بررسی تقدم فقهی گزاره های اخلاقی در حقوق خانواده نسبت به حقوق موضوعه

محورهای موضوعی : حقوق خصوصی

سیدمحمد هاشمی ^{1 *} , سمیه لاریجانی ²

1 - استادیار گروه حقوق دانشگاه علوم انتظامی امین،تهران،ایران.
2 - دانشجوی دکتری مطالعات زنان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1402/03/27 تاریخ پذیرش : 1402/12/19 تاریخ انتشار : 1404/02/01

کلید واژه: حقوق, تقدم اخلاق بر حقوق, قواعد اخلاقی, حقوق خانواده ,

چکیده مقاله :

تشکیل خانواده در اسلام، به‌عنوان بنیادی‌ترین نهاد اجتماعی جزء اَفعال عبادی و دارای ارزش اخلاقی هست. استقرار، دوام و مدیریت روابط اعضاء و خاتمه خانواده در قرآن دارای نظام حقوقی و اخلاقی درهم‌تنیده‌ای است که اولویت‌بندی در نظامات اخلاقی و حقوقی از موارد اختلافی هست. حقوق تجلی رعایت و پایبندی به اخلاق در خانواده است و اخلاق بر حقوق سیطره مبنایی و علی دارد. پژوهش حاضر به روش تحلیل محتوای کیفی از نوع عرفی و با بهره‌گیری از منابع مرتبط فقهی و قوانین حقوق ایران که به شیوه هدفمند انتخاب‌شده بودند، انجام گرفت و ازآنجاکه تحقیق کیفی بود یافته‌ها به شیوه ارائه متن تحلیل شدند. نتایج تحقیق حاکی از آن است که شکل‌گیری، استمرار روابط و خاتمه خانواده پیش از آنکه از عهده حقوق برآید با اخلاق صورت می‌گیرد. اثبات این مدعا با بررسی ادله نقلی قرآن از نگاه مفسرین همچنین قواعد فقهی در آراء فقها و تطبیق با قوانین حقوق خانواده، به تقدم اخلاق بر حقوق خانواده تأیید می‌گذارد.

چکیده انگلیسی:

In Islam, the formation of a family, as the most fundamental social institution, is considered a religious act with ethical value. The establishment, maintenance, management of member relations, and dissolution of a family are governed by an intertwined legal and ethical system in the Quran, where the prioritization of ethical and legal systems is a matter of dispute. Law manifests the observance and adherence to ethics within the family, while ethics exert a foundational and causal dominance over law. This research employs a qualitative content analysis method of a customary nature, utilizing purposefully selected relevant jurisprudential sources and Iranian legal statutes. Given the qualitative nature of the study, the findings are presented through textual analysis. The results indicate that the formation, continuation of relations, and termination of a family are primarily achieved through ethics, preceding the role of law. This claim is substantiated by examining the narrative evidence from the Quran, as interpreted by exegetes, as well as jurisprudential principles in the opinions of jurists, and comparing them with family law statutes, thereby confirming the precedence of ethics over family law.

منابع و مأخذ:

