آخوندزاده و اشکال حکومت: از سلطنت مشروطه تا ایده های جمهوری خواهانه
محورهای موضوعی : تاریخِ اندیشه سیاسی
مجید ستاریان
1
*
,
علی اکبر گرجی
2
1 - دانشگاه شهید بهشتی
2 - دانشیار دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی
کلید واژه: تحدید قدرت, جمهوری, حاکمیت, سلطنت مشروطه, فساد دولتی, میرزا فتحعلی آخوندزاده.,
چکیده مقاله :
اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده درباره اشکال حکومت یکی از مباحث کم‌تر کاوش‌شده در مطالعات حقوقی است. او که از منتقدان جدی استبداد و نفوذ نهادهای مذهبی در سیاست بود، در آثار خود به دو شکل حکومتی سلطنت مشروطه و جمهوری اشاره دارد. این پژوهش با رویکردی توصیفی تلاش دارد تا دیدگاه‌های وی را پیرامون این دو شکل حکومت از منظر حقوقی بررسی کند. آخوندزاده در تبیین مفهوم سلطنت، آن را معادل حاکمیت در نظر می‌گیرد و بر دو بُعد داخلی و خارجی آن تأکید دارد. از دید او، استقلال خارجی مقدم بر هر چیز است، تا جایی که استبداد داخلی را بر سلطه بیگانه ترجیح می‌دهد. در بُعد داخلی نیز بر تمرکز قدرت در نهاد سلطنت و حذف نفوذ روحانیون اصرار دارد. در بحث مشروطیت، هرچند به ضرورت تحدید قدرت سلطنت از طریق قانون و پارلمان اشاره می‌کند، اما این مباحث را تنها به‌صورت گذرا مطرح کرده است. او همچنین به آثار تحدید قدرت بر حوزه امر عمومی پرداخته و فساد دولتی، به‌ویژه فساد مالی، را از پیامدهای تمرکز نامحدود قدرت می‌داند. در باب جمهوری، مشارکت عمومی در حکومت را مورد توجه قرار داده اما تنها به این نکته بسنده می‌کند که شریعت قادر به تحدید قدرت نیست. این پژوهش نشان می‌دهد که هرچند مباحث آخوندزاده در این زمینه محدود و گذراست، اما مطالعه آن‌ها برای درک روند تحول مفاهیم حقوقی در ایران و جایگاه حکومت قانون ضروری است.
The political ideas of Mirza Fathali Akhundzadeh regarding forms of government is one of the lesser-explored topics in legal studies. A staunch critic of despotism and the influence of religious institutions in politics, he references two forms of government—constitutional monarchy and republicanism—in his works. This study, with a descriptive approach, aims to examine his views on these two forms of government from a legal perspective. Akhundzadeh considers monarchy as equivalent to sovereignty, emphasizing both its internal and external dimensions. He believes that external independence is paramount, to the extent that internal despotism is preferred over foreign domination. Domestically, he advocates for centralization of power in the monarchy and the elimination of clerical influence. While discussing constitutionalism, he acknowledges the need to limit the monarchy’s power through law and parliament, but addresses this issue only briefly. He also highlights the consequences of power limitation in the realm of public affairs, focusing particularly on governmental corruption, especially financial corruption, as a result of unchecked power concentration. Regarding republicanism, he emphasizes public participation in governance but limits his argument to the view that Sharia law is unable to restrict power. This research indicates that although Akhundzadeh’s discussions on these topics are limited and cursory, studying them is essential for understanding the evolution of legal concepts in Iran and the role of rule of law.
آجودانی، لطف‌الله (1386). روشنفکران ایران در عصر مشروطیت، اول، تهران: اختران.
آجودانی، ماشالله (1387). مشروطۀ ایرانی، نهم، تهران: اختران.
آخوندزاده، میرزا فتحعلی (1351). مکتوبات میرزا فتحعلی آخوندزاده، به کوشش باقر مؤمنی، اول، تهران: زیبا.
___ (1400). مجموعه آثار میرزا فتحعلی آخوندزاده، جلد اول، اول، استانبول: باشگاه ادبیات.
___ (1400). مجموعه آثار میرزا فتحعلی آخوندزاده، جلد دوم، اول، استانبول: باشگاه ادبیات.
آدمیت، فریدون (1349). اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده، اول، تهران: خوارزمی.
امانت، عباس (1383). قبلۀ عالم: ناصرالدین‌شاه قاجار و پادشاهی ایران (1313_1247)، ترجمۀ حسن کامشاد، اول، تهران: مهرگان.
زرگری‌نژاد، غلامحسین (1390). رسائل مشروطیت، جلد اول، دوم، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم‌انسانی.
سلطانی، سیدناصر (1399). «پیدایش مفهوم امر عمومی در مشروطیت»، مجلۀ مطالعات حقوقی، ش.1، (بهار): صص 201_175.
طباطبایی، سیدجواد (1400). تأملی دربارۀ ایران، جلد دوم: نظریۀ حکومت قانون در ایران، بخش اول: مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی، چهارم، تهران: مینوی خرد.
___ (1398). تأملی دربارۀ ایران، جلد دوم: نظریۀ حکومت قانون در ایران، بخش دوم: مبانی نظریۀ مشروطه‌خواهی، سوم، تهران: مینوی خرد.
___ (1372). درآمدی فلسفی بر تاریخ اندیشۀ سیاسی در ایران، اول، تهران: کویر.
فیرحی، داوود (1399). مفهوم قانون در ایران معاصر (تحولات پیشامشروطه)، دوم، تهران: نی.
قاضی شریعت‌پناهی، ابوالفضل (1398). حقوق اساسی و نهادهای سیاسی، پانزدهم، تهران: میزان.
مرادخانی، فردین (1398). مقدمات مشروطه‌خواهی (آشنایی ایرانیان با مفاهیم حقوقی در عصر قاجار)، اول، تهران: شرکت سهامی انتشار.
___ (1396). خوانش حقوقی از انقلاب مشروطه ایران، اول، تهران: میزان.
مرادخانی، فردین (1402). «میرزا فتحعلی آخوندزاده و مفهوم قانون»، مطالعات تاریخ فرهنگی؛ پژوهش‌نامة انجمن ایرانی تاریخ، ش. 55، (بهار): صص 128_101.
میر موسوی، سید علی (1391). اسلام، سنت، دولت مدرن: نوسازی دولت و تحول در اندیشۀ سیاسی معاصر شیعه، دوم، تهران: نی