تحلیل کارآمدی و امکان‌سنجی پیاده‌سازی مولفه‌های طراحی محیط‌های مسکونی بر اساس نصوص اسلامی

محورهای موضوعی : مطالعات میان فرهنگی

حدیث سلوکانه ¹ (گروه معماری، واحد خلخال، دانشگاه آزاد اسلامی، خلخال، ایران.)
علی اکبری ² (گروه معماری، واحد یادگار امام خمینی (ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.)
سجاد موذن ³ (گروه مرمت، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران)

تاریخ دریافت : 1402/04/07 تاریخ پذیرش : 1402/09/22 تاریخ انتشار : 1403/06/30

کلید واژه: محیط های مسکونی, مسکن اسلامی, نصوص اسلامی, امکان سنجی, ضوابط و مقررات مسکن,

چکیده مقاله :

امروزه بحث پیرامون بازشناسی و مبذول ‌داشتن هویت ایرانی - اسلامی در معماری معاصر کشور در سطح وسیعی گسترش ‌یافته است. ساخت یک‌خانه یک پدیده فرهنگی تلقی می‌گردد. شکل و سازمان فضایی آن به ‌شدت تحت‌تأثیر فرهنگی است که به آن تعلق دارد. هدف این پژوهش آگاهی نسبت اصول معماری مسکن اسلامی و تدوین معیارهای مطلوب و ضوابط اصول طراحی محیط‌های مسکونی بر اساس احکام و آموزه‌های اسلامی به‌منظور اجرایی‌کردن آن در حوزۀ‌ی مسکن و سطوح مرتبط به آن است. به ‌منظور تدوین و امکان‌ سنجی اجرایی‌کردن ضوابط و مقررات مستخرج از نصوص اصیل اسلامی، ابتدا بر اساس شاخص‌های تعریف شده در هر بُعد پرسش‌نامه‌ای تهیه و بر اساس نظرات ۱۰ نفر از کارشناسان و متخصصان حوزۀ معماری و به روش امتیازدهی طیف لیکرت که به‌صورت هفت ‌گزینه‌ای امتیازبندی شده‌اند. نتایج به‌ دست ‌آمده از سنجش محتوایی معیارهای مطلوب و ضوابط تدوین‌شدن گویای این امر است که گرچه پیاده‌سازی هر یک از شاخص‌های زیرمجموعه پنج بُعد به لحاظ الوات زمانی اجرایی متفاوت است و لیکن به‌ منظور دستیابی به اصول و ارزش‌های مطلوب در ساخت مسکن اسلامی می‌بایست با برنامه‌ریزی درست و اصولی در طراحی مسکن شهری که در بردارنده اندیشه اسلامی است قوانین و سیاست‌های مناسبی را اتخاذ نمود.

منابع و مأخذ:

