جریان‌شناسی گفتمان‌های هویتی؛ با تأکید منازعات معنایی و تحوّلات اجتماعی در ایران

محورهای موضوعی : تحولات سیاسی در ایران

ویدا یاقوتی ¹ , مجید توسلی رکن‌آبادی ² , علی اشرف نظری ³

1 - دانشجوی دکترای علوم سیاسی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - دانشیار گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - دانشیار گروهِ علومِ سیاسی، دانشگاهِ تهران، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1402/08/07 تاریخ پذیرش : 1402/09/14 تاریخ انتشار : 1402/10/01

کلید واژه: جریانشناسی, گ فتمان, هویت , منازعات, تحولات, اجتماع,

چکیده مقاله :

خارج شدن یک گفتمان از نظم گفتمانی خود و ورود آن به نظم گفتمانی سیاسی، به واسطه تحریک شدن آن توسط یکی از گفتمان‌های فعال در نظم گفتمانی سیاسی صورت می‌پذیرد. منظور از تحریک شدن، آن است که این گفتمانِ غیرفعال، در نظم گفتمانی سیاسی در رابطه-ای غیریت‌سازانه با گفتمانِ حاکم قرار می‌گیرد و گفتمانِ حاکم سعی می‌کند با طردِ آن، هویت پیدا کند. از فردای انقلاب مشروطه تا امروز روایت‌های مختلف و متضادی از تحول مفهوم هویت ارائه می‌شود، در این میان، شاهد گسترش گروه‌های هویت‌پایه در قالب کنش‌گران و کارگزاران منفرد (سوژه کنشگر)، انجمن‌ها، فرقه‌ها، نحله‌ها و اشکال مختلف ملی‌گرایی و احساس تعلق مذهبی، فرهنگی، قومی و سیاسی هستیم. در این پژوهش رویکرد و درکی از سیاست در قالبِ الگوی تحول گفتمانی ارائه می‌شود که بنا بر آن، تحولات جامعه‌شناسی و نظم‌های جدید در جامعه و آزادکردنِ توانایی‌های سوژه که از طریق تأسیس هویت‌های ازپیش‌معیّن و روابط اجتماعی کاملاً عینی که سرکوب شده‌اند. امکان ظهور می‌یابد. : متأثّر از اهمّیت یافتنِ ایده‌های محوری در زمینۀ تحقّقِ حقوق فردی و مدنی، و نیز محوریت‌یابیِ اندیشه‌های نو و انتقادی در خصوصِ آزادی و حق انتخابِ شهروندان، شاهد افزایش بیش از پیشِ عطفِ نظر به فردیّت‌یابی شهروندان و سوژگی [فردی] آن‌ها می‌باشیم .

چکیده انگلیسی:

A discourse leaving its own discourse order and entering the political discourse order takes place due to its stimulation by one of the active discourses in the political discourse order. The meaning of being provoked is that this inactive discourse is placed in an alienating relationship with the ruling discourse in the political discourse order, and the ruling discourse tries to find an identity by rejecting it. From the day of the constitutional revolution until today, different and conflicting narratives of the evolution of the concept of identity are presented. We are different types and forms of nationalism and sense of religious, cultural, ethnic and political belonging. IN this research, an approach and understanding of politics is presented in the form of the "discourse transformation" model, according to which, sociological developments and new orders in society and the liberation of the subject's abilities, which through the establishment of pre-identities Certain and completely objective social relations that have been suppressed. It is possible to appear. : Affected by the importance of central ideas in the field of individual and civil rights, as well as the centralization of new and critical thoughts regarding citizens' freedom and right to choose, witnessing an increase in the focus on citizens' individuality and subjectivity. [Individual] We are them.

متن کامل:



جریان­شناسی گفتمان­های هویتی؛ با تأکید بر منازعات معنایی و تحوّلات اجتماعی در ایران

ویدا یاقوتی¹

مجید توسلی رکن آبادی²

علی­اشرف نظری³

چکیده

خارج شدن یک گفتمان از نظم گفتمانی خود و ورود آن به نظم گفتمانی سیاسی، به واسطه تحریک شدن آن توسط یکی از گفتمان­های فعال در نظم گفتمانی سیاسی صورت می­پذیرد. منظور از تحریک شدن، آن است که این گفتمانِ غیرفعال، در نظمِ گفتمانی سیاسی در رابطه­ای غیریت­سازانه با گفتمانِ هویتی ساختار حاکم قرار می­گیرد و ساختار سعی می­کند با طردِ آن، هویتِ مدنظر خود را تحمیل کند. در نقطه مقابل ساختار، سوژۀ کنشگری قرار دارد که خود حامل هویت است. بنابراین، پس از انقلاب مشروطه شاهد گسترش گروه‌هاي هويت­پايه در قالب کنش­گران و کارگزاران منفرد (سوژه کنشگر)، انجمن­ها، فرقه­ها، نحله­ها و اشکال مختلف ملي­گرايي و احساس تعلق مذهبي، فرهنگي، قومي و سياسي هستیم. پرسش کانونی مقاله این است: تحول گفتمان­های هویتی چگونه بر منازعات معنایی و تحوّلات اجتماعی در ایران اثرگذاشته­اند؟ مقالۀ پیش­رو نشان می­دهد که چگونه ایران از فردای انقلاب مشروطه تاکنون: متأثّر از اهمّیت یافتنِ ایده­های محوری در زمینۀ تحقّقِ حقوق فردی و مدنی، و نیز محوریت­یابیِ اندیشه­های نو و انتقادی در خصوصِ آزادی و حق انتخابِ شهروندان، شاهد افزایش بیش از پیشِ عطفِ نظر به فردیّت­یابی شهروندان و سوژگی [فردی] آن­ها می­باشیم مفهوم هویت به عنوان یک برساخت گفتمانی که میان دو چهره از سوژه: سوژه­های گوینده که درون بستر­های اجتماعی مورد گفت­وگو قرار می­گیرد و شکل سوژگی و احساس تعلق به یک فرهنگ یا جامعه در آن پدید می­آید. و سوژه­هایی که بر ویژگی­های شخصیتی و آزادی­های فردی نظارت دارند و هویت­های برآمده از این انگاره­ها در تعامل و تقابل با ساختار قرار می­گیرند. پژوهش حاضر می­کوشد با بهره­گیری از چارچوب تحلیل گفتمان این اشکال نوین از کنش را شناسایی و تبیین نماید. . روش گردآوری داده­ها در این پژوهش اسنادی و ابزار گردآوری داده­ها، فیش برداری از منابع اصیل و دارای اعتبار علمی است.

واژگان کلیدی: جریان­شناسی،گفتمان، هویت، منازعه، تحول.

1.       مقدمه 

شکل­گیری احساس تعلق و هویت­یابی، بازتاب تحولاتی است که در دوران مدرن سربرآورد. هویت به عنوان تأثیر و تأثراتی از روابط، از طریق بیان تفاوت ها معنا می­یابد. اگر این تفاوت ها وجود نداشت، ما نمی­توانستیم به طور متمایز و همبسته موجودیت یابیم. هویت برای تبیین و استقرار الگوهای رفتاری خود نیازمند تفاوت است و در ادامه هر گفتمان هویتی، تفاوت­ها را به یک «دیگری» یا «غیرِخودی» تبدیل می­کند تا از قطعیات و مسلمات خود دفاع کند. به این ترتیب، برای بررسی تغییر و تحوّل در گفتمان­ها، همان­طور که بیان شد، ابتدائاً بایستی به شناسایی گفتمان­هایِ متخاصم پرداخته و سپس دال­هایِ مفصل­بندی شده در این گفتمان­های متخاصم را در دوره­های تاریخیِ متفاوت، شناسایی و با هم مقایسه کرد؛ سپس، می­توان به بررسی تاریخی تحوّلات سیاسی-اجتماعی پرداخت.

