تأثیر رانت منابع طبیعی، نابرابری درآمد بر مرگ و میر نوزادان با تأکید بر دو شاخص کیفیت نهادی دموکراسی و فساد

محورهای موضوعی : دو فصلنامه علمی - تخصصی اقتصاد توسعه و برنامه ریزی

مصطفی رجبی ¹ , مریم جعفری طادی ² , بهار حافظی ³

1 - عضو هیأت علمی
2 - دانشجوی دکتری اقتصاد سلامت، دانشکده حقوق و اقتصاد، واحد خمینی‌شهر، دانشگاه آزاد اسلامی، خمینی‌شهر، اصفهان، ایران
3 - عضو هیات علمی

تاریخ دریافت : 1401/10/27 تاریخ پذیرش : 1402/04/01 تاریخ انتشار : 1402/05/01

کلید واژه: نابرابری درآمدی, کیفیت نهادی, وابستگی به منابع طبیعی,

چکیده مقاله :

کاهش مرگ و میر نوزادان به عنوان یکی از اهداف توسعه و شاخصی از سلامت شناخته می شود. یکی از عوامل موثر بر سلامت در کشورهای دارای منابع طبیعی مانند نفت وابستگی اقتصادی به منابع طبیعی است. این گونه بیان می‌شود که در ابتدا درآمد حاصل از فروش منابع طبیعی می‌تواند بر سلامت تأثیر مثبت گذارد و با افزایش رانت حاصل از آن وضعیت وضعیت کیفیت نهادی ضعیف شده منجر به افزایش نابرابری درآمدی و کاهش تولید ناخالص داخلی شده و بنابراین بر سلامت تأثیر منفی می‌گذارد. از این رو این مطالعه به بررسی تأثیر رانت نفت بر مرگ و میر نوزادان با استفاده از روش خود‌رگرسیونی با وقفه‌های گسترده (ARDL) به بررسی تأثیر رانت نفت بر مرگ و میر نوزادان با توجه به کیفیت نهادی و شاخص نابرابری درآمدی طی دوره 1363 تا 1400 پرداخته است. نتایج تخمین نشان داد که رانت نفت تأثیری به شکل U بر شاخص مرگ و میر نوزادان در بلندمدت داشته است. اما این رابطه برای کوتاه مدت تأیید نشده است. تأثیر دموکراسی و تولید ناخالص داخلی و شهر نشینی بر مرگ و میر نوزادان در بلندمدت منفی داشته است و تأثیر ضریب جینی بر این شاخص در بلندمدت و کوتاه مدت مثبت بوده است. تأثیر شاخص کنترل فساد بر مرگ و میر نوزادان در کوتاه مدت تأثیر مثبت داشته است که موید نظریه چرب کننده چرخ‌های اقتصادی است.

چکیده انگلیسی:

Reducing infant mortality is known as one of the goals of development and an as the indicator of health. One of the factors affecting health in countries with natural resources such as oil is economic dependence on natural resources. It is stated in this way that at first the income from the sale of natural resources can have a positive effect on health, and with the increase in rent resulting from that, the state of institutional quality has weakened, leading to an increase in income inequality and a decrease in gross domestic product, and therefore has a negative effect on health. . Therefore, this study investigates the effect of oil rent on infant mortality using Autoregressive Distributed Lag approach with (ARDL) to investigate the effect of oil rent on infant mortality according to institutional quality and income inequality index during the period 1984 to 2021. The estimation results showed that the oil rent had a U-shaped effect on the infant mortality index in the long term. But this relationship has not been confirmed for the short term. The effect of democracy, GDP and urbanization on infant mortality has been negative in the long term, and the effect of the Gini coefficient on this indicator has been positive in the long and short term. The effect of the corruption control index on infant mortality has had a positive effect in the short term, which confirms the theory of economic wheel greasers.

متن کامل:



دوفصلنامه علمي- تخصصي اقتصاد توسعه و برنامه‌ريزي/ بهار و تابستان 1402/ سال دهم/ شماره اول 20

 

 

 

تأثیر رانت منابع طبیعی، نابرابری درآمد بر مرگ و میر نوزادان با تأکید بر دو شاخص کیفیت نهادی

 

مریم جعفری طادی ¹    دکتر مصطفی رجبی*²         دکتر بهار حافظی³

چکیده:

کاهش مرگ و میر نوزادان به عنوان یکی از اهداف توسعه و شاخصی از سلامت شناخته می‌شود. یکی از عوامل موثر بر سلامت در کشورهای دارای منابع طبیعی مانند نفت وابستگی اقتصادی به منابع طبیعی است. این گونه بیان می‌شود که در ابتدا درآمد حاصل از فروش منابع طبیعی می‌تواند بر سلامت تأثیر مثبت گذارد و با افزایش رانت حاصل از آن وضعیت وضعیت کیفیت نهادی ضعیف شده منجر به افزایش نابرابری درآمدی و کاهش تولید ناخالص داخلی شده و بنابراین بر سلامت تأثیر منفی می‌گذارد. از این رو این مطالعه به بررسی تأثیر رانت نفت بر مرگ و میر نوزادان با استفاده از روش خود‌رگرسیونی با وقفه‌های گسترده (ARDL) به بررسی تأثیر رانت نفت بر مرگ و میر نوزادان با توجه به کیفیت نهادی و شاخص نابرابری درآمدی طی دوره 1363 تا 1400 پرداخته است. نتایج تخمین نشان داد که رانت نفت تأثیری به شکل U بر شاخص مرگ و میر نوزادان در بلندمدت داشته است. اما این رابطه برای کوتاه مدت تأیید نشده است. تأثیر دموکراسی و تولید ناخالص داخلی و شهر نشینی بر مرگ و میر نوزادان در بلندمدت منفی داشته است و تأثیر ضریب جینی بر این شاخص در بلندمدت و کوتاه مدت مثبت بوده است. تأثیر شاخص کنترل فساد بر مرگ و میر نوزادان در کوتاه مدت تأثیر مثبت داشته است که موید نظریه چرب کننده چرخ‌های اقتصادی است.