1. آهویی، صادق؛ دیسفانی، یدالله احمدی دیسفانی؛ کلانتری خلیل‌آباد، حسین (۱۴۰۰)، بازشناسی هویت خانه‌های سنتی ایرانی باتکیه‌بر عناصر کالبدی، اجتماعی و فرهنگی، نشریه هنر اسلامی، ۴۱، ص ۹۱ - ۷۴.
2. آصفی، مازیار؛ ایمانی، الناز (۱۳۹۵)، باز تعریف الگوهای طراحی مسکن مطلوب ایرانی - اسلامی معاصر با ارزیابی کیفی خانه‌های سنتی، فصلنامه علمی‌پژوهشی پژوهش‌های معماری اسلامی، ۲(۴)، ص ۵۶ - ۷۳.
3. انصاری، مجتبی؛ خاکپور، مژگان؛ شیخ مهدی، علی و طاووسی، محمود (۱۳۹۴)، ویژگی‌های اجتماعی - فرهنگی مسکن بومی، فصلنامه مسکن و محیط روستا، ۱۴۹، ۳ - ۱۴.
4. امین‌پور، احمد؛ مدنی، رامین؛ حیاتی، حامد؛ علی دلداده، حامد (۱۳۹۴)، بازشناسی مفاهیم مسکن و سکونت بر اساس آموزه‌های اسلامی، فصلنامه علمی - پژوهشی مدیریت شهری، ۱۴(۴۰).
5. بازرگان هرندی، عباس؛ حجازی، الهه؛ سرمد، زهره، (۱۴۰۲)، روش‌های تحقیق در علوم رفتاری، انتشارات: تهران، آگه.
6. براتی، ناصر؛ کاکاوند، الهام (۱۴۰۱)، کندوکاوی پدیدارشناسانه در راستای شناخت یک انگاره کهن در معماری ایرانی - اسلامی نمونه‌های موردی: میدان توپخانه - تهران، میدان نقش‌جهان (اصفهان)، پارک لاله (تهران)، باغ شاهزاده (کرمان)، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی - اسلامی، سال دوازدهم، ۴۵، ص ۵ - ۱۶.
7. بهرامی کیان، زهرا؛ اکبری، علی (۱۴۰۱)، تحلیل امر ذهنی در نشانه‌شناسی مکان با مشابه مبنای مداخله در اماکن مقدس (نمونه موردی: حرم حضرت شاه عبدالعظیم)، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی ۱۰(۳)، ص ۶۹ – ۸۵.
8. بمانیان، محمدرضا؛ اخوت، هانیه؛ امامی‌فر، نینا (۱۳۹۴)، معماری و شهرسازی سنتی در کشورهای اسلامی، انتشارات: طحان.
9. سادات کیائی، الهه؛ بابا عباسی، مهدی، (۱۳۹۴)، بررسی اصول و قواعد حاکم بر ساختار شهری شهرهای اسلامی به منظور دست یافتن و آفرینش آرمان شهر ایرانی- اسلامی، فصلنامه علمی - پژوهشی نقش‌جهان، ۵(۱)، ص ۵۹ – ۷۴.
10. ثمین شریفی میاوری، ابراهیم؛ یعقوبی سنقرچی، معصومه؛ حق لسان، مسعود (۱۳۹۸). ارزیابی مولفه‌های ارزشی معماری مسکن مطلوب بر اساس نظام معرفتی اسلام نمونه موردی: خانه‌های معاصر ارومیه، نشریه علمی آموزش و ارزشیابی، ۱۲(۴۸)، ص ۳۳-۶۲.
۱1. حسین‌پور، رضا؛ بلالی اسکویی، آزیتا؛ کی نژاد، محمدعلی (۱۳۹۷)، ارزیابی مفاهیم اسلامی طراحی مسکن، باهدف بازآفرینی در مسکن معاصر، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، ۶(۳)، ۲۱ - ۴۹.
۱2. حکیم، بسیم سلیم (۱۳۸۱)، شهرهای عربی - اسلامی: اصول شهرسازی و ساختمانی، انتشارات: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ایران - تهران.
۱3. خدایی، زهرا؛ تقوایی، علی‌اکبر، (۱۳۹۰)، شخصیت‌شناسی شهر اسلامی، با تأکید بر ابعاد کالبدی شهر اسلامی، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی‌اسلامی، ۵(۲)، ص ۱۰۳ – ۱۱۳.
14. خطیبی، سید محمدرضا (۱۳۹۹)، افتراق معمایی در تحلیل کیفی فضاهای شهری (مطالعه موردی: خیابان سپه قزوین)، پژوهش‌های، جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، ۸(۱)، ص ۱۹۳ – ۲۱۱.
15. رئیسی، محمد منان (۱۳۹۶)، تحلیل مکان‌یابی ریز فضاهای مسکن معاصر ایرانی مبتنی بر سبک
زندگی اسلامی، نشریه علمی - پژوهشی انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، ۱۳، ۱۲۳ – ۱۳۳.
