بررسی مبانی فقهی امکان انصراف از نظارت در وقف از نگاه فقه امامیه

محورهای موضوعی : حقوق خصوصی

مرتضی رحیمی ¹

1 - دانشیار بخش علوم قرآن و فقه، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.

تاریخ دریافت : 1398/07/23 تاریخ پذیرش : 1399/03/17 تاریخ انتشار : 1399/06/01

کلید واژه: وقف, : ناظر وقف, متولی وقف, نظارت وقف, امین منضم,

چکیده مقاله :

بسیاری از اموال موقوفه در طول تاریخ، مورد سوء استفاده حاکمان جبار و افراد از خدا بی خبر قرار گرفته اند، لذا برای حفظ موقوفات و تأمین هدف واقفان خیر اندیش، فقهای امامیه با نصبمتولی ، ناظر و ضمّ امین در حفظ اموال موقوفه کوشیده اند. واژه های متولی و ناظر گاهی مترادف به کار رفته اند، اما گروهی از فقهای معاصر آنها را متفاوت دانسته اند، پژوهش حاضر که با روش توصیفی و تحلیلی انجام شده در پی پاسخ به این پرسش است که آیا عزل ناظر ممکن است؟ به نظر می رسد که در فرض معلوم شدن خیانت یا ناتوانی ناظر، عزل وی امکان پذیر است، زیرا عزل ناظر سه گونه است: عزل توسط واقف، عزل توسط حاکم شرعی و عزل توسط خود ناظر(انصراف از نظارت). درباره جواز عزل ناظر اختلاف است، نتیجه این پژوهش نشان می دهد که اختلاف مزبور از دو علت ناشی شده است، که عبارتند از: 1- در وکیل یا وصی بودن ناظر اختلاف است.2- شرط شدن عزل ناظر در ضمن عقد لازم وقف، الزام آور بودن عمل به آن شرط را نتیجه می دهد. اگر در ضمن وصیت عهدی، نظارت بر وقف شرط گردد، چنانکه ناظر در زمان حیات واقف نظارت را پذیرفته باشد، حق انصراف از نظارت را ندارد، اما پس از مرگ واقف، ناظر می تواند از نظارت انصراف دهد. لذا گاهی ناظر به منزله وکیل است و گاهی به منزله وصی می باشد.

چکیده انگلیسی:

During the history, many of endowed properties have been abused by tyrant rulers; In order to maintain endowments and pursue the goals of fair-minded endowers, Imami’s jurists have attempted to maintain such rights by appointing trustee, supervisor or property guard. The words “trustee” and “supervisor” are sometimes used interchangeably, but some of modern jurists believe that they are different concepts. The objective of the present study, which has been done in descriptive and analytic method, is to answer the question if the supervisor can be dismissed or not. It is assumed that if the betrayal or inability of the supervisor is proved, he can be dismissed. Dismissal is carried out in three ways: by the endower, by the religious ruler or by the supervisor himself (relinquishment). There are some discrepancies about the permission of supervisor dismissal. The result of this study demonstrates that such discrepancy is caused by two reasons: 1. there are discrepancies whether the supervisor is an agent (Wakil) or administrator (Wasi); 2. the condition of supervisor dismissal during the endowment contract is a necessary condition showing obligatory action on that. If supervision of the endowment is a result of covenant’s will, and if the supervisor has accepted the the supervision while the endower is alive, the supervisor cannot relinquish till the endower is alive; but after his death, he can withdraw his supervision. Therefore, sometimes the supervisor is an agent and sometimes an administrator.

منابع و مأخذ:

1-     قرآن کریم

2-     آخوند خراسانی، محمد کاظم(1413)، کتاب الوقف، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، قم، چاپ اول.

3-     ابن فهد حلی، جمال الدین احمد(1410)، المقتصر من شرح المختصر، مجمع البحوث الاسلامیة، مشهد، چاپ اول.