کلید واژگان: وابستگی به منابع طبیعی، کیفیت نهادی، نابرابری درآمدی

طبقهبندی JEL : E02 , Q34 ,I10

 

 

 

 

 

 

 

1-مقدمه

شاخص‎های بهداشتی نمایانگر سطح سلامت در جامعه می‎باشند و میزان مرگ کودکان زیر یک ‌سال از مهمترین شاخص‌هایی است که در ارزیابی سلامت جامعه مورد توجه قرار می‎گیرد. این شاخص آماری نه تنها کمیت و تعداد مرگ را نشان می‌دهد بلکه به همان اندازه بیانگر کیفیت زندگی است، به همین علت صندوق کودکان سازمان ملل متحد معتقد است میزان مرگ و میر کودکان کمتر از یک سال یکی از گویاترین شاخص‌های توسعه می‌باشد. تأمین، حفظ و ارتقای سطح سلامت کودکان زیر یک سال به عنوان یک گروه آسیب‌پذیر در خدمات بهداشتی درمانی جایگاه ویژه‌ای دارد.اختلاف در میزان مرگ کودکان در بین جوامع مختلف و حتی در سطح داخلی یک جامعه ناشی از تفاوت در عوامل مؤثر بر مرگ کودکان می‎باشد. عوامل گوناگونی در تعیین این شاخص ایفای نقش می‌کنند که مهمترین آنها وضعیت بهداشتی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی جامعه هستند. یکی از عوامل اقتصادی، سیاسی موثر بر مرگ و میر نوزدان و کودکان زیر یک سال وابستگی اقتصادی کشور به منابع طبیعی مانند نفت است (احمدی و جوادی، 1394).

در اکثر کشورهای صادرکننده نفت، بخش نفت بخش مهمی از صادرات و درآمد دولت را تشکیل می‌دهد. نظریه‌های اولیه در مورد فراوانی منابع طبیعی بیان می‌کنند که وفور منابع طبیعی یک موهبت است و چنین کشورهایی با داشتن این منابع سرمایه لازم برای تولید و در نتیجه بهبود وضعیت اقتصادی را دارا هستند. به نظر می‌رسد که این نظریه برای کشورهایی مانند کانادا، آمریکا، و استرالیا صادق باشد (چنگ و همکاران⁴، 2020). از طرفی نظریه نفرین منابع طبیعی مبنی بر اثر منفی وابستگی به منابع طبیعی بر توسعه اقتصادی و ارکان آن از دهه‌های 1950 و 1960 شکل گرفته است. ادبیات نفرین منابع طبیعی توسط آیتین⁵ در سال 1993 برجسته شد. وی بیان می‌دارد که کشورهای غنی از منابع معدنی توانایی استفاده از ثروت خود برای بهبود وضعیت اقتصادی خود را ندارند. بنابراین این کشورها رشد و توسعه اقتصادی پایین‌تری دارند (الجرالاح و آنگس⁶، 2020). این نظریه با هم‌بستگی منفی بین وفور منابع طبیعی و رشد اقتصادی پشتیبانی می‌شود. نظریه نفرین منابع طبیعی تأکید دارد که نه تنها وابستگی به منابع طبیعی برای رشد اقتصادی مضر است، بلکه منابع طبیعی بر توسعه اقتصادی نیز تأثیر منفی دارند و حتی باعث ویرانی توسعه اقتصادی می‌شوند. مجرای این تأثیر گذاری نیز از طریق تأثیرگذاری منفی منابع طبیعی بر رشد اقتصادی حاصل می‌شود (اودیومی و همکاران⁷ ، 2021). نفرین منابع طبیعی بیانگر آن است که افزایش درآمدهای حاصل از منابع طبیعی می‌تواند منجر به افزایش نرخ ارز، کاهش فعالیت‌های بخش صنعت، آسیب به کیفیت نهادها، سوء مدیریت دولتی و کاهش سطح سرمایه انسانی شود. بنابراین مجراهای انتقال اثرات نفرین منابع را می‌توان در بخش‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی دید. در کل جنبه‌های منفی وابستگی به منابع طبیعی شامل پیامدهای منفی توسعه، فقر، کارکرد ضعیف اقتصادی، مشکلات رشد اقتصادی، فساد بالا، رانت‌جویی، اثر بخش نبودن دولت و خشونت‌های سیاسی بالاتر است (الجرالاح و آنگس، 2020).

