مسؤولیت مطلق در تخریب محیط زیست از دیدگاه فقهی
محورهای موضوعی : حقوق خصوصی
1 - تهران مرکز
2 - دانشگاه امام صادق
کلید واژه: اسلام, روایات, فقها, ضرر, مسؤولیت مدنی, مسؤولیت مطلق, محیط زیست,
چکیده مقاله :
موضوع تخریب محیط زیست از مسائل مهم و جدید در عرصه فقه و حقوق اسلامی به‌شمار می‌رود که زوایای آن به‌خوبی برای مجامع علمی و دینی روشن نشده است. بدیهی است با معلوم نبودن حدود و نیز اهمیت موضوع، نباید انتظار عکس‌العمل مناسب از مأخذ تصمیم‌گیری و صدور احکام شایسته داشت. از نظر فقهی، پذیرش مسؤولیت بدون اثبات تقصیر و به‌عبارت دیگر، وضع مسؤولیت مطلق برای تخریب‌گران محیط زیست، بی‌مانع است ولی متأسفانه مبنای عملی دادگاه‌های ایران که براثبات تقصیر مبتنی است، از تخریب‌های روزمره محیط زیست نمی‌تواند جلوگیری کند، در‌حالی‌که مبنای مسؤولیت مطلق در فقه امکان پذیرش و کارایی لازم را دارد. تلف مال غیر، از ارکان تحقّق مسؤولیت مدنی است. اتلاف مواهب مشترک و مصادیق انفال از مصادیق اتلاف مال غیر است، گرچه در واقع، مفهوم مال را در عرصه محیط زیست باید اندکی گسترش داد تا مصادیقی چون هوا نیز در محدوده این تعریف وارد شوند. در حقیقت مال غیر را فقط اموال خصوصی و مصادیق موجود در آن عرصه نباید دانست، از سویی حیطه اموال خصوصی در ارتباط با نظریه برگزیده، گاهی بهره‌برداری از دو قاعده سلطنت بر اموال و اباحه استفاده از انفال، به‌دلیل تعارض با منافع عمومی، در حیطه قاعده لاضرر محدود گردیده است، چنانکه لا ضرر فقط نفی حکم نمی‌کند و در موارد تحقّق ضرر به‌دلیل عدم حکم، اثبات حکم نیز می‌نماید. البته محروم کردن نسل‌های بعدی از انتفاع از محیط زیست نیز از مصداق‌های مشخص ضرر است. گفتنی است که گزینش مبنای مسؤولیت مدنی درباره‌ی تخریب محیط زیست نخست در راستای پیشگیری از ورود زیان است نه مجازات؛دوم فلسفه‌ی حمایت از محیط زیست در برابر تخریب، علی‌رغم دیدگاه طبیعت‌محور (بیوسنتریک) و دیدگاه انسان‌محور (آنترپوسنتریک)، از منظر فقهی، دیدگاه انسان ـ طبیعت‌محور (آنترو بیوسنتریک) است.
Destruction of environmental is one of the most important subjects in the Islamic jurisprudence and law. In jurisprudence view, it is accepted that the destructors of environment have strict liability but unfortunately practical procedure of the courts is based on proving of Fault. The wasting of common natural heritage is one of the types of the wasting of another person’s property, although in environment case the concept of property should be extended to encompass the matters such as air. Acceptance of civil responsibility for destructors of environment is based on the impediment of the damages, by contrast the biocentric and Antrocentric approaches in the field of the protection of environment, jurisprudence approach is a Antro-biocentric approach.
قرآن کریم
نهج‌البلاغه
الف) منابع فارسی
1) آل کاشف العظاء، محمد حسین، تحریر المجله، مکتبه النجاح، تهران، 1359ش.
2) ابی ابن جمهور، محمد بن زین‌الدین، ع‍والی ال‍ل‍ئ‍الی ال‍عزیزیه فی الاح‍ادیث ال‍دینیه ، مطبعه سیدالشهدها، قم ، 1361.
3) ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست ، کتابخانه ابن‌سینا، تهران ، 1343.
4) بادینی، حسن، فلسفه مسنولیت مدنی، شرکت انتشار ، تهران ،1384ش، چاپ اول.
5) باقری انصاری، مبنای مسؤولیت مدنی آلوده کنندگان آبهای عمومی، نشر اندیشه رفیع، تهران ، 1382 ش.
6) پ‍اینده، ابوالقاسم، ن‍ه‍ج‌‌ال‍ف‍ص‍اح‍ه: کلمات قصار پیامبر اکرم صلیالله علیه و آل‍ه و سلم همراه با ترجمه فارسی و نمایه موضوعی، باهتمام غلامحسین مجیدی، انصاریان، قم ، 1385.
7) تقی زاده انصاری ، مصطفی، حقوق محیط زیست در ایران، سمت،تهران ، 1374ش، چاپ اول.
8) خلیلی، محمدعلی، فرهنگ عربی به فارسی از المنجد و م‍ن‍ت‍هی الارب، تهران، 1300.
9) دبیری، مینو، آلودگی محیط زیست (هوا، آب، خاک)، ویرایش جدید، تهران، 1382ش.
10) دفترحقوقی و امور مجلس، مجموعه قوانین و مقررات حفاظت محیط زیست، سازمان حفاظتی
محیط زیست، تهران، 1383ش.
11) دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، مبانی علم اقتصاد، سمت ، تهران، 1372ش، چاپ اول.
12) دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه ، دانشگاه تهران، تهران ، 1337.
13) شهیدی، مهدی، تشکیل قراردادها و تعهدات، مجله تحقیقات حقوقی ، ش15، بیجا ،1374 ش.
14) عمید، حسن، فرهنگ عمید، سپهر، تهران، 1371ش.
15) کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی اموال و مالکیت ، نشر یلدا، تهران، 1374ش.
16) معین، محمد، فرهنگ معین، امیر کبیر، تهران، 1362 ش.
17) مصباح یزدی، محمد تقی، فلسفه الاخلاق، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، قم ، 1381ش.
18) معلوف، لوئیس، المنجد الابجدی، ترجمه قاسم بوستانی، جلد2 ، انتشارات فقیه، تهران ، 1373ش.
19) موسوی خمینی، روح‌الله، صحیفه نور، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، تهران، 1369ش.
20) محقق داماد،مصطفی،قواعدفقه،سازمانمطالعه وتدوینکتبعلومانسانیدانشگاه‌ها(سمت)،تهران، 1378.
21) مصطفی، ابراهیم، معجم الوسیط، دار الدعوه، استانبول ، 1361.
22) نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل، کتابفروشی اسلامی، تهران، 1340.
23) ن‍ام‍ه دان‍ش‍وران ن‍اص‍ری در شرح ح‍ال ش‍ش‍ص‍د ت‍ن از دان‍ش‍م‍ن‍دان ن‍امی،ن‍وش‍ت‍ه ج‍م‍عی از ف‍ض‍لا و دان‍ش‍م‍ن‍دان دوره ق‍اج‍ار ، مؤسسه مطبوعاتی دارالفکر، قم ، 1338.
ب) منابع عربی
24) ابن ف‍ه‍د حلی، احمد بن محمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، تحقیق مجتبی عراقی ، مؤسسه نشر الاسلامی، قم ، 1407ق.
25) ابن‌شعبه، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول(صلیالله علیهم)، الاعلمی للمطبوعات، بیروت ، 1494ق.
26) انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب، جلد1، مؤسسه مطبوعات دینی، قم ، 1379ق.
27) بجنوردی، محمد حسن، القواعد الفقهیه، تحقیق محمدحسین درایتی، مهدی مهرریزی، نشر الهادی، قم ، 1419ق.
28) جوهری، اسماعیل ابن حماد، تاج اللغه و صحابه العربیه، صحاح اللغه، تحقیق احمد عبدالغفور عطار ، دار اللعلم للملابین، بیروت ، 1407ق.
