بر آن‌ها گشوده خواهد شد. در این آیه، آسمان و زمین به مجرایی تشبیه شده است كه نعمت‌های الهی از آن بر اهل ایمان و تقوا نازل می‌شود. این نیست مگر آن‌كه ایمان، تقوا و اعمال نیك، سبب نزول بركات می‌شود (Tabatabaee, 1993).

2. در آیه‌ای دیگر، استغفار از اعمال بدِ گذشته سبب بارانِ پی‌در‌پی و فزونی اموال و فرزندان شمرده شده است: «اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفَّارًا * یرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَیكمُ مِّدْرَارًا * وَ یمْدِدْكمُ بِأمْوَالٍ وَ بَنِینَ وَ یجْعَل لَّكُم جَنَّاتٍ وَ یجْعَل لَّكمُ‏ْ أنْهارًا».⁵³

3. استقامت‌ورزی و پایمردی نیز كثرت روزی را به دنبال دارد؛ «وَ أنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّریقَةِ لَأسْقَیناهُمْ ماءً غَدَقاً».⁵⁴

در نهایت می‌توان گفت كه میان صلاح یا فساد جوامع بشری و اوضاع عمومی جهان، پیوند تنگاتنگی برقرار است؛ به‌طوری كه اگر جوامع بشری در مسیر صلاح و فلاح گام بردارند، زندگی بر آن‌ها گوارا می‌شود (Tabatabaee, 1993) و اگر به دور از معنویت و ایمان به خدا زندگی را پی بگیرند، زندگی بر آن‌ها سخت و تلخ خواهد شد: «وَ مَنْ أعْرَضَ عَنْ ذِكْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْكاً».⁵⁵

به بیان دیگر، هر پدیده‌ای ـ خواه نیک باشد یا بد ـ معلول یک سلسله علل مخصوص و وابسته به شرایط معینی است. هیچ حادثه‌ای در جهان «منفرد» و «مستقل» از سایر حوادث نیست؛ همه‌ی قسمت‌های جهان با یک‌دیگر متصل و مرتبط است. این اتصال و ارتباط، همه‌ی اجزای جهان را شامل می‌گردد و یک پیوستگی عمومی و همه‌جانبه به وجود می‌آورد. اصل وابستگی اشیا به یک‌دیگر، و به عبارت دیگر، اصل وحدت واقعی جهان اصلی است که حکمت الهی تکیه‌ی فراوان بر آن دارد (Motahari, 2005).

نتیجه‌گیری

بر اساس مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش و شواهد ارائه‌شده از متون دینی، هیچ حادثه‌ای در جهان، منفرد و مستقل از دیگر حوادث نیست و همه‌ی قسمت‌های جهان با یک‌دیگر متصل و مرتبط است. این اتصال و ارتباط، همه‌ی اجزای جهان ازجمله حرکت تربیتی انسان  و مدیریت آموزش های بایسته انسان را شامل می‌گردد. با تأمل در مباحث پیش‌گفته به خوبی پیوستگی اعمال و وحدت حاکم بر آن‌ها و بالتبع پیوستگی در حرکت تربیتی انسان که مؤثر بر مدیریت آموزشی است روشن شد؛ چراکه بر اساس شواهد دینی، هر انسان دارای شخصیت واحدی است که از مجموعه‌ی اعمال و رفتار و حتی نیات او، شخصیت او شکل می‌گیرد و هر عملی، افزون بر این‌که بالفعل، خود یک عمل مستقل است، قوه‌ای است برای عمل بعدی و تأثیرگذار در آن عمل که مجموعاً شخصیت واحدی را برای او می‌سازد. مفهوم عمل و گستره‌ی آن نشان‌دهنده این وحدت و پیوستگی است؛ همچنین جاودانگی اعمال و باقی ماندن حقیقت آن‌ها سپس بازگشت عمل به عامل و جهان هستی با ذکر نمونه‌های قرآنی، نمایانگر نحوه‌ی اتصال و تأثیر اعمال بر یک‌دیگر و نقش آن بر مدیریت آموزشی است.

پیشنهادهای كاربردی پژوهش

- همه‌ی اجزای جهان ازجمله حرکت تربیتی انسان و آموزش های لازم با یک‌دیگر متصل و مرتبط است. شناخت این پیوستگی از دلایل اثربخشی مدیران است؛ چراکه یک پیوستگی عمومی و همه‌جانبه و مؤثر بر مدیریت آموزشی بوجود می‌آورد؛ از این‌رو لازم است مدیران با شناخت این پیوستگی، هماهنگی بین فراگیران آموزشی و میزان مشارکت در کارهای گروهی و تیم‌سازی را بالا ببرند.

- هر عملی، افزون بر این‌که بالفعل، یک عمل مستقل است، قوه‌ای است برای عمل بعدی و تأثیرگذار در آن عمل که مجموعاً شخصیت واحدی را برای او می‌سازد؛ از این‌رو لازم است مدیران در جلسات عمومی از روش‌های سخنوری پویا و گوش دادن فعال استفاده کنند؛ چراکه ایجاد روابط دو طرفه و متقابل، در انجام امور و عملکرد شغلیِ بهتر، تاثیرگذار است. دوره های متعدد آموزش ابتدائی، متوسطه و سطوح عالی و نظم بین آنان برگرفته از روح پیوستگی اعمال و وحدت حاکم بر آنهاست.

ملاحظات اخلاقی

پیروی از اصول اخلاق پژوهش

پیش از اجرای پژوهش از شرکت‌کنندگان رضایت آگاهانه کتبی گرفته شد و تمام شرکت‌کنندگان با رضایت خود در پژوهش شرکت داشتند و محققان به آن‌ها اطمینان دادند که نتایج تحقیق محرمانه خواهد بود.