از طرفی در کنار بررسی اثر نفرین منابع طبیعی بر رشد اقتصادی، مطالعات در مورد تأثیر ثروت ناشی از این منابع بر عوامل مؤثر بر رشد اقتصادی نظیر توسعه، سرمایه انسانی و سلامت و در کل شاخص‌های اجتماعی- اقتصادی در حال رشد است. بعضی از این مطالعات به این نتیجه رسیده‌اند که ثروت ناشی از وفور منابع طبیعی تأثیر منفی بر پیامدهای اجتماعی از چشم‌انداز سرمایه انسانی دارند و آن را مجرایی برای سرایت نفرین منابع طبیعی به این بخش می‌دانند. این مبانی نظری باعث گسترش مطالعات در مورد تأثیر وابستگی به منابع طبیعی بر شیوع بیماری‌ها، مرگ و میر ناشی از بیماری‌های مسری و کیفیت زندگی و امید به زندگی در حوزه سلامت شده است. بحث‌های اولیه در مورد تأثیر وابستگی به منابع طبیعی بر سلامت بیان می‌دارد که کشورهای غنی از منابع طبیعی، تمایل کمتری برای دستیابی به سلامت محیطی جهت رسیدن به توسعه بالاتر دارند. به علاوه این کشورها ممکن است ظرفیت لازم برای بررسی معیارهای سلامت و چگونگی بهبود وضعیت سلامت را نداشته باشند. آنچه که در مورد ادبیات منابع طبیعی مهم است این است که رفتار‌های رانت‌جویانه و فسادگونه در این کشورها افزایش می‌یابد و یا ظرفیت و کیفیت حکمرانی را تضعیف می‌کند. از دیگر دلایلی که وابستگی به منابع طبیعی بر سلامت تأثیر منفی می‌گذارد، تخریب محیط زیست به دلیل استخراج بیش از حد و نادرست این منابع است (چانگ و وایی⁸، 2019). بنابر نظریه گیلفاسون (2001) ثروت بادآورده ناشی از منابع طبیعی در کوتاه‌مدت باعث افزایش درآمدها شده و این افزایش درآمد ملی در کشورهای دارای کارایی پایین ایجاد می‌شود. بنابراین مصرف در این کشورها افزایش می‌یابد و مشکلات ناشی از تغذیه ممکن است از بین برود. اما احساس امنیت ناشی از داشتن منابع مالی کافی مانع از سرمایه‌گذاری در بخش‌های سرمایه انسانی می‌شود، این در حالی است که سرمایه‌های انسانی خود باعث رشد اقتصادی هستند. از نظر اقتصاد سیاسی گاهی اوقات در کشورهای غنی از منابع طبیعی، سیاسیون سرمایه‌گذاری در بخش سرمایه انسانی را کاهش می‌دهند و باعث کاهش توسعه در کیفیت نهادی و تکنولوژی می‌شوند، تا در قدرت باقی بمانند. آن‌ها منابع موجود در کشور را به جای سرمایه‌گذاری در بخش‌های سرمایه انسانی و زیر ساخت‌های اقتصادی صرف اموری می‌کنند که باعث تقویت قدرت خودشان شود. یعنی هزینه‌های انتخاباتی بالا یا پرداخت پول به گروه‌های حمایتی که به ماندن ایشان بر سر قدرت کمک می‌کند (چانگ⁹، 2020 و مدریمو و لی، 2019). از طرفی نظریه رانت‌جویی، بیان می‌دارد که رانت اقتصادی ناشی از منابع طبیعی، جایگزینی برای مالیات و درآمد دولت می‌شود و باعث کاهش هزینه‌های تأمین مالی کالاهای عمومی از جمله سلامت می‌شود. به عبارتی، کشورهای دارای منابع فراوان می‌توانند کالاهای عمومی از جمله سلامت با کیفیت را با کاهش هزینه‌های اجتماعی تأمین کنند (اودیمی و همکاران، 2021). اما کاهش بارمالیاتی و عدم پرداخت مالیات از طرف مردم باعث کاهش تمایل مردم برای پاسخگویی دولت‌ها و کاهش درخواست مردم برای اتخاذ سیاست‌های مناسب برای کاهش بیماری‌های واگیردار و صرف هزینه سلامت بیشتر از دولت‌ها می‌شود (چانگ، 2020). از طرفی ادبیات مربوط به وابستگی به منابع طبیعی این گونه بیان می دارد که وابستگی به منابع طبیعی باعث ایجاد شکاف طبقاتی و نابرابری درآمدی می‌شود. از دلایل آن می‌توان به ارتباط ضعیف صنایع مربوط به نفت، گاز و سایر معادن با سایر بخش‌های اقتصادی اشاره کرد. نیاز اندک به نیروی کار ماهر و نیروی انسانی زیاد در بخش استخراج و تولید منابع طبیعی باعث می‌شود که درآمدهای حاصل از این صنایع تنها میان گروه اندکی توزیع می‌شود و نابرابری درآمدی را در بر دارد. همچنین عدم نیاز به نیروی انسانی زیاد باعث می‌شود که کشورهای دارای منابع غنی طبیعی آمادگی لازم برای اشتغال در صنایع تولیدی که نیازمند به نیروی انسانی بالا هستند را نداشته باشند. در نتیجه فاصله طبقاتی به واسطه عدم مهارت نیروی کار و عدم اشتغال بالا شکل می‌گیرد. درآمدهای حاصل از منابع طبیعی، صرف‌نظر از مراحل اولیه آن در ساخت زیرساخت‌ها، باعث می‌شود بخش بزرگی از نیروی کار بدون شغل باقی بماند و بنابراین باعث نابرابری‌های طولانی مدت و عظیم درآمد می‌شود. همچنین وابستگی اقتصاد به منابع طبیعی کشورها را در معرض نوسانات اقتصادی، به ویژه تورم قرار می‌دهد که می‌تواند بر رشد و توزیع درآمد تأثیر منفی بگذارد (نادمی¹⁰، 2018). همچنین نبود ساز و کارهای نهادی مناسب می‌تواند منجر به دسترسی آسان‌تر طبقات ثروتمند به مراکز قدرت شده و رانت‌های ناشی از منابع طبیعی به طور عادلانه میان فقرا و ثروتمندان به طور عادلانه توزیع نشود و نابرابری در آمد نیز تشدید شود (مرادی¹¹، 2009). نقش ساختار اقتصادی در اثرگذاری بر نابرابری اقتصادی در کشورهای دارای منابع طبیعی اهمیت دارد، زیرا بخش‌های منابع با سرمایه زیاد می‌توانند سرمایه‌های ناچیز دیگر بخش‌های صنعت را از تولید خارج کند و باعث به تأخیر افتادن صنعتی شدن کشور شده و نابرابری اقتصادی را به دنبال داشته باشد. در کل آن‌چه می‌تواند باعث کاهش نابرابری در کشورهای دارای منابع طبیعی شود نهادهای قوی به‌خصوص نهادهای سیاسی تقویت شده است. به عبارتی در صورت وجود مکانیسم‌های (سیاسی) برای توزیع مجدد رانت منابع طبیعی در گستره وسیعی از جامعه، فراوانی منابع می‌تواند منجر به نابرابری کمتری شود (هارت ول و همکاران¹²، 2019). رانت حاصل از منابع طبیعی، نابرابری درآمدی را در کوتاه‌مدت کاهش می‌دهد، اما وقتی درآمد حاصل از این منابع افزایش می‌یابد، این اثر در طول زمان کاهش می‌یابد. رانت حاصل از نفت و دیگر منابع طبیعی در مراحل اولیه اکتشاف و استفاده از آن ممکن است، منجر به انتقال نیروهای کار ماهر از بخش‌های سنتی با دستمزد کم به بخش منابع طبیعی با دستمزد بالا شود. همچنین دولت هزینه‌های اجتماعی را برای سهولت دسترسی مردم به نیازهای اساسی خود در مراحل اولیه افزایش می‌دهد. اما هنگامی که رانت حاصل از منابع طبیعی افزایش می‌یابد، کاهش نابرابری کوتاه‌مدت به دلیل مدیریت نامناسب و فساد گسترده ناشی از نهادهای ناکارآمد و ضعیف از بین می‌رود (نادمی، 2017).

با توجه به امکان تأثیر منفی وابستگی اقتصادی به منابع طبیعی بر توزیع درآمد، و با توجه به نظریه‌های نابرابری درآمدی و سلامت انتظار می‌رود که تأثیر وابستگی بر منابع طبیعی بر سلامت از مجرای توزیع درآمد منفی باشد.

 در کل مطالعات صورت گرفته در مورد چگونگی تأثیر گذاری وابستگی به منابع طبیعی بر سلامت متفاوت است. در حالی که مطالعاتی نظیر خضری و محمدی (1400)، ال انشاسی و کتاسایتی (2014) اثر مثبت وابستگی به منابع طبیعی بر سلامت را نشان داده اند، مطالعاتی نظیر الشابو و رواشده¹³، (2022) و تادادجو و همکاران¹⁴ (2021) اثر منفی وابستگی به منابع طبیعی بر وضعیت سلامت را نتیجه گرفته‌اند. از طرفی مطالعه لی و مدریمو (2019)، جعفری و همکاران (1400)، نشان دادند که تأثیر وابستگی به منابع طبیعی بر سلامت به شکل u وارون است. از این رو این مطالعه به بررسی تأثیر وابستگی به منابع به نفت بر شاخص مرگ و میر نوزادان می‌پردازد.