در واقع، هدف از تحلیل گفتمانی، روایتِ صرفِ رویدادهای تاریخی نیست، بلکه باید این رویدادهای تاریخی و تحولات اجتماعی را در سایۀ تحوّلات معنایی بررسی کرد. بنابراین، هنگامی که به گفتمان­های هویتی در جامعه ایرانی نظر می­افکنیم، شاهد هستیم که سوژه در کشاکشِ مناسباتِ خود با ساختار آرام آرام نقش پررنگ­تری بازی می­کند. هویت و هویت­یابی در این معنا «برساخته­ای اجتماعی» است که در آن عاملان و کارگزاران اجتماعی با توسل به مؤلفه­ها و عناصر هویت بخش خود که ریشه در میراث دینی، تاریخی، فرهنگی و اجتماعی آ­ن­ها دارد، به ترسیم ابعاد هویتی خویش می­پردازند. انسان­ها به عنوان «سوژه شناسا»، به طور مداوم در حال ساختن و بازبینی مستمر هویت های خویش هستند و تلاش می کنند تا به ارتقای نحوه بودن و هویت یابی خویش یاری رسانند1. البته باید در این رابطه جانب احتیاط را نگه داشت و متأثر از مفروضات فلسفی نظریة گفتمان، نقش ساختار را به نحوی مؤثر در نظر داشت. موضع اصلی پژوهش، رهیافتی دربارة تحول گفتمان­ها و در نتیجه تغییر در جهان فرهنگی و اجتماعی و سیاسی به عنوان شاکله­های اصلی هویت است. نکته نوآورانه و محوری؛ نکته نوآورانه و محوری مقاله حاضر توجه به این واقعیت مهم نظری است که هر قدر از نظریه گفتمان به معنای فوکویی آن به سمت نظریة گفتمان ارنستو لاکلاو و شانتال موف، تحلیل گفتمان انتقادی و سپس روان­شناسی گفتمان حرکت می­کنیم، نگرش کاملاً ساختارگرایانه کم رنگ تر می­شود و نقش سوژه پررنگ تر می­شود. در واقع، اگر بخواهیم نسبت سوژه و ساختار را در نظریه­های گفتمان به صورت مدرج نشان دهیم، به هر میزان که از نظریة گفتمان فوکو، ارنستو لاکلاو و شانتال موف و تحلیل گفتمان انتقادی  فرکلاف به سمت روان­شناسی گفتمان می­رویم، سوژه نقش فعال و سازنده­تری بازی می­کند. به نحوی که با قائل شدن به عاملیت سوژه، امکان تفسیر یا رمزگشایی متفاوت از آن­چه متن بر اساس آن رمزگزاری شده را به سوژه می­دهد. همچنین، می­توان نسبت متعامل­تر و سازنده­تری بین این دو تصور کرد، به نحوی که تعیین­کنندگی یکجانبه ساختار گفتمانی در نظریة گفتمان لاکلاو و موف، جای خود را به برهم­کنشی/ کناکنش دو سویة سوژه و ساختار در روان­شناسی گفتمان می­دهد.

 این نکته از آن روی حائز اهمیت است که به هر میزان که از عصر مشروطه به عنوان نقطه عزیمت بحث حاضر به سمت گفتمان پهلوی اول و دوم و سپس جمهوری اسلامی حرکت می کنیم در می یابیم که هر یک از این مقاطع صرفاً با بهره­گیری از یک رویکرد گفتمانی قابل توضیح است. زیرا به تدریج شاهد هستیم که از نقش ساختار کاسته می شود و سوژه نقشی خلاقانه­تر بر عهده می­گیرد. چنان که در سال­های دهه ۱۳۹۰ هجری شمسی شاهد سربرآوردن کنش­های هویتی سوژه­های فعال در قالب جنبش­های جدید اجتماعی هستیم، دوگانگی­های ساختاری چپ و راست –به مثابه الگوهای ساختاری هویت یابی سیاسی- تضعیف شده است و سوژه – ازبدنمندی سوژه در قالب نوع پوشش تا بازتولید الگوهای متفاوت جامعه پذیری- به عنوان محور کنش­گری هویتی بازنمایی می­شود.

2.       پیشینه پژوهش

فرض اغلب پژوهش­های مربوط به منازعات اجتماعی این است که بسیج، سازمان­دهی و کنش، در چارچوب یک سرزمین ملی و محصور رخ می­دهد، حتی اگر لزوماً معطوف به دولت-ملت هم نباشد. این فرض اکنون تا حد زیادی به واسطة افزایش پدیده جهانی شدن زیر سوال رفته است. در حالیکه پژوهش اندکی در این زمینه صورت گرفته است. به این ترتیب، حداقل از چهار جنبه باید جنبش­های اجتماعی را در رابطه با جهانی شدن تئوریزه نمود. اول اینکه همان­طور که مطالعه ساشا روزنیل(۱۹۹۷)۲ نشان داد بسیاری از جنبش­ها در ارتباط با مشکلات جهانی بسیج می­شوند، که مهم­ترین آن­ها جنبش­های زیست محیطی، جنبش صلح و جنبش زنان می­باشد. در حقیقت همانطور که سیدنی تارو نیز اشاره می­کند، جنبش­های اجتماعی صبغه فراملی طولانی داشته­اند، که در این مورد می­توان به جنبش ضد بردگی(anti-slavery movment)، جنبش حق رأی زنان(women suffrage movement)، در قرن نوزدهم و جنبش کارگری بین­المللی اشاره نمود که همة این­ها در مبارزات و مبادلاتی درگیر بوده­اند که هدف آن­ها دولت-ملت­ها بوده اما خودشان را به مرزهای ملی محدود نساخته-اند(نش،۱۳۹۰: ۱۸۴-۱۸۵).

ماریان یورگنسن و لوئیز فیلیپس(۱۳۸۹) در کتاب نظریه و روش در تحلیل گفتمان به نحوی بنیادین رویکردهای گفتمانی را به صورت نظری مورد نظر قرار داده­اند. درک مفهوم گفتمان در روایت­های فوکویی، لاکلا و موف، فرکلاف، میشل پشو، ونداک و روث ووداک در قالب رویکردهای سه­گانه نظریة گفتمان ارنستو لاکلاو و شانتال موف و تحلیل گفتمان انتقادی و روان­شناسی گفتمان محور اصلی بحث در این کتاب است.

 محمدرضا تاجیک(۱۳۸۳)؛ گفتمان، پادگفتمان و سياست.در این اثر متن سخنرانی‌های "محمدرضا تاجیک" در محل موسسه تحقیقات وتوسعه علوم انسانی درباره مسائل فکری جامعه با این موضوعات و عناوین گردآوری شده است: "گفتمان، سیاست و اجتماع"، "پسا مارکسیسم: گفتمان یا پاد گفتمان؟"، "گفتمان، پاد گفتمان و قدرت"، "عدم قطعیت و ارجحیت سیاست"، "مدرنیسم، پسا مدرنیسم و معمای هویت"، "شورش دانش‌های تحت انقیاد"، "فن سالاری مستبدانه"، "پاد گفتمان‌های رهایی"، "هترو توپیا و سیمیا"، "گفتمان‌های سیاسی کلام محور"، "اصلاحات: گفتمان یا پاد گفتمان"، "مردم سالاری دینی: به سوی یک گفتمان مسلط"، "حکومت‌های دینی حداکثری" واقعا موجود و دردسرهایشان"، دانشجوی ایرانی و جنبش دانشجویان ۱۹۶۸" و "بی‌طرف‌ها ساخته می‌شوند".