4-     امامی، حسن (1373)،حقوق مدنی، جلد3، انتشارات اسلامیه، تهران، بی چا.

5-     بحرانی ، یوسف بن احمد(1405)، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، جلد22، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، قم، چاپ اول.

6-     جمعی از نویسندگان زیر نظر آیت الله سید محمود شاهرودی(1417)، معجم فقه الجواهر، جلد6، الغدیر للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت، چاپ اول.

7-     حر عاملی، محمد بن حسن(1409) وسایل الشیعه، جلد21و 19،  مؤسسه آل البیت (ع)، قم، چاپ اول.

8-     حسینی شیرازی، محمد صادق حسینی(1427)، المسائل الاسلامیة مع المسائل الحدیثة، منشورات رشید، قم، چاپ اول.

9-     حلبی، ابوالصلاح تقی الدین(1403)، الکافی، کتابخانه عمومی امام امیر المؤمنین(ع)، اصفهان، چاپ اول.

10-  حمیری،نشوان بن سعید(1420)، شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، جلد6، دار الفکر المعاصر، بیروت، چاپ اول.

11-  خامنه ای، سید علی(1420)، اجوبة الاستفتائات، جلد1، الدار الاسلامیة ، بیروت، چاپ سوم.

12-  -خمینی امام، روح الله موسوی(1386)، تحریر الوسیلة، جلد2، مؤسسه مطبوعات دار العلم، قم، چاپ اول.

13-  خمینی امام، روح­الله موسوی(1424)، توضیح المسائل محشی، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ هشتم.

14-  ذهنی تهرانی، محمد جواد، (1366). المباحث الفقهیة ، جلد9، کتابفروشی وجدانی، قم، چاپ اول.

15-  زین الدین، الشیخ محمد(1413)، کلمة التقوی، جلد7، بی­جا، چاپ سوم.

16-  سبزواری محقق، محمد باقر بن محمد مؤمن(بی تا)، کفایة الاحکام، جلد 2، اصفهان، چاپ اول.

17-  سبزواری، عبدالاعلی(1413)، مهذب الاحکام فی مسائل الحلال و الحرام، جلد22، مؤسسة المنار، قم، چاپ چهارم.

18-  -سیفی مازندرانی ، علی اکبر(بی تا)، دلیل تحریر الوسیلة –کتاب الوقف، بی جا.

19-  صیمری، مفلح بن حسن(حسین)، (1420ق)، غایة المرام فی شرح شرایع الاسلام، جلد2، دار الهادی، بیروت، چاپ اول.

20-  طباطبایی قمی، سید تقی(1426)، مبانی منهاج الصالحین، جلد9، منشورات قلم الشرق، قم، چاپ اول.

21-  طبرسی ، احمد بن علی(1403)، الاحتجاج، جلد2، نشر مرتضی، مشهد ، چاپ اول.

22-  طوسی، محمد بن حسن(1407ق)، تهذیب الاحکام، جلد9، دار الکتب الاسلامیة، تهران، چاپ چهارم.

23-  طوسی، محمدبن حسن(1387)، المبسوط، جلد3، المکتبة المرتضویة لاحیاءالآثارالجعفریة، تهران،چاپ سوم.

24-  عاملی حسینی، سید جواد بن محمد(1409)،مفتاح الکرامة فی شرح القواعد العلامة، جلد21، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ اول.

25-  عاملی، (شهیداول) محمدبن مکی(1417ق)، الدروس الشرعیه، ج2، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم.

26-  عاملی، (شهیدثانی)زین­الدین(1413)مسالک­الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، جلد5، مؤسسة المعارف الاسلامیة ، قم.

27-  عاملی،(شهیدثانی) زین­الدین(1410)،الروضة البهیة فی­شرح­اللمعة الدمشقیة، ج3، کتابفروشی داوری، قم ، چاپ اول.

