مبانی نظریه عمومی رجوع در عقود، ایقاعات، وقایع و ماهیت حقوقی آن از منظر فقه امامیه و قانون مدنی ایران

محورهای موضوعی : حقوق خصوصی

علی اشرف سبحانی ¹ , حسین صابری ² , منصور امیرزاده جیرکلی ³

1 - دانشجوی دکتری فقه و حقوق اسلامی، واحد تربیت حیدریه، دانشگاه ازاد اسلامی، تربت حیدریه، ایران.
2 - استاد گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
3 - استادیار گروه آموزشی فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد تربت‌حیدریّه، دانشگاه آزاد اسلامی، تربت‌حیدریّه، ایران

تاریخ دریافت : 1400/06/20 تاریخ پذیرش : 1401/08/07 تاریخ انتشار : 1403/06/01

کلید واژه: رجوع , فسخ , فقه امامیه , قانون مدنی , ایقاع,

چکیده مقاله :

رجوع نقش مهمی در تنظیم روابط حقوقی اشخاص در جامعه ایفا می کند و به دلیل تنوع و پیچیدگی ماهیت، مباحث رجوع ناشناخته مانده است. رجوع در فقه نظریه مستقل عمومی، اما در قانون نظریه مستقل محسوب نشده بلکه در پرتو مفاهیمی مانند رجوع از وصیت، هبه، شهادت و... مطرح شده. رجوع عمل حقوقی یک جانبه با قصد انشاء محقق می‌شود. نه به طور مطلق حکم است نه حق، بلکه نسبی و قائم به شخص، غیر قابل انتقال، قابل اسقاط نسبی، رجوع می‌تواند به عنوان نظریه عمومی در کنار مصادیق مشابه خود موجب انحلال اعمال حقوقی گردد و با وضع قانون از نهاد قانونگذاری جایگاه خود را به منصه ظهور برساند. هدف پژوهش حاضر مبانی نظریه عمومی رجوع در عقود، ایقاعات، وقایع و ماهیت حقوقی آن از منظر فقه امامیه و قانون مدنی ایران می باشد و روش انجام پژوهش کتابخانه ای نوع تحقیق تحلیلی _توصیفی می¬باشد. حاکمیت اراده در قراردادها و به طور مثال در عقود و ایقاع، اصل است که جز در موارد برخورد با نظم جامعه و قانون پذیرفته شده است. این اصل لازمه کرامت و آزادی است که خداوند به انسان عطا فرموده است. بر این اساس اصولاً هر عقدی با تلاقی دو اراده تشکیل می شود و طرفین با قصد بقای اعتبار و آثار و نتایج آن، آنرا منعقد می نمایند. اما گاهی به سیر در مواد قانونی در باب عقود و معاملات و ملاحظه ظاهر برخی از مواد و ماهیت بعضی از عقود، عقودی را می یابیم که به واسطه رجوع قابل انحلال می باشند. این همان عمل حقوقی است که در عقود وقف، رهن و هبه مباحث پیچیده ای را پدید آورده است.

چکیده انگلیسی:

Revocation plays a crucial role in regulating legal relationships among individuals in society. Due to the diversity and complexity of its nature, the concept of revocation remains largely unexplored. In Islamic jurisprudence, revocation is considered an independent general theory, while in law, it is not seen as an independent theory but is discussed under concepts such as revocation of wills, gifts, testimonies, etc. Revocation is a unilateral legal act realized with the intent of creation. It is neither an absolute judgment nor a right but is relative and person-specific, non-transferable, and subject to partial waiver. Revocation, as a general theory, can dissolve legal acts alongside its similar instances and can assert its position through legislative enactment. This research aims to explore the theoretical foundations of the general theory of revocation in contracts, unilateral acts, events, and its legal nature from the perspective of Imamieh jurisprudence and Iranian Civil Law. The research methodology is library-based, and the type of research is analytical-descriptive. The principle of autonomy of will in contracts, such as in contracts and unilateral acts, is accepted unless it conflicts with public order and law. This principle is essential for the dignity and freedom granted to humans by God. Generally, every contract is formed through the concurrence of two wills, with the parties intending to sustain its validity and effects. However, sometimes, by examining legal provisions regarding contracts and transactions and observing the nature of some contracts, we find that certain contracts can be dissolved through revocation. This legal act creates complex discussions in contracts like endowment, mortgage, and gift.

