واکاوی نقش ترویج کشاورزی در حفاظت از منابع آب کشاورزی: یک پژوهش کیفی در شهرستان کرمانشاه

محورهای موضوعی : پژوهش های ترویج و آموزش کشاورزی

مریم شیرخانی ¹ , رضا موحدی ² , موسی اعظمی ³ , حمید بلالی ⁴

1 - دانشگاه بوعلی سینا
2 - گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان
3 - عضو هیات علمی/دانشگاه بوعلی سینا
4 - دانشگاه بوعلی سینا همدان

تاریخ دریافت : 1399/08/19 تاریخ پذیرش : 1400/06/29 تاریخ انتشار : 1400/06/01

کلید واژه: ترویج کشاورزی, حفاظت از منابع آب کشاورزی, تحلیل محتوای کیفی,

چکیده مقاله :

هدف از انجام این پژوهش، واکاوی نقش ترویج کشاورزی در حفاظت از منابع آب کشاورزی در دشت ماهیدشت شهرستان کرمانشاه بود؛ که با استفاده از تحلیل محتوای کیفی به شیوه قراردادی به انجام رسید. روش نمونه‌گیری در پژوهش حاضر از نوع نمونه‌گیری هدفمند بوده و به شیوه گلوله برفی اجرا شد. گردآوری داده‌ها نیز به روش مصاحبه عمیق و نیمه-ساختارمند با مطلعان کلیدی از 10 سازمان مرتبط با بخش منابع آب کشاورزی در 4 گروه شغلی مدیران، کارشناسان، محققان و اساتید دانشگاه انجام گردید (51=N). تحلیل داده‌ها همزمان با گردآوری آن‌ها و با کمک نرم‌افزار MAXQDA-10 انجام شد. همچنین تحلیل محتوای اسناد مرتبط با موضوع پژوهش نیز صورت پذیرفت. بر اساس نتایج فرآیند تحلیل محتوای کیفی، 347 کد اولیه، 5 مقوله اصلی و 11 مقوله فرعی استخراج شد. این مقوله‌ها که معرف نقش ترویج کشاورزی در حفاظت از منابع آب کشاورزی هستند؛ عبارت از بهبود وضعیت فرهنگی-اجتماعی شامل فرهنگ‌سازی مصرف بهینه (39 کد)، افزایش مشارکت (29 کد) و ایجاد فرصت‌های اشتغال (22 کد)، بهبود وضعیت اقتصادی شامل افزایش تولید و بهره‌وری کشاورزی (26 کد) و افزایش درآمد (24 کد)، بهبود سیاست‌گذاری‌ها در زمینه توسعه کشاورزی (28 کد) و آب (37 کد)، بهبود تعاملات سازمانی و نهادی شامل سازمان‌های تحقیقات کشاورزی و دانشگاه‌ها (33 کد) و سازمان‌های غیردولتی و خصوصی (28 کد) و تغییر رفتارها در زمینه بهره‌برداری از منابع بنیادی تولید (42 کد) و روش‌های تولید ناپایدار در منطقه (28 کد) است. ایفای این نقش‌های کلیدی توسط ترویج کشاورزی، به منظور کمک به حل بحران آب، ضروری است.

چکیده انگلیسی:

The purpose of this study was to analyze the role of agricultural extension on conservation of agricultural water resources in the Mahidasht Plain of Kermanshah County, Iran. A qualitative study was adopted with a conventional content analysis approach. The purposive sampling method was conducted using snowball method. Data collection was done through in-depth and semi-structured interviews with four groups of key informants, including managers, experts, researchers, and university lecturers from 10 organizations related to agricultural water resources (N=51). Data were analyzed using the MAXQDA-10 software concurrently with data collection. Also content analysis of documents related to the research subject was conducted. 347 primary codes, 5 main categories, and 11 sub- categories emerged as the results of qualitative content analysis process. These categories as the role of agricultural extension on conservation of agricultural water resources, include: Improving cultural and social situation including, making culture for optimal consumption of resources (39 codes), increasing participation (29 codes), and creating employment opportunities (22 codes); improving economic situation of stakeholders including, increasing agricultural production and productivity (26 codes) and increasing income (24 codes); improving policy-making including, agricultural development (28 codes) and water resources policies (37 codes); improving organizational and institutional interactions between agricultural extension and research organizations and universities (33 codes) and the Non-governmental and private organization (28 codes); and modifying behaviors toward exploitation of fundamental production resources (42 codes) and unsustainable production practices (28 codes). These key roles for agricultural extension is essential to help solving the water crisis.