نورمن فرکلاف(۱۹۹۵) نیز در کتاب تحلیل گفتمان انتقادی می‌کوشد به بررسی و تحلیل گفتمان در سطحی فراتر از جمله بپردازد تا هم جنبه‌های زبانی و هم جنبه‌های اجتماعی گفتمان را آشکار کند. بر این اساس نورمن فرکلاف گفتمان را در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین بررسی کرده است.

کریستین مری ویدون(۲۰۰۴) در کتابی با عنوان؛ هویت و فرهنگ: روایت تفاوت و تعلق. جوامع پسااستعماری را بامثال‌هایی از تاریخ، سیاست و تصاویر بصری برای بررسی روابط قدرت اجتماعی که موقعیت‌های موضوعی و اشکال هویتی را ایجاد می‌کنند، استفاده می‌کند. ویدون در این اثر به تحلیل این موضع می­پردازد که چگونه متون و شیوه‌های فرهنگی اشکال جدیدی از هویت و عاملیت ارائه می‌دهند. با این حال درآثار فوق هیچگونه تحلیلی در زمینه نسبت سنجی سوژه و تحول ابر روندهای جهانی شدن با استفاده از رویکردهای تلفیقی مد نظر ما ارائه نشده است.

در باب هویت و نگاه به تاریخ معاصر ایران نیز منابعی وجود دارد که شایسته استفاده علمی است، برای مثال: حمید احمدی(۱۳۸۳) در کتاب ایران: قومیت، هویت و ملیت. به عواملی مانند: دل‌مشغولی دست‌اندرکاران نظام سیاسی به موضوعات عمدتا مذهبی و کشمکش‌های درونی بر سر قدرت و موقعیت که باعث شده است تا چالش قوم گرایانه به درستی موضوع شناخته نشود می­پردازد و سیاست‌گذاری مناسبی نیز در جهت تقویت همبستگی و هویت ملی ایران صورت نگیرد. در این  مجموعه در دسترس ارائه آثار برجسته‌ترین پژوهشگران بحث‌های هویت ملی، ملیت و قومیت در ایران، چالش‌های مذکور را مورد بررسی قرار داده و در پرتو نظریه‌های مدرن و پژوهش‌های واقع‌گرایانه تاریخی و جامعه شناسی درک بهتری از مسائل فوق به دست دهد".

3.                      چارچوب نظری پژوهش

بر اساس نظریۀ گفتمان، تمامی تحولاتِ اجتماعی حاصلِ منازعات معنایی میان گفتمان­هاست. گفتمان­ها همواره در تلاش برای حفظِ معنای «خودی» و طرد معنای «دیگری» می­باشند. اهمّیتِ معنا در نظریۀ گفتمان از آن­روست که تنها از طریق استیلای معنایی بر ذهن سوژه­هاست که چهرۀ قدرت طبیعی و مطابق با عقل سلیم، جلوه می­کند و به همین دلیل مورد مؤاخذه قرار نمی­گیرد؛ از این رو، سلطۀ معنایی بر افکار عمومی بهترین و مؤثرترین شیوۀ اعمال قدرت است. گفتمان­ها همواره به واسطۀ سازوکارهای معنایی بر سر تصاحبِ نقش با هم در حال رقابتند و سایر تحولات اجتماعی تابع منازعات معنایی هستند.

نظریه­های گفتمان با این ایدة پساساختارگرایانه آغاز میکند که گفتمان، جهان اجتماعی را در قالب معنایی خاصی بر می­سازد و از آن جا که زبان به نحوی بنیادین بی­ثبات است، معنا به هیچ وجه نمی­تواند برای همیشه ثابت بماند. هیچ گفتمانی یک پدپدة بسته نیست؛ بلکه به واسطة تماس با سایر گفتمان­ها دستخوش تغییر می­شود. به همین دلیل، منازعه/ کشمکش گفتمانی یکی از واژه­های کلیدی این نظریه است. تحلیل گفتمان یکی از روش­های کیفی مطرح در حوزه های مختلف ارتباطات، زبان شناسی انتقادی، علوم سیاسی و احتماعی به شمار می رود. نظریه ها و روش­هایی برای مطالعه تجربی روابط میان گفتمان و تحولات اجتماعی و فرهنگی قلمروهای مختلف اجتماعی در اختیارمان قرار می دهد(یورگنسن و فیلیپس، ۱۳۸۹: ۲۱-۲۶).

نکتة مهم دیگری که باید به آن اشاه داشت این است که برخلاف تصور رایج که متأثر از گفتمان به معنای فوکویی آن است، نظریة گفتمان لاکلاو و موف، تحلیل گفتمان انتقادی و روان­شناسی گفتمان با این برداشت که جامعه تحت حاکمیت ایدئولوژی واحد و فراگیری است، مخالف­اند. این رویکردها درست همان­گونه که نگرش فوکو به رژیم­های دانش را که آن­ها را یک واحد یکپارچه به شمار می-آورد، با الگوی رژیم­های متکثر و چندپارة گفتمان­ها عوض کردند. آن­ها نظریة آلتوسر را که بر مبنای آن ایدئولوژی­ای واحد تمامی گفتمان­ها را کنترل می­کرد، کنار گذاشتند. نتیجه این که سوژه تنها در یک موضع فراخوانده نمی­شود، گفتمان­های مختلف مواضع متفاوت و احتمالاً متناقض برای سخن گفتن در اختیار سوژه قرار می­دهند... در نتیجه، ممکن است گفتمان­های جدید تلفیقی شکل بگیرند. با شکل­گیری چنین گفتمان­هایی افراد نقش عاملان تغییر گفتمانی و فرهنگی را ایفا می­کنند.

فرکلاف این نکته را به این صورت بیان کرده است که «انباشت اَعمال [کنش] خلاقانة فردی موجب شکل­گیری نظم­های از نو ساخت­یافتة گفتمان می­شود».بر این اساس، مقاومت­ها، جنبش­های جدید اجتماعی، سیاستِ رهایی­بخشی، فرآیندهای خودتحقّق­بخشی و... از موضوعات این حوزۀ می­باشند. در واقع، پروژه­هایی سیاسی که هدفشان طرح­افکنی نوع و نحوه­های دیگری از بودنِ-در-هستی  سبک زندگی و سلطه­پذیری در روابط اجتماعی و سیاسی است. گفتمان­ها ساختارهای نامرئی و خود آگاه و ناخودآگاه است که در پی اندیشه های منفرد، نظریه ها و سخنان روزمره نهفته است.

هرگفتمان بر پایه انگاره دانایی خاص( اپیستمه) شکل می گیرد که پایه های آن نگاهی خاص را به جهان را فراهم می­آورد. از این منظر، هر عصر تاریخی، سامان و انگاره دانایی (اپیستمه) خاص خود را دارد و انواع مشخص گفتمان­ها، دارای تاریخییت خاص خود هستند و جهان پیرامون نیز در قالب همین گفتمان­های خاص قابل شناسایی است. بنابراین، گفتمان رساننده معنا، پیام، ایده و اندیشه هاست (نظری، سازمند، ۱۳۸۷: ۳۶-۳۵).