منابع و مأخذ:

- ابن منظور، ابوالفضل، جمال الدین، محمد بن مکرم. (1414). لسان العرب (جلد ۸). بیروت: دارالفکر.
- ابوعطا، محمد، فرزاد، مسعود. (1393). مفهوم و ماهیت حقوقی صدقه. نشریه مطالعات فقه و حقوق اسلامی، ۶(۱۱)
- احمدوند، خلیل‌الله، جلیلیان، سپیده. (1399). ماهیت رجوع از شهادت و پیامدهای آن. قانون‌یار، ۴(۱۶)
- الحر العاملی، محمد بن الحسن. (1414). وسائل الشیعه. قم: آل‌بیت لاحیا التراث.
- اصفهانی، ابوالحسن. (1422ه.ق). وسیله النجاه. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
- اصفهانی، محمد بن حسن. (۱۴۱۶). کشف اللثام و الابهام عن قواعد الاحکام (جلد ۸). قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- اکبرزاده، نسرین. (1390). شرط رجوع از وقف در حقوق و فقه امامیه. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت معلم آذربایجان، تبریز
- امامی، اسدالله. (1378). حقوق خانواده (جلد ۱، چاپ هفتم). تهران: دانشگاه تهران.
- امامی، حسن. (1366). حقوق مدنی (جلد ۳). تهران: انتشارات اسلامیه.
- امامی، حسن. (1388). حقوق مدنی (جلد ۵). تهران: انتشارات اسلامیه.
- پورجوادی، کاظم، مغنیه، محمد جواد. (1386). فقه تطبیقی (مذاهب پنج گانه جعفری، حنفی، شافعی، مالکی، حنبلی). تهران: بنیاد اسلامی.
- تبریزی، میرزا جواد. (1415ق). أسس القضا و الشهاده (جلد ۱). قم: موسسه امام صادق (ع).
- تقی‌زاده، علی، یاوری، سجاد. (1399). مطالعه تطبیقی رجوع از هبه در حقوق ایران و پیشنویس قانون مدنی اتحادیه اروپا. فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، ۸(۱۳).
- تهانوی، محمد بن علی. (بی‌تا). موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون و العلم. بیروت: مکتبه لبنان ناشرون.
- جعفری لنگرودی، محمد جعفر. (1370). وصیت - ارث. تهران: دانشگاه تهران.
- جعفری لنگرودی، محمد جعفر. (1384). حقوق مدنی: وصیت. تهران: انتشارات گنج دانش.
- جعفری لنگرودی، محمد جعفر. (1387). مبسوط در ترمینولوژی حقوق. تهران: گنج دانش.
- جعفری لنگرودی، محمد جعفر. (1393). ترمینولوژی حقوق. تهران: انتشارات گنج دانش.
- حاجی عزیزی، بیژن. (1395). ماهیت رجوع و تمایز آن از مفاهیم مشابه. مطالعات فقه و حقوق اسلامی، ۸(۱۵).
- حسن‌زاده، مهدی. (1393). بررسی فقهی ـ حقوقی اثر رجوع شاهد از شهادت در دعاوی مدنی. حقوق اسلامی، ۱۱(۴۱)، ۷-۲۷.
- حسینی جرجانی، سید امیر ابوالفتح. (1404ق). تفسیر شاه. تهران: نوید.
- حلی (علامه)، حسن بن یوسف. (1314ق). قواعد الاحکام فی معرفه الحرام و الحلال (جلد ۲). قم: موسسه نشر الاسلامی.
- حلی (علامه)، حسن بن یوسف. (1420). تحریر الاحکام الشرعیه (جلد ۲). قم: موسسه امام صادق (ع)
- حلی، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن. (1376). شرایع الاسلام. تهران: نشر افست.
- حلی، ابومنصور حسن بن یوسف. (1374). مختلف الشیعه فی احکام الشریعه (جلد ۲). قم: موسسه نشر اسلامی.
- حلی، حسن بن یوسف بن مطهر. (1410). ارشاد الاذهان الی احکام الایمان (جلد ۲). قم: موسسه النشر الاسلامی.
- حمیری، نشوان بن سعید. (1420). شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم. بیروت: دارالفکر.
- حمیدی,احمد,رجبی,حسین,علوی,محمد تقی.(1402)
قواعد فقهی (به عنوان منشاء استنباط احکام)از دیدگاه مذاهب اسلامی فقه و مبانی حقوق اسلامی,4(16)
- خمینی، روح‌الله. (1377). تحریر الوسیله. قم: موسسه مطبوعات دارالعلم.
- خوئی، سید ابوالقاسم. (1413). مصباح الفقاهه (المکاسب) (جلد ۳). نرم‌افزار جامع فقه اهل بیت (ع)
- خویی، سید ابوالقاسم. (بی‌تا). منهاج الصالحین (جلد ۲)، چاپ ۲۹، قم: نشر مدینه العلم.
- خوانساری، احمد. (1405). جامع المدارک (جلد ۳، چاپ دوم). تهران: مکتبه الصدوق.
- رحیمی، مرتضی، سلیمانی، سمیه. (1397). بررسی حق یا حکم بودن اختیار رجوع زوج در طلاق رجعی. مطالعات حقوق تطبیقی معاصر، ۹(۱۷)، ۵۷-۷۷.