2-داده‌ها و روش تحلیل

به منظور بررسی تأثیر وابستگی به منابع طبیعی و کیفیت نهادی بر امید به زندگی به عنوان یکی از مهم‌ترین و معتبرترین شاخص‌های سلامت در ایران و کشورهای مورد نظر برای مقایسه با ایران، از تابع تولید ساده سلامت گراسمن¹⁵ استفاده شد. مدل گراسمن (1972)، برای سلامت، به منظور مفهوم سازی تابع تولید سلامت و عوامل مؤثر بر سلامت بسیار مفید بوده و همواره برای محققان این زمینه همچون مدریمو و لی (2019) قابل اتکا بوده است. به علاوه این تابع رایج‌ترین تابع تولید سلامت برای اقتصاددانان سلامت محسوب می‌شود. مدل ارائه شده گراسمن برای سلامت بر اساس روش‌های اتخاذ شده اقتصادسنجی سازگار شده است، و این تابع قابلیت بررسی اثر رانت نفت بر سلامت را دارد. مدل نظری ایشان بر مبنای تجزیه و تحلیل سطح کلان بوده و سلامت را تابعی از متغیرهای اقتصادی، بردارهای اجتماعی و سیاسی و سایر متغیرهای تأثیرگذار از جمله رانت‌های نفتی می‌دانند. تابع سلامت گراسمن ارائه شده توسط مدریمو و لی(2019) و ال شانسی و کتاسایتی (2015)، در سطح کلان به شکل زیر است:

H=f(Y, S,T) (1)

که در آن H یکی از معیارهای سنجش سلامت (مرگ و میر نوزادان زیر یکسال)، Y، S به ترتیب منعکس کننده بردار متغیرهای اقتصادی، بردار متغیرهایی مانند متغیرهای اجتماعی و بردار متغیرهای نهادی هستند. در این پژوهش عوامل موثر بر سلامت به عوامل اقتصادی و نهادی و اجتماعی تقسیم شده‌اند. به عبارتی متغیر Y شامل متغیرهای اقتصادی مانند متغیر تولید ناخالص داخلی سرانه و رانت نفتی و متغیر S شامل متغیرهای نهادی یعنی شاخص فساد و شاخص دموکراسی و T متغیر اجتماعی- اقتصادی یعنی ضریب جینی است. بنابراین می‌توان به منظور بررسی اثر وابستگی به منابع طبیعی بر سلامت از این تابع استفاده نمود. در این پژوهش به مانند مطالعاتی نظیر مدریمو و لی (2019) و ال انشاسی و کتاسایتی، (2015)، تابع اولیه به صورت کاب داگلاس انتخاب شده است. شکل تابع کاب داگلاس به صورت زیر است:

MOR=           (2)

منظور از در معادله تولید ناخالص داخلی سرانه به قیمت ثابت سال 2010،  شاخص فساد معرفی شده توسط سازمان راهنمای بین‌المللی ریسک کشوری است که دامنه عددی آن بین صفر تا 6 است. عدد 6 به معنی پاک بودن کشور از فساد و عدد صفر به معنی فساد کامل در کشور است.  مرگ و میر نوزدان زیر یکسال،  شاخص دموکراسی است. بدین منظور از شاخص polity2 ارائه شده در پایگاه شاخص PolityIV، استفاده شد. این شاخص از شش مؤلفه تشکیل شده است که شامل کیفیت‌های اصلی استخدام دستگاه‌های اجرایی، محدودیت در اختیارات اجرایی و رقابت سیاسی است و بین 10- (به شدت دیکتاتوری) تا 10 (دموکراتیک کامل) درجه‌بندی می‌شود. در میان کشورهای مورد نظر در کشور عربستان این شاخص برای همه سال‌های مورد بررسی برابر با 10- بوده است، که نشان دهنده سلطنت موروثی و دیکتاتوری محض است. GINI ضریب جینی است که نشان دهنده نابرابری درآمده و عددی بین صفر و یک است. هر چقدر این شاخص بزرگتر و به عدد یک نزدیک تر باشد نابرابری درآمدی بیشتر خواهد بود. این داده از سایت بانک جهانی استخراج شده است. جهت امکان برآورد ضریب‌ها و لگاریتم گیری از داده‌ها، کلیه داده‌هایی که دارای علامت منفی بوده‌اند، تغییر مبدأ داده شده‌اند. به طوری‌که تمامی داده‌ها مثبت شده و امکان لگاریتم گرفتن فراهم شد¹⁶. منظور از رانت حاصل از درآمد نفتی (نسبت تفاوت درآمدهای فروش نفت و هزینه‌های استخراج آن به تولید ناخالص داخلی)است، که به عنوان متغیر وابستگی به منابع نفتی در نظر گرفته شده و داده‌های آن از سایت بانک جهانی استخراج شده است.  نیز توان دوم از شاخص رانت نفتی¹⁷ است که به پیروی از الگوی مدریمو و لی (2019) جهت نشان دادن رابطه به شکل U واراون بین رانت نفت و شاخص سلامت در نظر گرفته شده است. با توجه به غیر خطی بودن الگوی (2) و به منظور تخمین الگو با استفاده از روش الگوی روش خودرگرسیون برداری با وقفه‌های گسترده (ARDL) به صورت خطی این الگو، لگاریتم گیری شد، که بعد از لگاریتم‌گیری شکل الگوی (2) به شکل الگوی (3) تبدیل می‌شود. بنابراین ضرایب برآوردی به صورت کشش محاسبه است. این الگو برای حالت کلان و تابعی از وضعیت اقتصادی، نهادی است. با توجه به کم بودن حجم نمونه داده‌های آماری کشورها و به منظور بررسی تأثیر عوامل اقتصادی و نهادی بر سلامت در این مطالعه تنها به بررسی این متغیرها پرداخته شده است و با توجه به آزمون پایداری الگوی رمزی که نتایج آن در جدول (5) ارائه گردید و عدم مشکل در پایداری الگو، تابع تولید سلامت به صورت زیر تعریف می‌گردد:

 (3)  

همچنین  عرض از مبدأ،  تا  ضرایب برآوردی، جز اخلال و t زمان است. لازم به ذکر است که کلیه داده‌ها بر حسب لگاریتم بوده و از سایت‌های بانک جهانی و پایگاه شاخص PolityIV و سازمان راهنمای بین‌المللی ریسک کشوری، برای سال‌های 1984 تا 2017، جمع آوری شده است.