28-  علیشاهی قلعه جوقی، ابو الفضل و سعادت، صالح، «تأملی بر وصیت افراد بلاوارث در مازاد بر ثلث مال در فقه شیعه و حقوق ایران»، مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، شماره53، دوره 14، 151-172.

29-  فاضل لنکرانی، محمد (بی تا)، جامع المسائل، انتشارات امیر قلم، قم، چاپ یازدهم.

30-  فاضل لنکرانی ، محمد (1424)، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة – کتاب الوقف، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، قم، چاپ اول.

31-  قاسمی، محمد علی و پژوهشگران دانشگاه علوم اسلامی رضوی(1426)، فقیهان امامی و عرصه­های ولایت فقیه، جلد1، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، چاپ اول.

32-  قلعجی، محمد(بی تا)، معجم لغة الفقهاء، بی جا.

33-  کاتوزیان، ناصر(1385ش)، حقوق مدنی عقود معین، جلد3، کتابخانه گنج دانش، تهران، چاپ نهم.

34-  کاشف الغطاء نجفی، حسن­بن­جعفر(1412)، انوار الفقاهة کتاب الوقف،مؤسسه­کاشف الغطاء، نجف اشرف، چاپ اول.

35-  کاشف الغطاء نجفی، علی­بن­محمدرضا(1381)، النور الساطع فی الفقه النافع، مطبعة الاداب، نجف اشرف، چاپ اول.

36-  کاشف الغطاء نجفی، جعفر بن خضر مالکی(بی تا)، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، جلد4، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ اول.

37-  کاشف الغطاء،محمدحسین(1359)، تحریر المجلة جلد2، قسم3، المکتبة المرتضویة، نجف اشرف، چاپ اول.

38-  کرکی عاملی، محقق ثانی علی بن حسین(1414)، جامع المقاصد فی شرح المکاسب، جلد11، مؤسسه آل البیت (ع)، قم، چاپ دوم.

39-  کلینی ، محمد بن یعقوب(1429)الکافی،جلد9،  دار الحدیث للطباعة و النشر، قم، چاپ اول.

40-  گروه تحقیق مؤسسه مطالعات و پژوهشهای حقوق شهر(1378)، «نظارت بر وقف در حقوق ایران، مصر و ترکیه»، مجله میراث جاویدان، شماره 3، سال هفتم، ص103-117

41-  محقق حلی ، نجم الدین جعفر بن حسن(1408)، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، جلد2، مؤسسه اسماعیلیان، قم، چاپ دوم.

42-  محمدی خراسانی، علی(بی تا)، شرح تبصرة المتعلمین، جلد2، بی جا.

43-  محمود ، عبد الرحمان(بی تا)، معجم المصطلحات و الالفاظ الفقهیة ، جلد1، بی جا.

44-  مغنیه، محمد جواد(1400)، الفقه علی المذاهب الخمسة، دارالتیار الجدید، دار الجواد، بیروت، چاپ دهم.

45-  مکارم شیرازی، ناصر(1422)، بحوث فقهیة هامّة، مدرسه امام امیرالمؤمنین(ع)، قم، چاپ اول.

46-  موسوی بجنوردی، حسن بن آقا بزرگ(1419)، القواعد الفقهیة، جلد4، نشر الهادی، قم، چاپ اول.

47-  موسوی بجنوردی، محمد بن حسن(1401)، قواعد فقهیه، جلد2، مؤسسه عروج، تهران، چاپ سوم.

48-  نایینی غروی، محمد حسین؛ عراقی، آقا ضیاء، علی کزازی(1421)، الرسائل الفقهیة، انتشارات مؤسسه امام رضا(ع)، قم.

49-  نجفی،محمدحسن(بی تا)، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، جلد28، داراحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ هفتم.

50-  یزدی طباطبایی، محمد کاظم(بی تا)، تکملة العروة الوثقی، جلد1، کتابفروشی داوری، قم، چاپ اول.