روش تحلیل گفتمان، بحث اصلی خود را واکاوی زمینه­های هویتی مستقر در جامعه از طریق فهم سازوکارهای چگونگی تثبیت «انگاره­ها» و «معانی»(Images & Meaning) بر پایه منطق درونی آن گفتمان می­داند. در تحلیل گفتمان، هویت سیاسی واجد نشانه­ها، رمزگان و کنش های نمادینی است که حاملان آن گفتمان را به صورت یک کل همبسته در ارتباط با هم نگه می­دارد. «نمادها و نشانه­های فرهنگی به تولید مفاهیم جدید، اشکال جدید اجتماعی، روش جدید تفکر و کنش، نگرش­های نو و واقعیات اجتماعی در زمینه هویت سیاسی یاری می­رسانند.» فرایندی که بر اساس آن، این توانایی در مردم ایجاد می­شود که با به کارگیری نمادها، نشانه­ها، و زبانی مشترک به تعامل با یکدیگر بپردازند (نظری و سازمند، ۱۳۸۶). غالب رویکردهای موجود به تحلیل گفتمان برداشت فوکو از گفتمان را سرمشق خود قرار داده­اند و آن را مجموعه­ای قاعده­مند از گزاره­ها قلمداد می­کنند که محدودیت­هایی برای معنادار بودن [گزاره­ها] وضع می­کنند. آن­ها همچنین متکی بر این ایدة فوکو هستند که حقیقت چیزی است که دست کم تا حد زیادی به نحو گفتمانی برساخته شده است. با این حال، تمامی این رویکردها برخلاف فوکو اعتقادی ندارند که در هر دورة تاریخی صرفاً یک رژیم گفتمانی وجود داشته است؛ آن­ها در مقابل تصویری پرتعارض ارائه می­کنند که در آن گفتمان­های مختلف در کنار یکدیگر و یا در رقابت با هم برای کسب حق تعریف حقیقت یا ایجاد «احساس حقیقت»(‌True effects)ز طریق سیستمی متشکل از رویه­های تولید، قاعده­مند کردن و اشاعة گزاره­ها به سر می­برند. به علاوه، فوکو بود که سنگ­بنای برداشت تحلیل گفتمانی از سوژه را گذاشت. سوژه شناسا به معناي پذيرش انسان‌ها به عنوان حاكم بر خود، داراي منطق و خودآگاهي تحقق‌يافته است كه در كنترل زبان، معنا و ايدئولوژي است(Weedon 2004: 5).

 به نظر فوکو، سوژه­ها در گفتمان خلق می­شوند و «گفتمان بسط تجلیات باشکوه سوژه­ای نیست که می­اندیشد، می­داند و سخن می­گوید». از نظر فوکو، سوژه در چنبره قدرت شکل می­گیرد و در واقع گفتمان تجلی آشکار سوژه متفکر، دانا و سخن­گو نیست، بلکه برعکس کلیتی است که در آن پراکندگی سوژه و گسستگی­اش با خودش ممکن است تعیُن یابد. به گونه­ای که دیگر «خود» از زبان برای بیان خودش بهره نمی­گیرد، بلکه زبان به واسطه فرد سخن می­گوید (سلطانی، ۱۳۸۴: ۴۸-۶۲). این برداشت فوکو از سوژه که متأثر از آرای استادش «لویی آلتوسر»(Louis Althusser) بود، به کلی متفاوت از برداشت متعارف غربی از سوژه به منزلة یک هستی خودآئین(autonomous) و خودفرمان(sovereign) است و به قول فوکو، سوژه مرکززدایی(decentred) شده است (یورگنسن و فیلیپس، ۱۳۸۹: ۳۶-۳۹).نظریة گفتمان لاکلاو و موف تا حدودی به تأسی از فوکو، ساختارها را تعیین کنندة هویت سوژه می­داند. در حالی که تحلیل گفتمان انتقادی و روان­شناسی گفتمانی بیشتر با این شعار «رولان بارت» (Roland Barthes) همدل­اند که آدمیان همزمان «اربابان و بردگان زبان­اند»( (people are both ‘masters and slaves of language (یورگنسن و فیلیپس، ۱۳۸۹: ۴۲). اما در آخرین اثر موف با عنوان در دفاع از پوپولیسم چپ (۲۰۱۸) بر اساس رویکرد ضدذات گرایی این ایده را مطرح می­کند که کارگزار اجتماعی توسط مجموعه ای از "موقعیت­های گفتمانی" ایجاد می­شود که هیچ­وقت کاملاً نمی­تواند در نظام متصلبی از تعارضات تثبیت شود. بنابراین، هویت سوژه متناقض و چندگانه و همواره اقتضایی، مخاطره­آمیز است و به طور موقت در مرکز آن گفتمان­ها تثبیت می­شود و بر اشکال خاصی از هویت­یابی ابتنا دارد. بنابراین، تحرک دوگانه ای وجود دارد: از طرفی، یک جنبش مرکزیت­زدایی که مانع تثبیت مجموعه­ای از موقعیت­ها حول مرکز از قبل ایجاد شده می­شود؛ و از طرف دیگر، در نتیجه، این عدم تثبیت ضروری جنبش مخالفی وجود دارد: نهاد مراکز کانونی، تثبیت نسبی که تغییر مدلول تحت دال را محدود می­کند. اما این دیالکتیک تثبیت/عدم تثبیت صرفاً به دلیل اینکه تثبیت از قبل داده نشده است، امکان­پذیر است، زیرا هیچ مرکز ذهنیتی بر هویت­یابی­های سوژه مقدم نمی­باشد. انکار رابطه ضروری پیشینی بین موقعیت­های سوژه به معنای عدم وجود تلاش مداوم برای برقراری رابطه تاریخی، اقتضایی و متغیر بین آنها نیست. این نوع از رابطه که بین موقعیت­های گوناگون یک رابطه از قبل معین نشده و اقتضایی برقرار می­کند چیزی است که "مفصل­بندی" نامیده می­شود (Mouffe, 2018).اگرچه پیوند ضروری بین موقعیت­های سوژه گوناگون وجود ندارد، در عرصه سیاست همیشه گفتمان­هایی وجود دارند که از چشم اندازهای مختلف سعی در فراهم کردن مفصل بندی دارند. به همین دلیل هر موقعیت سوژه درون یک ساختارگفتمانی ضرورتاً بی­ثبات ایجاد می­شود، زیرا آن به رویه­های مفصل­بندی کننده گوناگونی ارائه می­شود که به صورت مداوم آن را واژگون می­کند و تغییر و تحول می­دهد(Mouffe, 2018 ).

نورمن فرکلاف در قالب تحلیل گفتمان انتقادی، به نقش فعال گفتمان و نمونه­های خاصی از کاربرد زبان بر پایة ساختارهای گفتمانی پیشینی در ساختن جهان اجتماعی تأکید می­کند. ساختارهایی که کاربران زبانی بر اساس معانی از پیش تثبیت شده ساخته­اند. فرکلاف با استفاده از مفهوم بینامتنیت(Intertextuality) یعنی نحوة اقتباس یک گفتمان از مؤلفه­ها و گفتمان­های سایر متون و ارائه ترکیب جدیدی از گفتمان­ها- توجه­اش را بر این امر متمرکز می­کند (یورگنسن و فیلیپس، ۱۳۸۹: ۲۶-۲۷).  هدف روان­شناسی گفتمانی، مطالعه دربارة این است که افراد چگونه گفتمان­های در دسترس را با انعطاف به کار می­گیرند تا از طریق گفت­و­گو -در حین تعامل؛ بازنمایی­های جهان و هویت­ها را خلق کرده و دربارة آنها به توافق برسند و در عین حال پیامدهای اجتماعی این امر را نیز مطالعه می­کند. البته کانون توجه روان­شناسی گفتمانی شرایط درونی و روانی فرد (به صورت منفرد و منزوی) نیست، بلکه نحوة شکل­گیری خویشتن و احساسات افراد و تحول آنها در متن تعاملات اجتماعی و بررسی نقش این فرایندها در تغییر و بازتولید فرهنگی و اجتماعی، وجهی جامعوی((Societal است. هویت در این معنا که بیشتر خصلتی فردی می یابد، دربردارنده تلاش­هایی جهت فهم «کیستی» ما و اتخاذ و تبیین مواضع و پویش ها در مقابل دیگران است. هویت حالتی از خودفهمی است که از طریق مردم در روایت های روزمره بیان می شود (تاجیک،۱۳۷۹: ۱۶۱). 