برای بررسی تأثیر کوتاه‌مدت و بلند‌مدت رانت ناشی از نفت بر پیامد سلامت، و با توجه به درجه انباشتگی داده‌ها، در این مقاله از روش خودرگرسیون برداری با وقفه‌های گسترده (ARDL) استفاده می‌شود. زیرا الگوی ARDL در تحلیل‌های همجمعی سری‌های زمانی نسبت به الگوهای معمول ارائه شده توسط انگل و گرنجر¹⁸ (1987) ، دارای مزایایی از قبیل عدم نیاز به اطلاع از درجه همگرایی متغیرهای مورد استفاده در الگو و عدم مشکل تعیین متغیر درون‌زا است. همچنین برای نمونه‌های کوچک کارایی و کاربرد دارد (آماده، 1389، ص 308). همچنین روش ARDL الگوهای بلندمدت و کوتاه‌مدت موجود در الگو را به طور همزمان تخمین می‌زند و مشکلات مربط به حذف متغیرهای و خود همبستگی را رفع می کنند. به همین دلیل تخمین‌های ARDL به دلیل نبود مشکلاتی مانند خودهمبستگی و درونزایی، نارایب و کارا هستند (طهرانچیان و نوروزی، 1390، ص 106). این روش برآوردی توسط پسران و همکاران¹⁹ (2001) و پسران و شین²⁰ (1999)، معرفی شد. الگوی مورد نظر به صورت زیر خواهد بود:

(4)

 عرض از مبدا، ، ، ، ،  ،  و  ضرایب کوتاه‌مدت و هاضرایب تخمینی بلند‌مدت و  جزء اخلال است. جهت تعيين وجود رابطه بلندمدت باید از آزمون كرانه²¹ پيشنهاد شده توسط پسران و همکاران (2001) استفاده كرد. به طور کلی، در صورتي كه آماره  Fبيشتر از مقدار بحراني حد بالاي جدول باشد، نميتوان فرضيه مبني بر هم‌انباشتگي را رد کرد و ديگر نيازي به آزمون ريشههاي واحد براي تعيين درجه انباشتگي متغيرها وجود ندارد. چنانچه مقدار آماره  Fدرون دامنه مذكور (بين حد بالا و پايين مقادير بحراني) قرار گيرد، نتيجهگيري قطعي امكان‌پذير نخواهد بود. در اين مرحله محقق ممكن است از آزمونهاي ريشه واحد براي تعيين درجه انباشتگي متغيرها استفاده كند. مرحله دوم شامل تخمين پارامترهاي بلند‌مدت و كوتاه‌مدت است (پسران و همکاران، 2001، 289). 

2-1-توصیف آماری داده‌ها

به منظور بررسی تأثیر رانت ناشی از نفت بر مرگ و میر نوزادان، ابتدا به توصیف آماری متغیرها پرداخته شد و نتایج در جدول (1) ارائه شد. به منظور بررسی دقیق‌تر داده‌ها بر اساس تعاریف آن‌ها توصیف آماری داده‌ها به صورت غیر لگاریتمی بیان شد، اما لازم به ذکر است که تخمین‌ها بر اساس الگاریتم صورت گرفته شد.

جدول (1)- آمار توصیفی متغیرهای الگو

منبع: یافته‌های پژوهش

 

 

3- نتایج

از آن جایی که عدم مانایی متغیرها در مورد داده­های سری زمانی منجر به بروز رگرسیون کاذب می‌شود، بنابراین پیش از برآورد الگو لازم است آزمون مانایی متغیرهای الگو انجام شود. در این مقاله با استفاده از آزمون دیکی‌فولر تعمیم یافته مانایی تک تک متغیرها بررسی شده است. در این آزمون فرضیه­ عدم (H0) عبارتست از وجود ریشه واحد و فرضیه­ مخالف (H1) عبارت از مانایی متغیرها است. اگر آماره‌ محاسبه شده بزرگتر از مقدار مک‌کینون باشد فرضیه عدم مانایی رد می­شود. نتایج حاصل از این آزمون در سطح در جدول (1) برای متغیرها ارائه شده است.

 

جدول2- نتایج آزمون ریشه واحد دکی فولر تعمیم یافته (ADF) با وجود عرض از مبدا و روند در سطح

نام متغیر	نماد متغیر	میانگین	حداکثر	حداقل
مرگ و میر نوزادان		8085/28	3000/53	3000/13
تولید ناخالص داخلی سرانه	GDPP	825/5213	639/6790	357/3638
شاخص فساد	COR	6439/2	3048/4	2459/1
رانت نفت	OIL	1420/13	5756/32	8675/3
شاخص دموکراسی		2917/3	6634/4	3048/4
ضریب جینی	Gini	3983/0	4191/0	3750/0

اعداد داخل پرانتز نشان دهنده احتمال آماره آزمون ریشه واحد است

منبع: یافته­های پژوهش

 

بر اساس جدول (2) با توجه به این که مقدار احتمال آماره t، برای تمامی متغیرهای الگوی مورد نظر، از 05/0 بیشتر است، فرضیه صفر مبنی بر وجود ریشه واحد متغیرها تأیید می‌شود. بدین ترتیب برای متغیرهای نامانا در سطح، آزمون مانایی برای تفاضل مرتبه اول انجام و نتایج آن در جدول (2) ارائه شده است. بنابراین می‌توان از آزمون کرانه‌های هم‌جمعی پسران برای بررسی رابطه بلندمدت بین متغیرها استفاده کرد. همچنین به منظور بررسی تأثیر پویا و بلندمدت رانت نفت بر سلامت از این روش اقتصاد سنجی استفاده شد. تعداد وقفه‌های بهینه در الگوی ARDL بر اساس حداقل معیار یکی از معیارهای آکاییک، شوارتز و یا حنان کوئیک تعیین می‌شود. در مقاله حاضر به دلیل کم بودن حجم داده‌ها از حداقل معیار شوارتز²²، برای معادله مورد بررسی استفاده شده است. میزان وقفه بهینه براساس آماره شوارتز برابر 2 است. در جدول (3) مقدار آماره‌ F آزمون باند برای معادله مورد نظر و کشورهای مورد بررسی ارائه شده است. در این آزمون، فرضیه () مبنی بر عدم وجود رابطه بلند‌مدت میان متغیرها در برابر فرضیه مخالف یعنی () مورد بررسی قرار می‌گیرد. برای این آزمون از آماره F هم‌جمعی استفاده می‌شود.