منابع و مأخذ:

1. احمدوند، م.، شریف­زاده، م. و شاه­ولی، م. (1384). آینده ترویج و روندهای آن؛ یک فرا تحلیل. فصلنامه روستا و توسعه، دوره 8، شماره 2، صص 104-85.

2. اسکندری، ف.، کریمی، ز. و خالدی، خ. (1397). تأثیر برنامه­های آموزشی- ترویجی بر رفتار حفاظت آب توسط کشاورزان (مورد مطالعه: کشاورزان دهستان زالوآب شهرستان روانسر). مجله تحقیقات منابع آب ایران، دوره 14، شماره 1، صص 170-183.

3. اسماعیلی­فرد، م. و کاوه­فیروز، ح. (1395). آسیب­شناسی سیاست­گذاری آب در ایران. فصلنامه راهبرد اجتماعی فرهنگی، شماره 21، سال 5، صص 197-169.

4. افراخته، ح.، حجی­پور، م.، گرزین، م. و نجاتی، ب. (1392). جایگاه توسعه پایدار کشاورزی در برنامه­های توسعه ایران (مورد: برنامه­های پنج­ساله پس از انقلاب). فصلنامه سیاست­های راهبردی و کلان، دوره 1، شماره 1، صص 62-43.

5. باولی، م.، عادلی، ک.، محمدیان، ف. و دل انگیزان، س. (1394). تعیین الگوی بهینه کشت در راستای توسعه پایدار کشاورزی (مطالعه موردی: دشت ماهیدشت). فصلنامه اقتصاد کشاورزی و توسعه، دوره 23، شماره 90، صص216-191.

6. بلالی، ح.، سعدی، ح. ا. و وحدت­ادب، ر. (1395). عامل­های اقتصادی و اجتماعی موثر بر پذیرش فناوری آبیاری تحت فشار در گندم­زارهای شهرستان همدان. فصلنامهپژوهشمدیریتآموزشکشاورزی، دوره 8، شماره 37، صص 96-85.

7. حریری، ن. (1385). اصول و روش‌های پژوهش کیفی. چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات. 8. حسینی، س. م. و شریف­زاده، ا. (1387). سناریوهای بهسازی ترویج کشاورزی: در جستجوی یک پارادایم نوین. چاپ اول، کرج: انتشارات آموزش کشاورزی.

9. راحمی، ش. و طاهری، م. (1383). آموزش رکن اساسی ارتقای فرهنگ محیط زیست. فصلنامه آموزش مهندسی ایران، دوره 6، شماره 24، صص 25-1.

10. رحیمی فیض آباد، ف.، یزدان پناه، م.، فروزانی، م.، محمدزاده، س. و بورتن، ر. (1395). تعیین عوامل موثر بر رفتار حفاظت ازآب کشاورزان درشهرستان سلسله: کاربرد مدل فعال سازی هنجار. مجله تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران، دوره 47، شماره 2، صص 390-379.

11. رسولی­آذر، س. و فعلی؛ س. (1392). شناسایی عوامل موثر بر ارتباط بین ترویج و تحقیق از دیدگاه کارشناسان ترویج استان آذربایجان غربی. مجله پژوهش­های ترویج و آموزش کشاورزی، دوره 6، شماره 4، صص 47-60.

12. رضایی­مقدم، ک. و کرمی، ع. (1385). ترویج کشاورزی، فقر و کشاورزی پایدار: کاربرد تحلیل مسیر (Path Analysis). نشریه علوم ترویج و آموزش کشاورزی ایران، دوره 2، شماره 1، صص 72-55.

13. رنجبر، م.، غیرتی­آرانی، ل. و جمشیدی­راد، م. (1395). سبک نگرش دینی روستاییان نسبت به مدیریت رفتار با آب در دو منطقه استان فارس و اصفهان (ایزدخواست و رامشه). مجله آموزش محیط زیست و توسعه پایدار، دوره 4، شماره 4، صص 32-17.

14. زمانی­پور، ا. (1380). ترویج کشاورزی در فرآیند توسعه. چاپ دوم، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.

15. سالنامه آماری استان کرمانشاه. (1394). سرزمین، آب و هوا. قابل دسترسی در آدرس اینترنتی: <http://nnt.sci.org.ir/sites/apps/yearbook/year_book_doc/94-05-01.pdf>

16. سوانسون، بی. ای.، بنتز، آر. پی. و سوفرانکو، اِی. جی. (1381). ارتقا ترویج کشاورزی (درسنامه جامع). ترجمه: ا. باقری و ت. صیامی. چاپ اول. اردبیل: انتشارات باغ اندیشه.