4.                      بازیابی مفهوم سوژگی و پیامدهای اجتماعی و سیاسیِ 

ریشه مفهوم «سوژه» را بایستی در سنت دکارتیِ تفکیک میان ذهن/عین یا سوژه/ابژه و عقل/ طبیعت بازیافت. به طوری که سوژۀ دکارتی در فضای رو به رشدِ مفاهیمی اومانیستی چون انسان­گرایی، فردگرایی، خودمختاری و آزادی و عاملیت انسانی در مقام فاعلِ شناسا و به عنوان مرکز جهان، مقرّر گشته بود تا «حاکم و مالک بر طبیعت» گشته و هر چیز دیگری را در هستی به عنوان ابژه، مورد شناخت، سلطه و بهره­وری خود قرار داده و بدین­ترتیب نقش فعّالانه و خلّاقانۀ خود را در تاریخ رقم زند. این رویکرد را دکارت در گفتار در روش، ذیل کوگیتوی دکارتی که می­توان آن را اصل اساسی و محور کانونی فلسفه وی در نظر داشت، بدین­گونه شرح می­دهد: «... برخوردم به اینکه در همان هنگام که من بنا را بر موهوم بودن همه چیز گذاشته­ام، شخص خودم که این فکر را می­کنم، ناچار باید چیزی باشم و توجه کردم که این قضیۀ «می­اندیشم، پس هستم» حقیقتی است چنان استوار و پابرجا که جمیع فرض­های غریب و عجیب شکاکان هم نمی­تواند آن را متزلزل کند. پس معتقد شدم که بی­تأمل می­توانم آن را در فلسفه­ای که در پی آن هستم، اصل نخستین قرار دهم» (دکارت،۲۴۴:۱۳۷۲).

بدین­ترتیب، موج اول مدرنیته بر معیارِ محوریت انسان و سوژگی وی در سیطرۀ مطلق و بی­چون­و­چرا در ابژه­های طبیعت بنا نهاده­شد. آدمی به عنوان محورِ عالم می­توانست در هر چیزی دخل و تصرّف کرده، جهان را به میل خودش تغییر داده و نقش مورد پسند خود را بر آن حک نماید. امّا دیری نپایید که این درک و تصوّر از سوژۀ مستقل، آزاد و آگاه، از جانب اندیشمندان و جریان­های فکری گوناگون با چالش مواجه گردید. در مارکسیسم، مرکز ثقل و محوریّت تحوّلات اجتماعی و دگرگونی­های تاریخی از فردِ انسان به مناسبات تولید، روابط اجتماعی و آگاهی طبقاتی معطوف شد. از سوی دیگر، ايدئولوژی بورژوازی نیز که در ابتدا موافقت خود را در جهتِ انباشت سرمایه با سودجویی فردی نشان داده و محوریّت انسان را پذیرفته بود، با افزايش عظيم منابع ثروت و شکل­گیریِ تضادهای طبقاتی، کمتر به گذشتۀ اومانيستی خود ارجاع می­داد. لذا، انسانِ اقتصادی به مثابه دريافت نهائیِ سرشت واقعیِ انسان و قوانين طبيعت، جايگزين اومانيسم شد. «يکبار ديگر انسان­ها تبديل به قربانی­های منفعلِ نيروهای فوق­بشری و فرای کنترلشان شدند. از طريق تابع ساختن تمام تلاش­های انسانی به بُت نوينِ توليد سرمايه، فرآيند انسانی­شدن که همراه بود با عروج سرمايه-داری، مبدّل شد به يک فرآيند جديد و قدرتمند غيرانسانی­شدن»  (ماتیک،۲:۱۹۶۵).

به اعتقاد آلن تورن، اقتصادهای غربی از جوامع صنعتی به جوامع فراصنعتی منتقل شده­اند، به تدریج  به دلیل وجود "وضعیت پسا اجتماعی" شاهد تولد نوع جدیدی از جامعه هستیم. در این پیکربندی نوظهور جدید، «بازیگران» خود را از سیستم جدا کرده‌اند. در این شرایط جدید، تنها امید برای حل بحران، توسل به یک سوژه اجتماعی است که با «حق داشتن حقوق» در برابر الزامات «جهانی‌سازی اقتصادی» تعریف می‌شود. در جامعه صنعتی و فرا صنعتی، منبع اصلی تضاد، «تغییر منابع فیزیکی» و «تولید« بود. اما، ارتباطات «روابطِ جدیدی» را بین «چارچوبِ ذهنی ارتباط دهنده» و «اطلاعات منتقل شده» معرفی کرد. در سراسر این پیکربندی‌ها، بازیگران اجتماعی می‌توانند از «نهادهای اجتماعی» برای بالا رفتن از سلسله مراتب اجتماعی و همچنین «تقویت ظرفیت خود برای انجام اقدامات اجتماعی» استفاده کنند. با این حال، با تسلط «جهانی‌سازی اقتصادی» مالی و بحران مداوم آن، تورن استدلال می‌کند که شکاف عمیقی بین «جهان اقتصادی و نهادهای اجتماعی» پدید آمده است. به طور خلاصه، دولت‌ها، اگرچه می‌توانند بحران را مدیریت کنند، اما دیگر قادر به ایجاد تمهیداتِ نهادی نیستند که قادر به ایجادِ تعادل بین تضادِ اجتماعی و ظرفیت­هایِ اقتصادی باشند. این ما را به سمت یک موقعیت پسااجتماعی سوق می دهد. به این ترتیب، نمی توان بازیگران را بر اساس روابط اقتصادی آنها تعریف کرد و این پایانی است بر آنچه که تورن «تصور اجتماعی-اقتصادی از علوم اجتماعی» می نامد. در این موقعیت پسااجتماعی، دیگر نمی‌توانیم توصیف کنیم که چگونه بازیگران «با جایگاهشان در روابط اجتماعی» شناسایی می‌شوند، بلکه باید آنها را بر حسب «رابطه‌شان با خودشان و با مشروعیت شخصی‌شان» مفهوم‌سازی کنیم.

5.                      رهیافتی بر منازعات معنایی و تحوّلات اجتماعی در ایران معاصر

در ادامۀ بحث­های پیشین و درک و منظوری که از مفهوم سوژه ارائه گردید، در راستای اهداف پژوهش حاضر، موضوع جریان شناسی گفتمان هویتی را مورد مُداقه قرار خواهیم­داد که در مضمونی مشترک با رویکرد ما تحول گفتمان هویتی و منازعات معنایی جای می­گیرد. برخلاف ادبیات کلیشه­ای گذشته در حوزة رفتارشناسی سیاسی که «عقلانيت» و «خردباوري» را محور اصلی عرصة حيات انساني می­دانست، بسياري از تحقيقات روان‏شناختي جدید مؤید اين است که شناختِ بدون جانبداري، ممکن نيست و محرک­هاي شناختي و هيجاني گوناگوني نظیر دوست داشتن، تنفر، شادي، ناراحتي، خشم، گناه، قدرداني، بيزاري، انتقام­جويي، شور و شعف، ناامني، ترس و اضطراب بر رفتار و کنش سیاسی ما تأثیرگذارند. همین امر، بر نحوه شکل­گیریِ هویت سوژه­ها و اثرگذاری بر مناسبات سوژه و ساختار بسیار حائز اهمیت است. در جامعه ایرانی که مسائل و رخدادهای هویتی در گذشته و حال بر تمام جنبه­هاي زندگي خصوصي و عمومي سايه افکنده و به اصطلاح روایت­های مختلف و متضادی ارائه می­شود، شاهد گسترش گروه­هاي هويت­پايه در قالب کنش­گران و کارگزاران منفرد (سوژه کنشگر)، انجمن­ها، فرقه­ها، نحله­ها و اشکال مختلف ملي­گرايي و احساس تعلق مذهبي، فرهنگي، قومي و سياسي هستیم. ارائة پاسخي شايسته براي مواجهه با چنين وضعيتي زماني بيشتر اهميت مي­يابد، که در یک دهه آینده احتمالاً شاهد چندپاره شدن تجارب هویتی، خاص­گرايي (با تأکید بر استقلال اقليت­ها و جماعت­های قومی)، سياليت و تغيير مداوم هویت ملی و اهميت­يابي کنش­های فن­آورانه و رسانه­اي به جاي نهادها هستيم.