الف) کتب
1. قرآن کریم.
2. ابن‌بابویه، محمد بن علی (1367) من لا يحضره الفقيه، مترجمین: بلاغی، صدرالدین و غفاری، محمدجواد. تهران: صدوق.
3. ابن منظور، محمد بن مکرم (1404) لسان العرب، بیروت: دار صادر.
4. اشتهاردی، علی پناه. (1417) مدارک العروة (اشتهاردی)، تهران: منظمة الاوقاف و الشؤون الخیریة. دار الأسوة للطباعة و النشر.
5. ارسطو، (1385) اخلاق نیکوماخوسی، لطفی، محمد حسن، تهران: طرح نو.
6. الزبیدی، محمد مرتضی. (1414) تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دار الفکر.
7. امامی، سید حسن (1377) حقوق مدنی، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.
8. بهجت محمدتقی. (1386) استفتاءات، قم: دفتر حضرت آيت الله العظمی بهجت.
9. بيستوني، محمد (1390) ترجمه مجمع‌البیان في تفسير القرآن، مشهد: آستان قدس رضوي.
10. تجلیل تبریزی، ابوطالب. (1379) التعلیقة الاستدلالیة علی تحریر الوسیلة (تجلیل)، تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينی (س).
11. دهخدا، علی‌اکبر (1377) لغت‌نامه، چاپ دوم، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
12. حکمت نیا، محمود هدایت نیا، فرج‌الله و میر داداشی، مهدی (1386) فلسفه حقوق خانواده، تهران: روابط عمومی شورای فرهنگی اجتماعی زنان.
13. جعفری تبریزی، محمد تقی. (1377) رسائل فقهی (قاعده لا ضرر و لا ضرار). تهران: مؤسسه نشر کرامت.
14. سبحانی تبریزی، جعفر. (1408) قاعدتان فقهیتان، اللا ضرر و الرضاع، قم: مؤسسه سيد الشهداء.
15. شبیری زنجانی موسی (1382) کتاب نکاح، چاپ اول، قم: مؤسسه پژوهشی رای‌ پرداز.
16. شهابی، محمود (1369) ادوار فقه، چاپ سوم، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
17. روحانی محمد صادق. (1383) استفتاءات، قم: حديث دل.
18. طباطبایی، محمدحسین (1397) المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ چهارم، تهران: دارالکتب الاسلامیه
19. طبرسی، فضل ابن الحسن (1415) مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ اول، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات
20. طوسی، ابی جعفر محمد بن الحسن (1417) الخلاف، چاپ اول، قم: موسسه النشر الاسلامی
21. طوسی، ابی جعفر بن الحسن (1387) المبسوط فی الفقه الامامیة، تهران: المکتبة المرتضویة
22. عاملی (شهید اول)، الشیخ شمس الدین محمد بن مکی (1411) اللمعة الدمشقیه، چاپ اول، قم: دارالفکر
23. عاملی، شهید ثانی، زین‌الدین بن علی (1413) مسالک الافهام فی شرح شرائع الاسلام قم: موسسه المعارف الاسلامیه.
24. عمید زنجانی، عباسعلی (۱۳۸۲) آیات الأحکام، چاپ اول، تهران: دفتر مطالعات و تحقیقات علوم اسلامی.
25. عمید، حسن (1376) فرهنگ فارسی عمید، تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر.
26. فارابی، محمد بن محمد (1405) الجمع بین رأیي الحکیمین، تهران: مکتبه الزهراء.
27. فاضل هندی اصفهانی، محمد بن حسن (1416) کشف اللثام و الابهام عن قواعد الاحکام، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
28. فضل‌الله، سید محمد حسین (1417) قراءه جدید لفقه المراه الحقوقی، بیروت: دارالثقلین.
29. فضل‌الله، سید محمدحسین (1419) من وحی القرآن، بیروت: دارالملاک.
30. فیاض محمد اسحاق. (1426) توضیح المسائل، قم: مجلسی.
31. فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی (1423)، الحقائق في محاسن الأخلاق، قم: دار الکتاب الإسلامي.
32. کاتوزیان، ناصر (1377)، حقوق مدنی خانواده، چاپ سوم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
33. محقق داماد، مصطفی (1365) بررسی فقهی حقوق خانواده: نکاح و انحلال آن. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
34. محقق حلی، ابوالقاسم نجم الدین جعفری بن الحسن (1389)، شرائع الاسلام، نجف: منشورات الاعلامی