- رنجبر، اسدالله. (1383). رجوع شاهد از شهادت. مجله دیدگاه‌های حقوقی، ۳۰ و ۳۱.
- زرقاء، مصطفی. (1967). المدخل الفقهی العام. دمشق: دارالفکر.
- سبزواری، سید عبدالاعلى. (1413). مهذب الأحکام (جلد ۱۷). مؤسسه المنار.
- سعدی، ابوجیب. (1408). القاموس الفقهي لغه و اصطلاحا. دمشق: دارالفکر.
- سنهوری، عبدالرزاق احمد. (1382). الوسیط فی القانون المدنی الجدید (ترجمه سید مهدی دادمرزی و محمد حسین دانش‌کیا، جلد ۳، صص ۴۴۱-۴۲۰). قم: انتشارات دانشگاه قم.
- شاهنده، وحید، ایزدی‌فرد، علی‌اکبر. (1401). بررسی فقهی و حقوقی فاکتورینگ (عاملیت) با حق رجوع. پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، ۶۸(۱۸)، ۷۵-۱۰۰.
- صادقی‌مقدم، محمدحسن، میرجلیلی، محمدمهدی. (1396). اقسام رجوع از وصیت در فقه امامیه و حقوق ایران. آموزه‌های حقوقی گواه، ۳(۲)، ۵-۲۶.
- صفایی، سید حسین، امامی، اسدالله. (1386). مختصر حقوق خانواده (چاپ سوم). تهران: میزان.
- صیادی کوشک قاضی،ابوذر،عباسیان،رضا،مهدوی، محمد هادی،فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی،سال چهاردهم، شماره پنجاه و سه، پاییز 97 ،صفحات150-129
- طباطبایی، سید محمد صادق، کیوانی هفشجانی، داریوش. (1395). امکان رجوع واهب از هبه به نوادگان. مجله علمی حقوق خصوصی، ۱۳(۲)، ۲۳۳-۲۵۲
- طباطبایی یزدی، محمدکاظم. (1409). عروه الوثقی (جلد ۲، چاپ دوم). بیروت: موسسه الاعلمی.
- طاهری، حبیب‌الله. (1418). حقوق مدنی (جلد ۵). قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- طریحی، فخرالدین. (1375). مجمع البحرین (جلد ۳، تحقیق سید احمد حسینی اشکوری). تهران: مکتبه المرتضویه.
- عاملی، جواد بن محمد. (1419). مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه. قم: موسسه النشر الاسلامی.
- عاملی، زین‌الدین بن علی. (1416). مسالک الافهام (جلد ۴). قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه.
- عاملی، علی بن حسن. (1414). جامع المقاصد فی شرح القواعد (جلد ۵، چاپ ۲). قم: موسسه آل‌البیت (ع)
- عمید، موسی. (1387). حقوق مدنی هبه. تهران: انتشارات نگاه بینا.
- قاشانی، ابوبکر بن مسعود (کاسانی) حنفی. (1402ق). بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع (جلد ۱، ص ۵). بیروت.
- قمی، میرزا ابوالقاسم. (1371). جامعه الشتات (جلد ۳، چاپ اول). تهران: کیهان.
- جمال الدین زنجانی، محمود، و بمانیان گاوافشادی، محمدمیلاد. (1396). شرط عدم رجوع در طلاق رجعی در فقه امامیه و حقوق ایران. آموزه‌های حقوقی گواه، سال سوم، شماره 1 (پیاپی 4).
- حلی، نجم الدین ابوالقاسم جعفر. (1364). شرایع اسلام (ابوالقاسم ابن احمد یزدی، مترجم). جلد 2. تهران: دانشگاه تهران.
- محقق داماد، سید مصطفی. (1420). تحلیل فقهی و حقوقی وصیت، چاپ 2. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
- حسنی، حسن. (1396). رجوع گواه ازگواهی و اثر آن از منظر آیین دادرسی. مجله مطالعات حقوقی دانشکده حقوق دانشگاه شیراز،دوره9، شماره 1.
- نجفی، محمد حسن (صاحب جواهر). (1404). جواهرالكلام في شرح شرائع الاسلام، جلد 23 و 32 و 33، 7. بیروت: دارالاحياء التراث العربی.
- نجفی، الشیخ محمدحسن. (1362). جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام. بیروت: دارالاحیا التراث العربی.
- نوین، پرویز. (1378). حقوق مدنی (عقود معین 2). چاپ اول. تهران: نشر گنج دانش.
- کاتوزیان، ناصر. (1376). قانون مدنی درنظم کنونی حقوقی، چاپ 2. تهران: شرکت انتشار.
- کاتوزیان، ناصر. (1383). اثبات و دلیل اثبات، جلد 2. تهران: نشر میزان.
- کاتوزیان، ناصر. (1384). حقوق مدنی، عقود معین، عطایا، جلد 3، چاپ 5. تهران: انتشارات گنج دانش.
- کاتوزیان، ناصر. (1387). وصیت در حقوق مدنی ایران. تهران: کانون وکلای دادگستری مرکز.