حامی مالی

تمام منابع مالی و هزینه پژوهش و انتشار مقاله تماماً بر عهده نویسندi بوده و هیچ‌گونه حمایت مالی دریافت نشده است.

مشارکت نویسندگان

نویسنده اول و نویسنده مسئول دانشیار دانشگاه علامه تهران است.

تعارض منافع

این تحقیق با منافع شخصی یا سازمانی منافات ندارد.

 

References

Arafi, A. (2002). Opinions of Muslim scholars in education and its foundations. Tehran: Samt.(in Persian)

Arafi, A. (2006). The goals of education from the perspective of Islam. Tehran: Samt. .(in Persian)

Amedi, A. (1987). Tasnif ghorar al-Hekam. Qom: Maktab al-Elam al-Eslami. .(in Persian)

Carrel, A. (1960). Man is an unknown being. Esfahan: Tayid. .(in Persian)

Dehkhoda, A. (1964). Dictionary of Dehkhoda. Tehran: University of Tehran. .(in Persian)

Ebnemonzoor, J. (1987). Lesan al-Arab. Beyroot: Dar al-Ehya al-Toras al-Arabi.

Ebnesina, A. (2007). Al-Shefa (Al-Tabieyat). Qom: Zave al-Ghorba.

Forooghi, M. (1996). The course of wisdom in Europe. Tehran: Zavvar. .(in Persian)

Haeri, M. (2000). The horizons of philosophy from pure reason to the wisdom of precepts. Tehran: Farzan. .(in Persian)

Javadi Amoli, A. (2006). Thematic interpretation of the Holy Quran. Qom: Asra. .(in Persian)

Koleyni, M. (1986). Al-Kafi. Tehran: Dar al-Kotob al-Eslamiyeh. .(in Persian)

Majlesi, M. (1983). Bahar al-Anvar. Beyroot: Al-Vafa.

Man, L. (1971). Anthropology. Mashhad: Bastan. .(in Persian)

Mesbah Yazdi, M. (1999 a). Society and history from the perspective of the Qur'an. Tehran: Sazman Tablighat Eslami. .(in Persian)

Mesbah Yazdi, M. (1999 b). The teachings of the Qur'an. Qom: Publication Center of Imam Khomeini Educational and Research Institute. .(in Persian)

Moeen, M. (1981). Persian culture. Tehran: Amir Kabir. .(in Persian)

Mohammadi Reyshahri, M. (1983). Mizan al-Hekmat. Tehran: Maktab al-Elam al-Eslami. .(in Persian)

Molla Sadra, M. (2007). Al-Hekmat al-Motealiyah fe al-Asfar al-Aghliyah al-Arbaah. Qom: Taliat al noor.

Molla Sadra, M. (1982 a). Asrar al-Ayat. Tehran: Institute of Cultural Studies and Research. .(in Persian)

Molla Sadra, M. (1982 b). Mafatih al-Gheyb. Tehran: Institute of Cultural Studies and Research. .(in Persian)

Mosleh, A. (2005). The question of human truth. Qom: Ketab Taha. .(in Persian)

Motahari, M. (2005). Justice of God. Tehran: Sadra. .(in Persian)

Noori, M. (1987). Mostadrak al-Vasael. Qom: Aalulbayt.

Qomi. A. (1992). Mafatih al-Janan. Tehran: Islamic culture publishing office. .(in Persian)

Ragheb Esfahani, A. (2005). Vocabulary words of the Holy Quran. Qom: Taliat al noor.

Sadr al Moteallehin, M. (1981). Treatise on three principles. Tehran: Mola. .(in Persian)

Sayyid Razi. (1993). Nahj al-Balaghah. Qom: Hejrat.

Tabatabaee, S. (2006). Nahayat al-Hekmah. Qom: Jamee Modarresin. .(in Persian)

Tabatabaee, S. (1993). Translation of Tafsir al-Mizan. Qom: Jamee Modarresin. .(in Persian)

 

 

---

[1] . احزاب: 72.

[2] . بقره: 30.

[3] . تین: 5ـ4.

[4] . ابراهیم: 1.

[5] . شمس: 9.

[6] . شمس: 10.

[7] . Globality.

[8] . آل‌عمران: 195.

[9] . انبیاء: 63.

[10] . سبأ: 13.

[11] . فاطر: 10.

[12] . هود: 114.

[13] . نبأ: 38.

[14] . اعراف: 118.

[15] . حج: 77.

[16] . فرقان: 70.

[17] . بقره: 188.

[18] . مجادله: 2.

[19] . نساء: 112.

[20] . زلزله: 8.

[21] . کهف: 49.

[22] . لقمان: 16.

[23] . اسراء: 7.

[24] . نجم: 39.

[25] . آل‌عمران: 30.

[26] . بقره: 74.

[27] . روم: 10.

[28] . مطففین: 14.

[29] . انفال: 29.

[30] . نساء: 9.

[31] . کهف: 82.

[32] . انعام: 88.

[33] . زمر: 65.

[34] . مائده: 5.

[35] . محمد: 32.

[36] . بقره: 264.

[37] . محمد: 33.

[38] . مائده: 5.

[39] . بقره: 217.

[40] . حجرات: 2.

[41] . احزاب: 19-18.

[42] . بقره: 264.

[43] . هود: 16-15.

[44] . عنکبوت: 7.

[45] . هود: 114.

[46] . فرقان: 70.

[47] . عنکبوت: 7.

[48] . فرقان: 70.

[49] . عنکبوت: 7؛ فرقان: 70.

[50] . شوری: 30.

[51] . روم: 41.

[52] . اعراف: 96.

[53] . نوح: 12-10.

[54] . جن: 16.

[55] . طه: 124.

---