17. شعبانعلی فمی، ح. (1387). اصول ترویج و آموزش کشاورزی. چاپ سوم، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.

18. شعبانعلی فمی، ح.، علی بیگی، ا. و شریف زاده، ا. (1383). رهیافت­ها و فنون مشارکت در ترویج کشاورزی و توسعه روستایی. چاپ اول، تهران: انتشارات موسسه توسعه روستایی ایران.

19. شهبازی، ا. (1381). توسعه و ترویج روستایی. چاپ سوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

20. شیرخانی، م. و کریمی، س. (1397). توسعه کارآفرینی زیست­محیطی با تاکید بر نقش کسب و کارهای کوچک و خرد روستایی. نشریه کارآفرینی در ترویج، دوره 5، شماره 4، صص 26-1.

21. شیرخانی، م. و موحدی، ر. (1396). کاربرد تئوری­ها و مدل­های رفتاری برای آموزش محیط زیست در نظام آموزش عالی. مجموعه مقالات دومین همایش ملی و چهارمین نمایشگاه تخصصی آموزش محیط زیست، دانشگاه پیام نور مرکز تهران جنوب، تهران، 4 و 5 بهمن، صص 201-186.

22. صافی سیس، ی.، کرمی دهکردی، ا. و حسینی، س. م. (1393). تحلیل مقایسه­ای نقش سازمان­های ترویج دولتی و خصوصی بر پذیرش نوآوری­های کشاورزی در شهرستان طارم، استان زنجان. مجله پژوهش­های ترویج و آموزش کشاورزی، دوره 7، شماره 1، صص 45-63.

23. صبوری، م. ص.، ملک­محمدی، ا.، چیذری، م. و حسینی، س. م. (1390). جهت­گیری­های آتی نقش­های ترویج در توسعه کشاورزی از منظر کنشگران نظام دانش و اطلاعات کشاورزی. فصلنامه روستا و توسعه، دوره 14، شماره 4، صص 26-1.

24. علیزاده، ن.، علیپور، ح.، میرترابی، م. س. و مؤذن، ز. (1397). مؤلفه­های تاثیرگذار بر تحول نظام ترویج کشاورزی ایران. مجلهتحقیقاتاقتصادوتوسعهکشاورزیایران، دوره 49، شماره 2، صص 345-331.

25. فتاحی، س. (1397). گزارش ملی آب و سیاست­گذاری مبتنی بر پیچیدگی. فصلنامه مطالعاتراهبردیسیاست­گذاری عمومی، دوره 8، شماره 27، صص 328-321.

26. قائدی، م. ر. و گلشنی، ع. ر. (1395). روش تحلیل محتو، از کمی گرایی تا کیفی گرایی. فصلنامه روش­ها و مدل­های روانشناختی، دوره 7، شماره 23، صص 82-57.

27. کاظمی، س. ح. و پالوج، م. (1390). ارزیابی راهبردهای بخش کشاورزی در چهار برنامه پنج ساله توسعه. مجله تحقیقات اقتصاد کشاورزی، دوره 3، شماره ، صص 63-37.

28. کریم­زاده، ح.، ولایی، م. و منافی­آذر، ر. (1395). نقش تنوع­بخشی به فعالیت­ها در پایداری اقتصاد روستایی، مطالعه موردی: دهستان مرحمت­آباد میانی، شهرستان میاندوآب. مجله آمایش جغرافیایی فضا، دوره 6، شماره 20، صص 144-129.

29. گروه آمار و اطلاعات پایه منابع آب. (1384). گزارش توجیهی ممنوعیت بهره­برداری از منابع آب دشت ماهیدشت. اداره کل امور آب استان کرمانشاه، شرکت آب منطقه ای غرب، وزارت نیرو، فروردین.

30. مجیدی، ن.، علیزاده، ا. و قربانی، م. (1390). تعیین الگوی کشت بهینه همسو با مدیریت منابع آب دشت مشهد –چناران. مجله آب و خاک (علوم و صنایع کشاورزی)، جلد 25، شماره 4، صص 785-776.

31. محمدپور، ا. (1390). روش تحقیق کیفی، ضد روش 2 (مراحل و رویه­های عملی در روش­شناسی کیفی). چاپ اول، تهران: انتشارات جامعه شناسان.