=0)0) (3) 

 

جدول3 -نتایج آزمون هم‌جمعی

نام متغیر	آماره t دکی فولر و احتمال آماره آن		نام متغیر		آماره t دکی فولر و احتمال آماره آن
رانت نفت  L(	5853/2- (2888/0)	تفاضل مرتبه اول رانت‌نفت∆L(		1194/7- (000/0)
مجذور رانت نفت	4394/2- (3540/0)		تفاضل مرتبه اول مجذور رانت‌نفت		6682/6- (000/0)
تولیدناخالص‌داخلی سرانه L(GDP)	4167/1- (8343/0)		تفاضل مرتبه اول تولیدناخالص‌داخلی سرانه∆L(GDPP)		9896/2- (0040/0)
مرگ و میر نوزادان  L(MOR)	5976/0 (9991/0)		تفاضل مرتبه اول مرگ و میر نوزادان ∆L(MOR)		9246/4- (0026/0)
دموکراسی  L(DEMOC)	6113/2- (278/0)		تفاضل مرتبه اول فساد ∆L(COR)		6327/4- (0047/0)
فساد  L(COR)	5954/3- (0479/0)		تفاضل مرتبه اول دموکراسی ∆L(DEMOC)		2392/4- (0111/0)
ضریب جینی	2329/3- (0974/0)		تفاضل مرتبه اول ضریب جینی (∆L(GINI		1987/8- (000/0)

حد بالا مقادیر بحرانی جدول در سطح 5 درصد خطا	مقدار آماره F	متغیر وابسته
83/3	33/6	مرگ و میر نوزادان

منبع: یافته­های پژوهش

 

نتایج جدول (3) حاکی از آن است که مقدار آماره محاسبه شده، بیشتر از حد بالایی بحرانی گزارش شده توسط پسران در سطح معنی‌داری 95 درصد است. بدین ترتیب فرضیه صفر مبنی بر عدم وجود هم‌جمعی رد شده و فرضیه مقابل یعنی وجود هم‌جمعی و روابط بلند‌مدت بین متغیرها پذیرفته می‌شود. در گام بعدی نتایج تخمین بلندمدت و کوتاه­مدت هر یک از کشورها ارائه می‌شود. بدین ترتیب به پیروی از پسران و همکاران (2001)، الگوی خود‌توضیحی با وقفه‌های گسترده (ARDL) در متغیرهای سطح، انجام شد و با توجه به این‌که از وجود رابطه بلند‌مدت اطمینان حاصل شده است، می‌توان آن را تفسیر نمود. آزمون‌های تشخیصی مربوط به ARDL نیز انجام شد که نتایج آن در جدول (4) گزارش شده است.

 

 

جدول 4- آزمون‌های تشخیص الگوهای (ARDL)

متغیر وابسته	آزمون خود‌همبستگی	آزمون پایداری الگوی رمزی	آزمون نرمالیتی	آزمون ناهمسانی
مرگ و میر نوزادان	8130/2 (1073/0)	1410/1 (2869/0)	2207/1 (5414/0)	2656/1 (3708/0)

اعداد داخل پرانتز نشان دهنده احتمال آماره آزمون‌ها است

منبع: یافته­های پژوهش

 

جدول (5) نتایج حاصل از برآورد را نشان می­دهد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 5- نتایج معادله بلندمدت و کوتاه‌مدت

منبع: یافته­های پژوهش

با توجه نتایج برآورد در جدول (5) ، ضریب تصحیح خطا معادل 5679/0- است، که نشان می‌دهد در هر دوره 79/56 درصد از عدم تعادل در کوتاه‌مدت تعدیل می‌شود. مشاهده می‌‌شود که با توجه به آماره t در بلند‌مدت، تأثیر متغیرهای تولید ناخالص داخلی سرانه، رانت نفتی، مجذور رانت نفتی، دموکراسی و ضریب جینی بر مرگ و میر نوزادان در سطح 95 درصد اطمینان از لحاظ آماری معنادار است و همچنین مقادیر ضریب تعیین و ضریب تعیین تعدیل شده به اندازه کافی بزرگ هستند (45/92% و 26/87%) که نشان دهنده بالا بودن میزان توضیح دهندگی متغیرهای مستقل است. همچنین نتایج جدول (4) وجود رابطه‌ای به شکل U بین رانت نفت و مرگ و میر نوزادان در بلندمدت را تأیید می‌کند. به عبارتی رانت حاصل از منابع نفتی تا سطح مشخصی باعث بهبود وضعیت سلامت شده و در ادامه رانت نفت به علت ضعیف‌تر شدن کیفیت نهادی بر وضعیت سلامت تأثیر منفی می‌گذارد. از طرفی نتایج تخمین نشان داد که رانت نفتی و مجذور رانت نفتی بر مرگ و میر نوزادان در کوتاه مدت معنادار است. اما تأثیر u وارون بودن این متغیر بر مرگ و میر نوزادان تنها در وقفه اول دیده شده است و در وقفه دوم تأثیر رانت نفت بر مرگ و میر نوزادان منفی بوده است. بنابراین تأثیر رانت نفتی در بلندمدت با کوتاه‌مدت همسویی ندارد. از طرفی تأثیر شاخص فساد (کاهش فساد) در کوتاه‌مدت بر شاخص مرگ و میر نوزادان مثبت و معنادار بوده است. به عبارتی در کوتاه مدت فساد باعث بهبود وضعیت سلامت می شود. که با نظریه روغن کاری چرخ دنده های اقتصادی فساد سازگار است. همچنین تأثیر دموکراسی بر مرگ و میر نوزادان در بلندمدت منفی و از لحاظ آماری در سطح اطمینان 95 درصد معنادار بوده است. از طرفی در کوتاه مدت این شاخص بر مرگ و میر نوزادان تأثیر مثبت داشته است. ضریب جینی در کوتاه مدت و بلندمدت بر مرگ و میر نوزادان تأثیر مثبت و معناداری در سطح 95 در سطح اطمینان داشته است. ضریب تخمین نرخ شهر نشینی در بلندمدت اگرچه منفی بوده است، اما در بلندمدت تأثیر معناداری از لحاظ آماری بر مرگ و میر نوزادان نداشته است، اما در کوتاه مدت تأثیر منفی و معناداری از لحاظ آماری در سطح 95 درصد اطمینان داشته است.

مطابق با نتایج جدول (4) فروض کلاسیک برقرار است و بنابراین الگو دارای سازگاری است.