35. مغنیه، نعمان بن حمد (1385)، دعائم الاسلام، قم: موسسه آلبیت (ع)
36. معین، محمد (1381) فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر
37. مکارم شیرازی، ناصر (1377)، تفسیر نمونه، چاپ بیست و نهم، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
38. ـــــــــــ. (۱۴۲۴) کتاب النکاح، مدرسة الإمام علي بن أبي طالب (علیه السلام)، 1424، قم: مدرسة الإمام علي بن أبي طالب (علیه السلام).
39. میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن (1371) جامع الشتات، چاپ اول، تهران: کيهان.
40. موسوی خمینی، سید روح‌الله (1368) ترجمه تحریرالوسیله، چاپ اول تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)
41. مهدوی کنی، محمدرضا (1377) نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی، چاپ ششم، تهران: دفتر نشر ارزش‌های اسلامی
42. نجفى، محمدحسن (1404) جواهرالكالم في شرح شرائع الاسلام، چاپ هفتم، بيروت: دار إحياء التراث العربي.
43. یزدی، محمد کاظم (1397) العروه الوثقی، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
44. هاشمی شاهرودی، محمود (1417) مقالات فقهیة، بیروت: مرکز الغدير للدراسات الإسلامية.
ب) مقالات:
45. احمدیه، مریم (1390) معاشرت به معروف. مطالعات راهبردی زنان،13(52)،185-223. Dor:20.1001.1.20082827.1390.13.52.6.7
46. امیرحسینی، زهرا (1390) اصول و شیوه‌های مؤثر در ارتباط والدین و فرزندان، طهورا سال چهارم زمستان 1390 شماره 11.https: ، ، ensani.ir ، file ، download ، article ، 20121212084746-9419-23.pdf
47. باباجانیان بیشه، حلیمه و ایزدی فرد، علی‌اکبر و فقیهی، علی (1401 ش)، حق تعیین مسکن توسط همسر، پژوهش‌های حقوقی میان‌رشته‌ای، دوره سوم، شماره دوم،9 ص 3-100.https: ، ، ilrjournal.ir ، browse.php?a_id=191&sid=1&slc_lang=fa
48. حبيبى، محمّداسحاق (1389) مهریه و اهمیت حقوقی آن در استحکام خانواده، معرفت، (85) 118، 85-96.https: ، ، marifat.nashriyat.ir ، node ، 367
49. عبدالله پور، کبری، حاجی علی، فریبا (1401) تأثیر مفهوم اضافه در ماهیت طلاق برای ضابطه‌مند نمودن حق طلاق زوج، فقه و حقوق خانواده، دوره 27، شماره 76، ص 33- 58. 10.30497 ، FLJ.2022.242740.1775 doi:
50. کیا، شیما، محدثی، حمیده، خلخالی، حمیدرضا (1401)، تأثیر مشاوره گروهی بر تجربه بارداری زنان باردار شکم اول: یک مطالعه مداخله‌ای، ماهنامه دانشکده پرستاری و مامایی ارومیه، (20)10، 806-818.Doi:10.52547 ، unmf.20.10.806
51. عظیم زاده اردبیلی، فائزه (1387) مبانی حسن معاشرت به معروف در نظام حقوقی خانواده از منظر قرآن کریم، ندای صادق، شماره 48.
52. عظیم زاده اردبیلی، فائزه. (1387) مبانی حسن معاشرت به معروف در نظام حقوقی خانواده از منظر قرآن کریم. فقه و حقوق خانواده، 13(48)، 5-27. doi: 20.1001.1.25385291.1387.13.48.1.2
53. قنبرپور,بهنام.(2019).بررسی گزاره‌های فقهی و حقوقی متأثر از اخلاق در باب نکاح و طلاق.پژوهش های فقه و حقوق اسلامی,56(15),149-164. https://doi.org/10.22034/ijrj.2019.666904
54. موسوی، سیده زهرا، سربخشی، محمد. (1401). بررسی ضمانت اجرای اخلاق در دیدگاه کانت و شهید مطهری. دین پژوهی و کارآمدی،2(3)،87-104. doi: 10.22034 ، NRR.2022.12921
55. مهدوی کنی، صدیقه (1390 ش) نقش ارزش‌های اخلاقی در حقوق اسلامی، پژوهش‌های اخلاقی، شماره 4، ص 85-102
56. مهدیان فر، رضا (1401) لوازم فقهی میثاق غلیظ در روابط خانوادگی. مطالعات اسلامی زنان و خانواده،9(17)،183-206.https: ، ، pubs.jz.ac.ir ، article_166018.html
ج) تارنمای انگلیسی:
57. https: ، ، dictionary.cambridge.org ، dictionary ، english ، priority
58. https: ، ، dictionary.cambridge.org ، dictionary ، english ، principle