Aameli Hosseini, S. J. (1409). Miftah al-kirama fi sharh al-qawaed al-allame (1^st ed., Vol. 21). Qom: Islamic publishing office of the Society of Seminary Teachers of Qom.

Akhund Khorasani, M. (1413). Kitab al-waqf (1^st ed.). Qom: Islamic publishing office of the Society of Seminary Teachers.

Alishahi Qalejoughi, A., & Saadat, S. (2018). A contemplation on the disposition by heirless people of the excess of one-third of their property according to shiite jurisprudence and Iranian law. Islamic Law & Jurisprudence Researches, 14(53), 151-172.

Ameli (first martyr), M. (1417 AH). Al-Duras al-Shariya (2^nd ed., Vol. 2). Qom: Islamic publishing office of the Society of Seminary Teachers.

Ameli (Second martyr), Z. (1410). Al-rowdha al-bahiya fi sharh al-loma al-Damishqiya (1^st ed., Vol. 3). Qom: Davari Bookstore.

Ameli (Second martyr), Z. (1413). Masalik al-afham ila tanqih sharaye al-Islam (Vol. 5). Qom: Islamic Publications.

Bahrani, Y. (1405). Al-Hadiq al-nazira fi ahkam al-itrat al-tahira (1^st ed., Vol. 22). Qom: Islamic publishing office of the Society of Seminary Teachers.

Emami, H. (1373). Civil law. Tehran: Islamiyah Publications.

Fazil Lankarani, M. (1424). Tafsil al-sharia fi sharh tahrir al-wasila: kitab al-waqf (1^st, ed.). Qom: Jurisprudence Center of Imams.

Fazil Lankarani, M. (n.d.). Jami al-masail (11^th ed.). Qom: Amir Qalam Publication.

Halabi, A. (1403). Al-Kafi (1^st ed.).  Isfahan: General library of Imam Amir al-Mu'minin (AS).

Hamiri, N. (1420). Shams al-oloum wa dawa' kalam al-arab min al-kaloum (1^st ed., Vol. 6). Beirut: Contemporary House of Thoughts.

Holy Quran.

Hor Ameli, M. (1409). Wasail al-shia (1^st ed., Vols. 19 & 21). Qom: Al-Albayt (AS) Institute.

Hosseini Shirazi, M. (1427). Al-masail al-Islamiya ma'a al-masail al-haditha (1^st ed.).  Qom: Rashid Publications.

Ibn Fahd Helli, A. (1410). Al-Moqtasar fi sharh al-mokhtasar (1^st ed., Vol. 3). Mashhad: Islamic publishing office of the Society of Seminary Teachers of Qom.

Kashif Al-Qita, A. (1381). Al-nour fi al-fiqh al-nafi' (1^st ed.). Najaf Ashraf: Mataba al-Adab.

Kashif Al-Qita, H. (1412). Anwar al-fiqaha (1^st ed.). Najaf Ashraf: Kashif Al-Ghita Institution.

Kashif Al-Qita, J. (n.d.). Kashf al-qita' an mobhamt al-sharia al-qara (1^st ed., Vol.4). Qom: Islamic Publications Office.

Kashif Al-Qita, M. (1359). Tahrir al-majala (1^st ed., Vol. 2). Nadjaf: Al-Maktab Al-Mortazavieh.

Katouzian, N (1385). Civil rights of certain contracts (9^th ed.. Vol. 3). Tehran: Ganj Danesh Library.

Khamenei, S. A. (1420). Ajvabat al-istiftaat (3^rd ed., Vol. 1). Beirut: Islamic House.

Koleini, M. (1429). Al-Kafi (1^st ed., Vol. 9). Qom, Dar Al-Hadith for Printing and Publishing.

Korki Aameli (Mohaghegh Sani), A. (1414). Jami al-maqasid fi sharh al-makasib (2^nd ed.,   Vol. 11). Qom. Aal Al-Bayt (AS) Institute.