 

5- نتیجه‌گیری و پیشنهادات

در این مقاله به بررسی تأثیر وابستگی به منابع طبیعی (نفت) با توجه به شاخص کیفیت نهادی (دموکراسی و شاخص فساد)و شاخص نابرابری درآمدی با استفاده از روش ARDL برای ایران طی دوره 1400-1363پرداخته شد. مطابق با نتایج برآوردی در ایران تأثیر وابستگی به منابع نفتی بر مرگ و میر نوزادان به شکل U است. به عبارتی در ابتدا با افزایش رانت نفتی نسبت به تولید ناخالص داخلی، وضعیت سلامت بهبود یافته است، اما بعد از مدتی این تأثیر این وابستگی بر امید به زندگی منفی شده است. این نتیجه با مطالعه مدریمو و همکاران (2019)، مطابقت دارد. بنابراین در ابتدا مجراهای تأثیرگذاری وابستگی به منابع طبیعی بر سلامت شامل تأثیرات افزایش رشد اقتصادی و بهبود کیفیت نهادی بر سلامت تأثیر مثبت گذاشته است، و بعد از مدتی به علت کاهش کیفیت نهادی و تأثیرپذیری سلامت از آن، وضعیت سلامت ضعیف‌تر می‌شود. بنابراین دولت می‌بایست با استفاده از منابع طبیعی ابتدا سرمایه اولیه لازم جهت سرمایه‌گذاری و در نتیجه رشد اقتصادی و به دنبال آن سلامت را فراهم کرده و بعد از مدتی که این سرمایه تأمین شد، جهت بهبود وضعیت اقتصادی، اجتماعی و کیفیت نهادی و در نتیجه بهبود سلامت جامعه، به سمت صنعتی شدن و کاهش وابستگی به منابع طبیعی روی آورد. از طرفی تأثیر شاخص کیفیت نهادی دموکراسی بر مرگ و میر نوزادان معنادار بوده است. به عبارتی آزادی سیاسی می‌تواند بر سلامت در بلندمدت تأثیر مثبتی داشته باشد. در کل به نظر می‌رسد با افزایش دموکراسی و در نتیجه ایجاد شفافیت در مورد چگونگی بکارگیری منابع نفتی، کشور به سمت بهبود عملکرد بخش‌های اقتصادی و سیاسی عمل ‌کند، و در نتیجه بهبود وضعیت سلامت در نتیجه بهبود کارایی دولت‌ها، حاصل ‌شود. این نتیجه با مطالعه مدریمو و همکاران (2019)، مطابقت دارد. اما در کوتاه مدت این شاخص تأثیر منفی بر شاخص سلامت داشته است. به عبارتی در کوتاه مدت نظریه تأثیر مثبت دیکتاتوری بر سلامت تأیید شد. شاخص فساد (کاهش فساد) در بلند مدت تأثیر معناداری نداشته است. اما این شاخص در بلندمدت تأثیر منفی بر سلامت داشته است. به عبارتی نظریه چرب کردن چرخ دنده های اقتصادی در کوتاه مدت برای ایران برای شاخص مرگ و میر نوزادان تأیید شد. با توجه به این که شاخص فساد به کار گرفته شده در این مطالعه به عنوان یک پراکسی از فساد در نظام سلامت نیز قابل تعمیم است (فکتر وکانگ²³، 2015، ص 635 )، علت تأثیر منفی کاهش فساد بر سلامت در ایران را می‌توان ناشی از نظریه دور زدن قوانین برای پرهیز از در صف انتظار ماندن و یا داشتن کیفیت بهتر سلامت را برای ایران در کوتاه مدت دانست. 

مطابق با نتایج برآوردهای صورت گرفته برای ایران در این پژوهش، استفاده از راه‌کارهای مناسب جهت بهبود هر چه بیشتر وضعیت سلامت لازم است. از جمله این راه‌کارها، اجرای سیاست‌های لازم جهت بهبود کیفیت نهادی و رشد اقتصادی و در نتیجه بهبود وضعیت سلامت است. از آن‌جایی که درآمدهای نفتی تجدیدناپذیر هستند، توصیه می‌شود که دولت،‌ در جهت صادرات کالاهای با ارزش افزوده بالا و صنعتی گام بردارد. با توجه به تأثیر مثبت دموکراسی بر سلامت در بلندمدت توصیه می‌شود که دولت با فراهم نمودن زمینه جهت ایجاد فضای مناسب سیاسی و افزایش پاسخگویی دولت، آزادی بیان و دموکراسی در جامعه را افزایش دهد و از این طریق تخصیص منابع در بخش سلامت را به سمت میزان بهینه سوق دهد. همچنین با توجه به تأثیر مثبت تولید ناخالص داخلی در بلندمدت توصیه می‌شود که دولت به اتخاذ سیاست‌های مناسب زمینه لازم را جهت افزایش رشد اقتصادی و در نتیجه بهبود وضعیت سلامت جامعه را فراهم سازد.

 

منابع:

احمدی، علی‌یار، جوادی، افشان. (۱۳۹۴). روند و تعیین‌کننده‌های شاخص مرگ و میر کودکان زیر یک سال استان فارس طی سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۰. مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، ۱۴ (۱) :۴۶-۳۷.

آماده، حمید. (1389). تحلیل تغییرات قیمتی گوشت مرغ با کاربرد الگوی ARDL: مطالعه موردی استان تهران. پژوهشنامه اقتصادی، (37)10، 325-295.

جعفری طادی، مریم، رجبی، مصطفی، حافظی، بهار. (1400). اثر کیفیت نهادی فساد و وابستگی به منابع طبیعی بر سلامت در ایران. فصلنامه مدیریت سلامت، ۲۴ (2)، 103-94.

خضری، محسن، محمدی، پریسا. (1400). «وابستگی به منابع طبیعی و اثرات آن بر شاخص سلامت در اقتصاد ایران»، فصلنامه پژوهش‌ها وسیاست‌های اقتصادی، (98)29، 416-389. 

طهرانچیان، امیرمنصور، نوروزی بیرامی، معصومه. (1390). آزمون جانشینی پول در ایران: کاربردی از الگوی خودبازگشتی با وقفه‌های توزیعی (ARDL)، پژوهش‌های اقتصادی ایران، (49)16، 115-99.

Aljarallah, R. A., & Angus, A. (2020). Dilemma of natural resource abundance: A case study of Kuwait. Sage Open, 10(1), 2158244019899701.

Al-Shboul, M., & Al Rawashdeh, R. (2022). The impact of institutional quality and resources rent on health: The case of GCC. Resources Policy, 78, 102804.

Cheng, Z., Li, L., & Liu, J. (2020). Natural resource abundance, resource industry dependence and economic green growth in China. Resources Policy, 68, 101734.

Chang, W. Y., & Wei, D. (2019). "Natural resources and infectious diseases: The case of malaria, 2000–2014". The Social Science Journal, 56(3), 324-336.

El Anshasy, A. A., & Katsaiti, M. S. (2015). "Are natural resources bad for health?". Health & place, 32, 29-42.

Factor, R., & Kang, M. (2015). Corruption and population health outcomes: an analysis of data from 133 countries using structural equation modeling. International Journal of Public Health, 60(6), 633-641.