32. محمدیان، ف.، یزدانی، س.، سلامی، ح. و صالح، الف. (1396). بررسی ارتباط بین مقیاس و تنوع فعالیت­های تولیدی با بهره­وری عامل­های تولید (مطالعه موردی: دشت ماهیدشت). فصلنامه اقتصاد کشاورزی، دوره 11، شماره 1، صص 28-1.

33. مرکز آمار ایران. (1395). جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری سال 1395، سرشماری سال 1395. قابل دسترسی در آدرس اینترنتی:  <https://www.amar.org.ir/Portals/0/census/1395/results/abadi/CN95_HouseholdPopulationVillage_05_r.xlsx>.

34. میرک­زاده، ع. ا.، خالدی، ف.، کرمی­ریگی، ض. و اله­ویسی، م. ا. (1396). تحلیل عوامل موثر و موانع توسعه فعالیت­های غیرکشاورزی با تاکید بر مشاغل خانگی (مورد مطالعه دهستان قوری قلعه). مجله تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران، دوره 48، شماره 3، صص 545-533.

35. نصرآبادی، ا. (1394). شواهد زیست محیطی بحران آب ایران و برخی راه­حل­ها. فصلنامه راهبرد اجتماعی فرهنگی، شماره 15، سال 4، صص 89-65.

36. ولی‌زاده، ن.، بیژنی، م. و عباسی، ع. (1396). تحلیل روانشناسی محیط‏زیستی رفتار مشارکت‎گرایانه کشاورزان در حفاظت از آب. مجله تحقیقات منابع آب ایران، دوره 13، شماره 4، صص 27-17.

37. AQUASTAT-FAO. (2016). FAO's Information System on Water and Agriculture. Rome, Italy: Aqua Statistics of Food and Agriculture Organization of the United Nations. Available at: <http://www.fao.org/nr/water/aquastat/main/index.stm>

38. Balasubramanya, S. and Stifel, D. (2020). Viewpoint: Water, agriculture & poverty in an era of climate change: Why do we know so little? Journal of Food Policy, 93, 1-10.

39. Beedell, J. and Rehman, T. (2000). Using social-psychology models to understand farmers' conservation behavior. Journal of Rural Studies, 16, 117-127.

40. Bengtsson, M. (2016). How to plan and perform a qualitative study using content analysis. Journal of NursingPlus Open, 2, 8–14.

41. Bhatt, Y., Ghuman, K., and Dhir, A. (2020). Sustainable manufacturing. Bibliometrics and content analysis. Journal of Cleaner Production, 260, 1-17.

42. Bijani, M. and Hayati, D. (2014). Agricultural Extension Responsibility toward Water Conflict Management: The Case of Doroodzan Dam Irrigation Network.The First International Conference of the APIRAS & the Fifth Congress of Extension and Education in Agriculture and Natural Resources Management. University of Zanjan, Zanjan, Iran, 2th-4th of September, At Zanjan, Iran., Volume: 1.

43. Borthakur, A. and Singh, P. (2020). Chapter 16 - Indigenous knowledge systems in sustainable water conservation and management. In P. Singh, Y. Milshina, K. Tian, D. Gusain and J. P. Bassin (Eds.), Water Conservation and Wastewater Treatment in BRICS Nations, pp. 321-328, Elsevier.

44. Brown, A. and Matlock, M. D. (Eds.). (2011). A Review of Water Scarcity Indices and Methodologies (White Paper, 106). Food, Beverage & Agriculture, The Sustainability Consortium, University of Arkansas, Fayetteville, Arkansas, US.

45. Corral-Verdugoa, V., Bechtelb, R. B., and Fraijo-Sing, B. (2003). Environmental beliefs and water conservation: An empirical study. Journal of Environmental Psychology, 23, 247–257.

46. Droogers, P., Immerzeel, W. W., Terink, W., Hoogeveen, J., Bierkens, M. F. P., van Beek, L. P. H., and Debele, B. (2012). Water resources trends in Middle East and North Africa towards 2050. Journal of Hydrology and Earth System Sciences, 16 (9), 3101–3114.

47. Elo, S. and Kyngäs, H. (2008). The qualitative content analysis process. Journal of Advanced Nursing, 62 (1), 107–115.

48. Faramarzi, M., Yang, H., Schulin, R., and Abbaspour, k. C. (2010). Modeling wheat yield and crop water productivity in Iran: Implications of agricultural water management for wheat production. Journal of Agricultural Water Management, 97, 1861–1875.

49. Farrington, J. 1994. Public Sector Agricultural Extension: Is there Life after Structural Adjustment? Natural Resource Perspectives, 2, 1-7.