Mahmoud, A. (n.d.). Majam al-mostalahat wa al-alfaz al-fiqhiya (Vol. 1): no place: no publication

Makarem Shirazi, N. (1422 AH). Bohouth fiqhiya hamma (1^st ed.).  Qom: Imam Imam Ali.

Mohammadi Khorasani, A. (n.d.). Sharh tabsira al-motalimin (Vol.2). no place: no publication.

Mohaqiq Helli, N. (1408). Sharaye al-Islam fi masil al-halal wa al-haram (2^nd ed., Vol. 2). Qom: Ismaillian Institute.

Moqnieh, M. (1400).  Al-fiqh ala al-mzahib al-khamsah (10^th ed.). Beirut: Dar-Al-Tayyar, Dar-Al-Jawad al-jadid.

Mousavi Bojnordi, M. (1401). Rules of Jurisprudence (3^rd ed., Vol. 2). Tehran: Orouj Institute.

Mousavi Bojnurdi, H. (1419). Al-qawaid al-fiqhiya (1^st ed., Vol. 4). Qom: Al-Hadi Publishing.

Mousavi Khomeini, S.R. (1386). Tahrir al-wasila (1^st ed., Vol. 2). Qom: Dar-Al-Elm Press Institute.

Mousavi Khomeini, S.R. (1424). Towdhih al-masail mohashi (8^th ed.). Qom: Islamic Publishing Office of the Society of Seminary Teachers of Qom.

Najafi, M. (n.d.). Jawaher al-kalam fi sharh sharaye al-Islam (7^th ed., Vol. 28). Beirut: Arab Heritage House.

Nayini Gharavi, M., Iraqi, A., & Kazazi, A. (1421 AH). Al-Rasael al-feqhiya. Qom: Imam Reza Institute Publications.

Qala’aji, M. (n.d.). Majam loqa al-foqaha. no place: no publication.

Qasemi, M., et al. (1426). Shia jurisprudents and areas of velayat al-faqih (1^st ed., Vol. 1). Mashhad: Islamic Sciences University of Razavi.

Research Department of the Institute of City Studies and Research (1378). Supervising endowment in law of Iran, Egypt and Turkey. Immortal Heritage Journal, 3(7), 103-117.

Sabzavari Mohaghegh, M. (n.d.). Kifaya al-ahkam (1^st ed. Vol. 2). Isfahan:

Sabzavari, A. (1413). Mohadhab al-ahkam fi masail al-halal wa al-haram (4^th ed., Vol. 22). Qom: Al Manar Institute.

Seifi Mazandarani, A. (n.d.). Dalil tahrir al-wasila: Kitab al-waqf. no place: no publication.

Seimari, M. (1420). Qayat al-maram fi sharh sharaye al-Islam (1^st ed., Vol. 2). Beirut: Dar-o-Al Hadi.

 Shahroudi, S.M. (1417). Majam fiqh al-jawahir (Ed.) (1^st ed., Vol.6).  Beirut: Al Ghadir Institute of printing, publishing and distribution.

Tabarsi, A. (1403). Al-ihtijaj (1^st ed., Vol. 2). Mashhad: Morteza Publications.

Tabatabaei Ghomi, S. T. (1429). Mbani minhaj al-saliheen (1^st ed., Vol. 9). Qom: Qalam al-sharq Publications.

Tousi, M. (1387). Al-mabsout (3^rd ed., Vol. 3). Tehran: Library for the Revival of Jaafari Works.

Tousi, M. (1407). Tahzib al-ahkam (4^th ed., Vol. 9). Tehran: Islamic Book House.

Yazdi Tabatabaei, M. (n.d.). Takmila al-orwat al-wothqa (1^st ed., Vol. 1). Qom: Dawari bookstore.

Zehni Tehrani, M. (1366). Al-mabahith al-fiqhiya (1^st ed., Vol. 9). Qom: Islami bookstore.

Zein-o-Din, A. M. (1413).Kalama al-taqwa (3^rd ed., Vol. 7). no place: no publication.