Oduyemi, G. O., Owoeye, T., & Adekoya, O. B. (2021). Health outcomes and the resource curse paradox: The experience of African oil-rich countries. Resources Policy, 73, 102201.

Madreimov, T., & Li, L. (2019). "Natural‐resource dependence and life expectancy: A nonlinear relationship". Sustainable Development, 27(4), 681-691.

Moradi, M. A. (2009, June). Oil resource abundance, economic growth and income distribution in Iran. In the Proceedings of International Conference on Policy Modeling, Ottawa, Canada.

Nademi, Y. (2018). "The resource curse and income inequality in Iran". Quality & Quantity, 52(3), 1159-1172.

Pesaran, M. H., Shin, Y., & Smith, R. J. (2001). Bounds testing approaches to the analysis of level relationships. Journal of applied econometrics, 16(3), 289-326.

Tadadjeu, S., Njangang, H., Asongu, S., & Nounamo, Y. (2021). Natural resources and wealth inequality: a cross-country analysis. Journal of Economic and Administrative Sciences.

 

 

 

The effect of natural resource rent, income inequality on infant mortality with an emphasis on two institutional quality indicators

Maryam Jafari Tadi²⁴ Mustafa Rajabi (PhD)*²⁵ Bahar Hafizi (PhD)²⁶

 

 Reducing infant mortality is known as one of the goals of development and an as the indicator of health. One of the factors affecting health in countries with natural resources such as oil is economic dependence on natural resources. It is stated in this way that at first the income from the sale of natural resources can have a positive effect on health, and with the increase in rent resulting from that, the state of institutional quality has weakened, leading to an increase in income inequality and a decrease in gross domestic product, and therefore has a negative effect on health. . Therefore, this study investigates the effect of oil rent on infant mortality using Autoregressive Distributed Lag  approach with (ARDL) to investigate the effect of oil rent on infant mortality according to institutional quality and income inequality index during the period 1984 to 2021. The estimation results showed that the oil rent had a U-shaped effect on the infant mortality index in the long term. But this relationship has not been confirmed for the short term. The effect of democracy, GDP and urbanization on infant mortality has been negative in the long term, and the effect of the Gini coefficient on this indicator has been positive in the long and short term. The effect of the corruption control index on infant mortality has had a positive effect in the short term, which confirms the theory of economic wheel greasers.

 Keywords: Natural Resource Dependance, Institutional Quality, Income Inequality

 JEL classification: E02, Q34, I10

دوره	نام متغیر	ضرایب (1،1،1،1،1،1) ARDL	آماره t
بلند مدت	تولید ناخالص داخلی سرانه	0382/0-	26/3-
	شاخص فساد	0305/0-	5178/1-
	دموکراسی	1206/0-	3752/3-
	رانت نفتی	8532/0-	4535/4-
	مجذور رانت نفتی	0509/0	6422/4
	شهر نشینی	5038/0-	4355/1-
	ضریب جینی	16042/1	9488/12
	شاخص فساد (وفقه اول)	01228/0	5578/1
	شاخص فساد (وفقه دوم)	0485/0	4190/5
	شاخص دموکراسی(وقفه اول)	03832/0	6085/4-
	شاخص دموکراسی( وقفه دوم)	04856/0	7523/5
	رانت نفتی( وقفه اول)	03768/0-	0905/7-
	مجذور رانت نفتی( وقفه اول)	0605/0	2798/7
	مجذور رانت نفتی( وقفه دوم)	0039/0-	2684/5-
	شهر نشینی (وقفه اول)	9257/8-	4472/6-
	ضریب جینی (وقفه اول)	2777/0	6957/4
	عرض از مبدأ	4821/11	3598/9
	روند	019/0-	6576/8-
	ضریب تصحیح خطا	5679/0-	4912/9-
		9245/0	8726/0=

---

[1]  دانشجوی دکتری اقتصاد سلامت، دانشکده حقوق و اقتصاد، واحد خمینی‌شهر، دانشگاه آزاد اسلامی، خمینی‌شهر، اصفهان، ایران، [e-mail] 

[2]  استادیار گروه اقتصاد، دانشکده حقوق و اقتصاد، واحد خمینی‌شهر، دانشگاه آزاد اسلامی، خمینی‌شهر، اصفهان، ایران (نویسنده مسئول)، [e-mail]. 

[3]  استادیار گروه اقتصاد، دانشکده حقوق و اقتصاد، واحد خمینی‌شهر، دانشگاه آزاد اسلامی، خمینی‌شهر، اصفهان، ایران، [e-mail].

[4]  Cheng & etal.

[5] Autin

[6]  Aljarallah & angus

[7]  Oduyemi & etal.

[8]  Chang & Waie

[9]  Chan

[10]  Nademi

[11]  Moradi

[12]  Hartwell et al.

[13]  Al-Shboul & Al Rawashdeh

[14]  Tadadjeu & etal.

[15]  Grossman

[16]   به منظور لگاریتم‌گیری از اعداد منفی، کلیه اعداد متغیری که داده‌های منفی دارد، به مقدار حداقل یک واحد بیشتر از قدر مطلق کمترین عدد منفی اضافه می‌گردد. به‌طور مثال برای داده‌های دموکراسی کشور عربستان کمترین مقدار این داده 10- است. بنابراین کلیه داده‌های این متغیر با عدد 25/10 واحد جمع شدند.

[17]    مطالعات (جعفری و همکاران (1398) و مدریمو ولی (2019)) نشان داده‌اند که اثر رانت نفتی در کشورهای نفت‌خیز به صورت دوگانه بر متغیرهای اقتصادی ظاهر می‌شوند، یعنی ابتدا باعث بهبود این متغیرها و سپس با افزایش رانت باعث کاهش کیفیت نهادها و افزایش فساد و تضعیف وضعیت سلامت شده است.

[18]  Engle and Granger

[19]  Pesaran & et al

[20]  Shin

[21] ‌3-Bound Test

[22]  Schwartz information criterion

[23]  Factor & Kang

[24]  PhD Student in Health Economics, Faculty of Law and Economics, Khomeinishahr Branch, Islamic Azad University, Khomeinishahr/Isfahan, Iran Email: [e-mail]

[25] Assistant Professor of Economics, Faculty of Law and Economics, Khomeinishahr Branch, Islamic Azad University, Khomeinishahr/Isfahan, Iran Email: [e-mail] 

[26]  Assistant Professor of Economics, Faculty of Law and Economics, Khomeinishahr Branch, Islamic Azad University, Khomeinishahr/Isfahan, Iran Email: [e-mail]

---