50. Guba, E. G. and Lincoln, Y. (1989). Fourth generation evaluation. Newbury Park, CA: Sage.

51. Gursoy, S. I. and Jacques, P. J. (2014). Water security in the Middle East and North African region. Journal of Environmental Studies and Sciences, 4 (4), 310-314.

52. Hsieh, H. F. and Shannon, S. E. (2005). Three approaches to qualitative content analysis. Journal of Qualitative Health Research, 15 (9), 1277-1288.

53. Joodaki, G., Wahr, J. and Swenson, S. (2014). Estimating the human contribution to groundwater depletion in the Middle East, from GRACE data, land surface models, and well observations. Journal of Water Resource Research, 50, 2679–2692.

54. Karandish, F. and Hoekstra A. Y. (2017). Informing National Food and Water Security Policy through Water Footprint Assessment: The Case of Iran. Journal of Water, 9 (11), 1-25.

55. Keshavarz, M. and Karami, E. (2016). Farmers' pro-environmental behavior under drought: Application of protection motivation theory. Journal of Arid Environments, 127, 128-136.

56. Lehman, P. K. and Geller, E. S. (2004). Behavior analysis and environmental protection: accomplishments and potential for more. Journal of behavior and social issues, 13 (1), 13-32.

57. Liu, D., Qi, X., Q., Fu, Li, M., Zhu, W., Zhang, L., Abrar Faiz, M., Khan, M. I., Li, T., and Cui, S. (2019). A resilience evaluation method for a combined regional agricultural water and soil resource system based on Weighted Mahalanobis distance and a Gray-TOPSIS model, Journal of Cleaner Production, 229, 667-679.

58. Luo, P., Sun, Y., Wang, S., Wang, S., Lyu, J., Zhou, M., Nakagami, K., Takara, K. and Nover, D. (2020). Historical assessment and future sustainability challenges of Egyptian water resources management, Journal of Cleaner Production, 263, 1-11.

59. Lynn, P. and Longhi, S. (2011). Environmental attitudes and behaviour: who cares about climate change? Understanding Society: early findings from the first wave of the UK's household longitudinal. Understanding Society Institute for Social and Economic Research, University of Essex, Economic and Social Research Council.

60. Madani, K. (2014). Water management in Iran: what is causing the looming crisis? Journal of Environmental Studies and Sciences, 4 (4), 315-328.

61. Maghrebi, M., Noori, R., Bhattarai, R., Mundher Yaseen, Z., Tang, Q., Al‐Ansari, N., et al. (2020). Iran's agriculture in the Anthropocene. Earth's Future, 8 (9), e2020EF001547.

62. Moldavska, A. and Welo, T. (2017). The concept of sustainable manufacturing and its definitions: A content-analysis based literature review. Journal of Cleaner Production, 166, 744-755.

63. Mostert, E. (2019). Values in water management. Values in water management. Hydrology and Earth System Sciences Discussions, 14 June, 1-20

64. Moridi, A. (2017). State of Water Resources in Iran. International Journal of Hydrology, 1 (4), 1-5.

65. Nepomilueva, D. (2017). Water scarcity indexes: Water availability to satisfy human needs. Bachelor’s Degree Thesis, Helsinki Metropolia University of Applied Sciences.

66. Oster, J. D., Clothier, B. E., and Wichelns, D. (2006). History of Agricultural Water Management. Journal of Agricultural Water Management. 86 (1-2), 3-8.

67. Roobavannan, M., Kandasamy, J., Pande, S., Vigneswaran, S., and Sivapalan, M. (2017). Allocating Environmental Water and Impact on Basin Unemployment: Role of A Diversified Economy. Journal of Ecological Economics, 136, 178-188.

68. Tiwari, D. N., Loof, R., and Paudyal, G. N. (1999). Environmental-economic decision-making in lowland irrigated agriculture using multi-criteria analysis techniques. Journal of Agricultural Systems, 60, 99-112.

69. Zarafshani, K. and Saadvandi, M. (2017). Determining Agricultural Water Poverty Index in Kermanshah Province: The Case of Mahidasht Basin, Iran. Journal of Agricultural Science and Technology, 19, 541-552.

70. Zarafshani, K., Sharafi, L., Azadi, H., Hosseininia, G., De Maryer, Ph., and Witlox, F. (2012). Drought Vulnerability Assessment: The Case of Wheat Farmers in Wesrern Iran. Journal of Global Planetary Change, 98-99, 122-130.