حاصل این تحول، ظهور ايدة سوژة کنش­گر⁴ و «سوژة شخصي»⁵ بیانگر نوعی تحول هویتی در جامعه و در مقام تحقق بخشي به آزادي در قالب «سياست سوژه»⁶، به خصوص در حوزه­ زندگی روزمره است. کنش­گراني که تلاش مي­کنند در قامت سوژه ظاهر شوند و با دفاع از زندگي شخصي، مجال ظهور و بروز بيابند. «سوژة شخصي يعني ميل تمام افراد به کنشگر وجود خويش بودن، به داشتن زمان و فضايي براي خود، به اين که بتوانند با وجود مداخله­هاي مداوم نيروهاي بيروني، زندگی و برنامه­هاي خود را داشته باشند. سوژه­اي که شجاعت فردي براي ايستادگي در برابر قدرت را نشان مي­دهد و داراي توانايي کنش جمعي براي پاسداري از حقوق فردي، تحقق آزادي و ابراز وجود است. در این جا، پيوندي ميان انگارة سوژه و انگارة جنبش اجتماعي وجود دارد و تولد سوژه نه به مثابه تجربه­اي دروني، بلکه شکلي از اراده به شاد بودن، مقاومت و مبارزه براي ابراز وجود است و هيچ جنبش اجتماعي بدون ارادة سوژه معطوف به رهايي وجود نخواهد داشت. «اين جنبش­ها فقط بر پاية اصول اخلاقي شکل نمي­گيرند، بلکه متضمن اصول اجتماعي نيز هستند. آن­ها بيش از اين ­که به دنبال ايجاد يا استقرار برنامه­اي سياسي باشند، به دنبال کسب حقوق انساني­اند»​ (تورن، ۱۳۹۸: ۱۳۰). در نتیجه، با انباشت اَعمال وکنش­های خلاقانة نسل جدید و پس زدن و منکوب کردن آن، گفتمان­های جدید تلفیقی به صورت اجتماعی- فرهنگی- سیاسی شکل گرفته است.

الياس کانتي در کتاب «توده و قدرت» ، معتقد است که عقل­گرايي مدرن با ناديده گرفتن شور، عواطف و احساسات انساني به عنوان «عناصر برانگيزانندة هويت» و تأکيد بر عقلانيت صرف موجب شده جايگاه شور و هيجان در متن زندگي انسان­ها ناديده گرفته و ضرورت درک منش­هاي متعصبانه و جانبدارانه و واقعيت­هاي سياسي­اي نظير پوپوليسم و ناسيوناليسم و توجه به اميال و رؤياهاي مردم را نادیده گرفته است. واکنش­های غیر قابل پیش بینی، احساسی و هیجانی، ضرورتی است که ما را وا می­دارد از ملاحظات و تحلیل­های کلیشه­ای که در آن غالباً جنبش­های اجتماعی و شورش­های جمعی بر پایه عقلانیت تحلیل می­کنیم، فاصله بگیریم. این بدان معناست که بسياري از پديده­هاي سياسي متضمن هيجان و احساس است، تا اين که صرفاً مبين تجزيه و تحليل اطلاعات به صورت "خنثي يا منفعلانه" و یا عقلایی باشند. در واقع، تمام مفاهيم سياسي در معرض هيجانات مثبت يا منفي (شناخت فعالانه) قرار دارند. کانتّی از مفهوم «شور» در تحلیل خود استفاده می­کند، تا نشان دهد که رانه­های اصلی در پیوستن فرد به توده از شور و احساسات او بر می­خیزد و نه از تصمیم عقلانی او. این بدان معنی است که برخلاف تصور عقل­گرایانه از سیاست چه­بسا مردم از خودمختاری در هراس باشند و ترس از خودمختاری آنان را به عضویت در توده فرا ­خواند. بدین ترتیب، کنش سیاسی از نگاه کانتّی تمام تناقض­های روانشناختی انسان را برای جذب در گروه باز می­نمایاند (کانتی، ۱۳۸۸).

با توجه به تحولات اخیر در ایران از مشروطه تا امروز، آنچه در بازنمایی گفتمان هویتی می­بینیم، پذیرش این امر است که در این مرحله سوژه دارای نوعی «نیروی پیش­برنده» است. در مقابل؛ مسئلة هویت در دو دهه اخیر  با فراز و فرودهای فراوانی مواجه شد و همین امر موجب شد تا فرآیند تحول­خواهی و اصلاحات در ایران به جای اینکه مانند گذشته در سطحی محدود و در میان نخبگان و تا حدودی، تحصیل­کردگان اشاعه یابد. ابن­بار از سطح جامعه ظهور یابد، بنابراین تحرکاتی که در سطح جامعه برای تحول­خواهی رخ داد هم­زمان با اتکا به نیروی نخبگان و جریان­های فکری آن دوره بود. بدین ترتیب، در این دوره، هویت­یابی خودآگاه و در جهت حفظ دستاوردهای خود مشارکت مستمر و فعال داشته باشد و به قول مارکوزه در اثر خرد و انقلاب «سامان مقرر چیزها را فرا گرفته باشد». چراکه شرط تحقق سوژگی برای انسان آزادی است و شرط تحقق آزادی، خودآگاهی و شناخت است و این امر خود شناسای سوژۀ بالفعل تاریخ است.

با تمام تفاسیر و سر برآوردن سوژه و ایفای نقش در دگرگونی­های سیاسی ـ اجتماعی سوژه این دوره توانایی غلبه بر شرایط را تا حدی به دست آورده است. و توانسته ساختار را با چالش مواجه سازد. با اندکی تغییر در نظام آگاهی و طبقاتی سوژه دیگر همانند گذشته سرنوشت تاریخی خود را نمی­پذیرد. واقع امر این است که نقش ابرروندهای جهانی و تغییر در نگرش مردم به زندگی و معنای آن در  ایران، متفکران و کنش­گران اجتماعی را وادار خواهد کرد  برای برخوردی فعالانه با تکانه­های چالش­زای جهانی شدن، به سنجش­گری ریشه­ها و بنیان­های هویتی جامعه بپردازند و در صدد برآیند با درک این جریان جدید، فرایند «هویت­یابی» را مورد بازتعریف قرار دهند. به این معنا که هویت را بر اساس «داشته­های» خود و «فراگرفته­های» مدرن استوار نمایند و «بودن» خود را در متن تاریخ ثبت کنند(نظری،۱۳۹۰: ۱۲).

هر هویتی که پدید می­آید و شکل می­گیرد، همراه خود آسیب­پذیری­ها و فرصت­های خاصی را نیز نمایان می­کند؛ پس، هنگامی که از در هم تنیدگی خرده گفتمان­ها و خرده فرهنگ­ها، فرهنگی فراگیر سایه می­گستراند، گونه­ای فرا فرهنگ جان می­گیرد؛ متافرهنگ پدید می­آید؛ که البته آسیب­پذیری­های ویژه خود را داراست. اینکه معماری این جغرافیای مشترک چگونه انجام پذیرفته است؛ بستگی به این دارد که هریک خرده فرهنگ­هایِ درون جامعه، تا چه اندازه بازتاب دقایق گفتمان­های خویش را در گفتمان تازه پدید آمده می­بیند؛ سپس باید دریابد که تا چه اندازه تولید و بازتولید دقایق گفتمان خویش را، درون گفتمان مسلط خواهد دید. در ابتدای راه گفتمان، بر سر شراکت توافق هست، فرصت شراکت داده می­شود، اما در تداوم راه، اجازه تولید و بازتولید به برخی دقایق گفتمان را نمی­دهند(میرمحمدی،۱۳۸۳: ۳۰۷).