29) ح‍رع‍ام‍لی، م‍ح‍م‍دب‍ن‌ح‍س‍ن، وسائلالشیعه،تحقیقربانیشیرازی، دارالحیاءالتراث العربی، بیروت،1403ق.
30) حسینی المراغی، میرعبدالفتاح، العناوین الفقهیه، الطبقه الوای، مؤسسه النشر الاسلامی، قم، 1417ق.
31) حسینی حائری، کاظم، فقه العقود، مجمع الفکر الاسلامی، قم ، 1423ق.
32) حلبی، ابوالصلاح، الکافی فی الفقه، تحقیق رضا استادی، اصفهان، مکتبه امیرالمؤمنین(ع)، 1403ق.
33) زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، دار الکتاب العربی، بیروت، 1407ق.
34) سراج، محمداحمد، ضمان العدوان فی العقدالاسلامی، دار الثقافه للنشر و التوزیع، قاهره،1410ق.
35) سنهوری، عبدالرزاق احمد، الوسیط فیشرحالقانونلمدنیالجدید،جلد1، نشر الجمحات المصریه، القاهره، 1952م.
36) شهیداول، محمد بن مکی، الدروس الشریعه فی فقه الامامیه، موسسه النشر الاسلامی، قم، 1414ق.
37) صاحبجواهر، محمدحسن، جواهر الکلام، تحقیق عباس قوچانی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، بی‌تا.
38) طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، موسسه النشر الاسلامی، قم ، 1417ق.
39) طب‍رسی، ف‍ض‍ل بن حسن، مجمع البیان، جلد6 ، دار المعرفه، بیروت ، 1408ق.
40) طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیع المفید، تحقیق سید حسن موسوی خراسانی ، دارالکتب الاسلامیه، قم ، 1365ق.
41) عاملی، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی الشرح المعه الدمشقیه، کتابفروشی داوری، قم، 1410ق.
42) فاضل لنکرانی، محمد، شرح عروۀ الوثقی، جلد 2، اعتماد، قم ، 1422ق.
43) ف‍ی‍روزآب‍ادی، م‍ج‍دال‍دین‌م‍ح‍م‍دب‍ن ی‍ع‍ق‍وب، ال‍ق‍ام‍وس‌المحیط (وال‍ق‍اب‍وس الوسیط الجامع ل‍م‍اذه‍ب م‍ن ک‍لام ال‍ع‍رب ش‍م‍اطیط)، مجمع الذخائر الاسلامیه، قم ، 1418ق.
44) قرطبی، محمد بن احمد، فهارس الجامع لاحکام القرآن، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1409ق.
45) مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعه لدررالاخبارالائمه الاطهار(علیهم‌السلام)، موسسه الوفاء، بیروت ، 1404ق.
46) محقق حلی، جعفر بنحسن، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام،جلد1، بیجا، 1370ق.
47) مکارم شیرازی، ناصر، قواعد الفقهیه ، مکتب الاسلامیه،قم ، بی‌تا.
48) منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایت الفقیه، دارالفکر، قم، بی‌تا.
49) موسوی الخمینی، سید روح‌الله، مکاسب محرمه، مؤسسه تنظیم و نشرآثار امامخمینی، تهران، بی‌تا.
50) موسوی الخویی، ابوالقاسم، مبانی تکلمه المنهاج، جلد2، مطبعه الآداب، نجف ، 1395ق.
51) موسوی خمینی، روح‌الله، تحریر الوسیله، دار الکتب العلمیه، اسماعیلیان، قم ، 1409ق.
52) موسوی خمینی، روح‌الله، کتاب البیع ، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران ، بی‌تا.
ج) منابع انگلیسی:
1)Veiney Genevieve Droit civil .introductionala responsabilit.
2) Conise Dictionary of law , Blacks law Dictionary. VI.prosser .
_||_