بنابراین، با در نظر گرفتن تحولات یک قرن اخیر؛ وقوع دو انقلاب در ایران، به مرور از نگاه جوهرگرا نسبت به مسئله هویت باید فاصله گرفت و نگاهی سازه­انگارانه به مسئله هویت داشت. نگاهی که هویت را بیشتر به عنوان یک شالوده یا سازه اجتماعی در نظر می­گیرد و تأکیدش بر این است که هویت جنبه ذهنی دارد، نه طبیعی. بر مبنای این تلقی از هویت، هویت­ها در جریان مراودات و آمیزش­های اجتماعی شکل می­گیرند. طبعا در چنین تلقی­ای، هویت مفهوم سیال­تری پیدا می­کند و بسیاری از عناصری که قبلا به صورت اخلاقی یا مفهومی به هویت نسبت داده می­شد، از آن زدوده شده و به جای آن بر مرزبندی و غیریت­سازی تأکید می­شود(میرمحمدی،۱۳۸۳: ۴۴).

در وضعیت آنتاگونیستی که هویتی به هویت دیگر وابسته است. سوژه در وضعیتی دائما متزلزل قرار دارد. هویت­ها همچون امرِ اجتماعی ضروری دارای هویتِ قطعی نیستند و این امر دلالت بر «تصمیم­ناپذیری» ساختار دارد. یافتن سوژه تازه به سوژه انسجام می­دهد و تصمیم­ناپذیری و ممکن بودن آن محو می­شود.یعنی سوژه توسط محصول خودش نابود و تبدیل به مواضع سوژه تازه می­شود بدین­ترتیب، تمایز میان سوژه و مواضع سوژه که در هژمونی و استراتژی ساختار تولید معنا آشکار نبود. اینک در تبیین، تولید و انتقال هویت اجتماعی و نیاز به سوژه آشکار می­شود. لاکلاو جایی برای عاملیت در منطق دال و گفتمان باز می­کند و حدی از آزادی برای سوژه قائل می­شود که سازگار با محدودیت­های این­همانی­اش است. سوژه ی سیاسی نه صرفاً توسط ساختار تعیین می­شود و نه ساختار را می­سازد، بلکه سوژه­ی سیاسی زمانی که هویت­های اجتماعی در بحران هستند، ساخته می­شود؛ بدین­طریق که وقتی ضرورت ساختار از بین می­رود و « فاصله­ی از بین نرفتنی ساختار از خودش» اتفاق می­افتد، ساختارها نیازمند بازسازی و مجبور به تصمیم­گیری هستند.(تاجیک و شکورزاده،۱۳۹۸: ۵۸-۵۹).

گذار از نوعی جامعه به جامعة دیگر می­تواند در رأس هرم زندگی اجتماعی رخ دهد یا برعکس، مبتنی بر دگرگونی­هایِ درونی در قاعدة زندگی اجتماعی باشد. غرب درون­زاترین نوع تغییر را به وجود آورد؛ و این تغییر همواره با هژمونی بر دیگر بخش­های جهان همراه بود. و فرهنگ نخستین حوزة تغییر در الگوی غربی توسعه بوده است: ابتدا دانش جدید و فنون جدید پیدا می­شود و شاهد تغییر در اداب و رسوم و نیرو­های تولیدیم: سپس کنشگران اجتماعی جدیدی پا به عرصة وجود می­گذارند، که شیوة کنش مخصوص به خود را دارند. در حال حاضر، در آستانة قرن بیست و یکم فرهنگ ما متحول شده است؛ علم و فناوری از یک­سو، و اخلاق از سوی دیگر متحول شده­اند و در آخر شکل­های تولید در حال جهشند. الگوهای فکری، رفتاری و کاری ما دیگر برآمده از جامعه صنعتی نیست، اما شکل­های کنش و ایدئولوژی­های سیاسی ما همچنان به گذشته تعلق دارند؛ هرچند در مسیر زوالی برگشت­ناپذیرند. در میانة فرهنگی به ظاهر تحول یافته و شکل­های سازمان و اندیشة اجتماعی{تحول نیافته} و متعلق به گذشته، ظهور کنشگران را دشوار می­شود. اما، ما در حال­حاضر در مرحلة جهش به سر می­بریم: مرحله­ای که نشانگر گذار از نوعی تاریخمندی و عبور از الگوهای فرهنگی است(تورن،۱۴۰۰: ۲۳۶-۲۳۸).

6.       نتیجه گیری

در این پژوهش بر آن بودیم تا به جریان­شناسی گفتمان­های هویتی ایرانِ معاصر، با تأکید بر منازعات معنایی و تحولات اجتماعی بپردازیم. از این جهت، در ابتدای امر ناگزیر دیدیم تا مراد و منظور خود را از مفاهیم و مضامینِ سوژه کنشگر به روشنی بیان نماییم؛ که در راستای تحقّق این هدف، با نگرشی نو به تحول گفتمانی، به بحث ورود نمودیم. از این منظر، سوژه کنشگر وهویّت و مفهوم «منازعات معنایی» از طریق رهیافت­های گفتمانی مدنظر قرار گرفت. همچنین، نشان داده شد؛ مقاومت­ها، مشارکت در جهت خودسامانی و خودفرمانی، سیاستِ رهایی، آزاد کردن توانایی­ها از طریق تأسیس هویت­های جدید، فرآیندهای خود­تحقّق-بخشی و... از موضوعاتِ تحول کفتمان هویتی در بستر جامعه ایرانی هستند. در ادامه با توضیح سه رهیافت گفتمانی، نشان دادیم. که تلفیق رویکردهای گفتمانی تا چه اندازه در بررسی تحول گفتمان­های هویتی و مناسبات سوژه و ساختار و همچنین در ساخت دیگری در گفتمان­ها، از طریق افزودن چشم­اندازهای جدید در این پژوهش به کمک ما بیاید.

در دو دهه اخیر با توجه به پیشرفت تکنولوژی مناسبات اجتماعی نیز دچار تحول شده و هویت سوژه­ها را تحت تأثیر خود قرار داده است. در نتیجه، امروزه در جامعه ما مشاهده­پذیرترین کنشگران در جامعة آن دسته از جوانانی هستند که تا حدود زیادی از چرخة تعلق خانوادگی، بازار کار، جامعه و فرهنگ رسمی کنار گذاشته شده­اند، اما به زندگی شخصی خود و خودبیانگری به مثابة سوژة کنشگر تکیه می­کنند. میل به سوژه شدن به آن­ها جانی تازه می­دهد و این شور جدید در میل به زندگی و دفاع از خودهویتی تجلی می­یابد. دفاع از جامعة مدنی جای خود را به دفاع از زندگی شخص می­دهد. سوژة شخصی یعنی میل تمامی افراد به کنشگر وجود خویش بودن، به داشتن زمان و فضایی برای خود، به اینکه بتوانند با وجود تمام مداخله­های بیرونی، خاطرات و برنامه­های خود را داشته باشند. سوژه­هایی که به واسطة ذائقه و نوعی سبک مصرف به زندگی خود معنا و هويت داده و الگوهای اولیة مقاومت آنان به جای آن که همانند نسل پیشین مبارزه نظامی با قدرت سياسی و مخالفت آشکار با ساختار باشد، سوژه­اي که داراي توانايي کنش جمعي براي پاسداري از حقوق فردي، تحقق آزادي و ابراز وجود است. تولد سوژه نه به مثابه تجربه­اي دروني، بلکه شکلي از اراده به شاد بودن، مقاومت و مبارزه براي ابراز وجود است و در این وضعیت، هيچ جنبش اجتماعي بدون ارادة سوژه معطوف به رهايي وجود نخواهد داشت. به تعبير تورن، «سوژة شخصي يعني ميل تمام افراد به کنشگر وجود خويش بودن، به داشتن زمان و فضايي براي خود، به اين که بتوانند با وجود مداخله­هاي مداوم نيروهاي بيروني، خاطرات و برنامه­هاي خود را داشته باشند. گرچه مداخله­هاي حوزه­هاي بيروني مي­تواند فريبنده يا ترساننده است. سوژة شخصي تلاش مي­کند آن­ها را به شکل تجربة زيسته يا تاريخ شخصي درآورد. کاميابي يا ناکامي در اين برنامه­هاي شخصي بيش از هر چيز در گروِ بازشناسيِ جمعي حقوق سوژگي است. اما اين بازشناسي جمعي فقط زماني ممکن است که مطالبة جمعي آزادي خلاق به زندگي سياسي جاني دوباره ببخشد».

بنابراین، مسئلة محوری در اینجا، توجه به خود در مقام سوژه و تحلیل معنایی است که انسان­ها به رفتارهای خود می­دهند، شیوه­ای که رفتارشان را در استراتژی­های کلی ادغام می­کنند و نوع عقلانیتی که در کردارها و نهادها و الگوها و رفتارهای متفاوت­شان بازمی­شناسند. اما مادامی که نسبت سوژه را با ساختار تعیین نشده باقی مانده باشد در مسئله هویت­یابی، در سرگردانی و تردید خواهد بود. از این­رو ،مدیریت و کنترل و مهار جريان‌ها و نیروهاي متعارض و خشونت‌بار در یک دهة آینده امر بسیار خطیری است و از رهگذر طراحی سازوکارهای حل و فصل مسالمت­آمیز منازعات مدنی شايد بتوان فرصت‌هاي ساختاري لازم را براي ثبات و همبستگي جمعي در ایران آینده فراهم آورد.

 

پی­نوشت

۱.برای مطالعه بیشتر نگاه کنید به: ویلیام کانلی(۲۰۰۲). کانلی  در کتاب: هویت/تفاوت؛ درکی متمایز از رابطه بین هویت شخصی و سیاست دموکراتیک، به ویژه در حوزه های دین، اخلاق، جنسیت و قومیت ارائه می­کند.

۲. نگاه کنید به اثر ساشا روزنیل با عنوان: جهان مشترک: پویایی جهانی، محلی و شخصی جنبش صلح زنان در دهه ۱۹۸۰.

منابع

احمدی، حمید(۱۳۸۳). ایران: قومیت، هویت و ملیت. تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.

برمن، مارشال(۱۳۸۶): تجربه مدرنیته، ترجمه: مراد فرهادپور، تهران: طرح نو.

تاجیک، محمدرضا و شکورزاده، پریسا(۱۳۹۸). « تأملی بر امکان سوژه سیاسی با توجه به نظریه ارنستو لاکلاو». فصلنامه رهیافت­های سیلسی بین­المللی، دوره ۱۰، شماره ۳. بهار.

تورن، آلن(۱۳۹۸). برابری و تفاوت: آیا می­توانیم با هم زندگی کنیم، ترجمه سلمان صادقی­زاده، تهران: ثالث.

تورن، آلن(۱۴۰۰). بازگشت کنشگر: نظریه اجتماعی در جامعه پساصنعتی، ترجمه سلمان صادقی­زاده، تهران: ثالث.

دکارت، رنه (۱۳۷۲)، «گفتار در روش»، در سیر حکمت در اروپا، ترجمۀ محمدعلی فروغی، تهران: زوار

سلطانی، علی اصغر(۱۳۸۴). قدرت، گفتمان و زبان سازوکارهای جریان قدرت در جمهوری اسلامی ایران. تهران: نی.

فرکلاف، نورمن (۱۳۷۹). تحلیل انتقادی گفتمان. گروه مترجمان. تهران: مرکز مطالعات و تحقیق رسانه ها.

فکوهي، ناصر(۱۳۷۸). خشونت سياسي: نظريات، مباحث، اشکال و راهکارها. تهران: پيام امروز.

فوکو، میشل (۱۳۸۹)، سوژه و قدرت، در تئاتر فلسفه، ترجمۀ نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران: نشر نی.

کانتی، الیاس(۱۳۸۸). توده و قدرت، ترجمه هادی مرتضوی، تهران: قطره.

ماتیک، پُل (1965)، «اومانیسم و سوسیالیسم»، ترجمۀ وحید تقوی، قابل دسترسی در: http://www.kavoshgar.org

موف، شانتال(۱۳۹۸). بازگشت امر سیاسی، ترجمه: جواد گنجی، تهران: نی.

میر محمدی، داود(۱۳۸۳). گفتارهایی درباره هویت ملی در ایران. تهران: تمدن ایرانی.

نش، کیت(۱۳۹۰). جامعه شناسی سیاسی معاصر: جهانی شدن، سیاست، قدرت، ترجمه محمد تقی دلفروز، تهران: کویر.

نظری، علی اشرف و سازمند، بهاره (۱۳۸۶). گفتمان، هویت و انقلاب اسلامی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

نظری، علی­اشرف (۱۳۸۶). «هویت مدرن و ظهور گفتمان مدرن در ایران». فصلنامه مطالعات ملی. سال هشتم شماره۴: ۳۰-۵۴.

نظری، علی­اشرف (۱۳۹۰). مدرنیته و هویت سیاسی در ایران. تهران: میزان.

نظری، علی­اشرف(۱۳۸۷). « تبیین مفهوم هویت از چشم­انداز گفتمانی» فصلنامه راهبرد، دوره شانزده، شماره ۳، ص: ۱۶۲-۱۸۰.

یورگنسن، ماریان و فیلیپس، لوئیز(۱۳۸۹). نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمه هادی جلیلی، تهران: نی

 

Calhoun, C (1994). Social Theory and the Politics of Identity. London: Blackwell.

Connoly, W, (2002). Identity / Difference. University of Minnesota Press...

Laclau, Ernesto (1990). New reflections on the revolution of our time, Brooklyn; Verso.

Mouffe, Ch. (2018). For a Left Populism. London – New York: Verso.

Stoddart, Mark C. J (2007). Ideology, Hegemony, Discourse: A Critical Review of Theories of Knowledge and Power, Social Thought and Research. Vol. 28, Pp: 191-225.

Weedon, C (2004). Identity and Culture: Narratives of Difference and Belonging, Berkshire: Open University Press.

Young, T. R, (2013). New Sources of Self: Pergamon General Psychology Series, Arnold P. Goldstein and Leonard Krasner. Oxford: Pergamon.

 

 

 

Vida yaghouti. PhD Student in Political Science, Faculty of Law, Theology and Political Science, Research Sciences Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran. [e-mail]

Majid Tavassolli. Associate Professor, Department of Political Science, Faculty of Law, Theology and Political Science, Research Sciences Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran. [e-mail] 09123907142

Aliashraf Nazari. Associate Professor of Political Science, Faculty of Law and Political Science, University of Tehran, Tehran, Iran. [e-mail]

 

 

 

 

 

 

 

 

---

[1]  دانشجوی دکترای علوم سیاسی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. [e-mail]

 

[2]  دانشیار گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران(نویسنده مسئول). [e-mail]

 

[3]  دانشیار علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

[e-mail]

 

[4] .Actor

[5] . Personal Subject

[6] . the politics of subject

---