16. شفیعی، امیر؛ عبدی دانشپور، زهره، (۱۳۹۸)، ارزیابی سیاست‌گذاری مسکونی در شهر تهران در رویارویی با نابرابری فضایی، فصلنامه برنامه‌ریزی رفاه توسعه اجتماعی، ۱۰(۴۱)، ص ۷۳ – ۱۳۲.
17. شیخ بیگ لو؛ رعنا، (۱۳۹۳)، اهمیت سیاسگذاری در بخش مسکن و ارزيابی وضعیت شاخص های مسکن در ایران، دوفصلنامه معماری و شهرسازی پایدار، ۲(۱)، ص ۷۱ – ۸۲.
18. صارمی، حمیدرضا؛ هدایتیان، مهسا؛ علوی، سید سعید (۱۳۹۶)، بررسی و مقایسه واحدهای ساخته شده مسکن مهر با اصول و معیارهای معماری و شهرسازی ایرانی - اسلامی، فصلنامه علمی - پژوهشی نقش‌جهان، شماره ۷(۱)، ص ۷۳ – ۸۴. ‎
19. ضرغامی، اسماعیل؛ سادات؛ سیده اشرف (۱۳۹۵)، بررسی تطبیقی شاخصه‌های مسکن ایرانی - اسلامی با مسکن آپارتمانی امروز، فصلنامه علمی - پژوهشی نقش جهان، ۶(۲)، ص ۶۰ – ۷۲. ‎
20. علیلو، مهدی؛ میرغلامی، مرتضی؛ هاشم‌پور، پریسا؛ مولایی، اصغر (۱۴۰۰)، ارزیابی ضوابط و مقررات شهرسازی مالک عمل در ساختار فضایی محله یاغیان با نگرش مولفه‌های فرهنگ اسلامی، مجله علمی‌پژوهشی دانش شهرسازی، ۵(۱)، ص ۸۷ – ۱۱۱.
21. علایی رحمانی، فاطمه؛ فهیمه غلامی نژاد و کرباسی، سعیده (۱۳۹۷)، بررسی سازوکارهای تأمین حریم خصوصی در مسکن شهر ایرانی با تأکید بر نمودهای معماری سنتی - اسلامی، نشریه علمی معرفت، ۲۷(۲)، ص ۹۱.
22. قربانی، رحیم، (۱۳۹۳)، معماری و شهرسازی مطلوب اسلامی: درآمدی بر فقه کاربردی و تمدّنی و مسکن مطلوب اسلامی. انتشارات: شبکه اندیشه، تهران - ایران.
23. گلی پور، مرجان؛ شهابیان، پویان؛ امین‌زاده گوهرریزی، بهناز، (۱۴۰۰)، خوانش عوامل مؤثر بر ارتقاء نماهای مسکونی شهر تهران از دیدگاه کنشگران، فصلنامه علمی - پژوهشی برنامه‌ریزی توسعه شهری و منطقه ای، ۶(۱۷)، ص ۱۱۹ – ۱۴۶.
24. گزارش چالش‌های سیاست‌گذاری مسکن شهری در ایران، (۱۴۰۲)، تهران: مرکز پژوهش مجلس شورای اسلامی، دفتر مطالعات اجتماعی.
25. گزارش نگاهی بر وضعیت کلی بخش مسکن و شهرسازی (۱۳۹۵)، تهران: وزارت راه و شهرسازی، دفتر برنامه‌ریزی و اقتصاد مسکن.
26. مشکینی، ابوالفضل؛ پهلوان درینی، موسی (۱۴۰۱)، ارزیابی تحقق سیاست کلی نظام (چشم‌انداز) در بخش مسکن، نمونه: حفظ حرمت و ارزش‌های فرهنگی مسکن شهری، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، ۵۴(۲)، ص ۴۱۵ – ۴۳۵.
27. مهناز کشت‌کار رجبی، مهناز؛ اعتباریان، البرز؛ قیطانی، البرز (۱۴۰۰)، مدل به‌کارگیری سیاست‌پژوهی در حوزۀ سیاست‌گذاری عمومی: مطالعه موردی بخش مسکن، فصلنامه علمی - پژوهشی مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی، ۱۱(۳۹)، ص ۲۰۶ – ۲۲۹.
28. میکائیلی، رضا؛ کرمی، اسلام؛ مسعود یوسف (۱۴۰۰)، شاخص‌های ارزیابی کیفیت مسکن ایرانی - اسلامی معاصر بر اساس روش تحلیل سلسله‌مراتبی (نمونه موردی: مسکن ساخته شده در چهل سال اخیر)، دوفصلنامه علمی‌پژوهشی دانشگاه هنر تبریز، ۶(۱)، ص ۱۹ – ۳۸.
29. مشکینی، ابوالفضل؛ خیرخواه، مرضیه؛ شعبان زاده خمینی، رضا، (۱۳۹۷)، تبیین معیارهای درون‌گرایی در شهرهای اسلامی، فصلنامه جغرافیا و روابط انسانی، ۱(۲)، ص ۴۹۶ – ۵۱۴.
30. ملکی، سعید؛ آریان کیا، مصطفی (۱۳۹۷)، ارزیابی شاخصه‌های مسکن تاریخی از دیدگاه سبک معماری ایرانی - اسلامی در راستای تحول‌پذیری سبک معماری نوین (مطالعه موردی: بافت تاریخی شهر گرگان)، دوفصلنامه علمی - پژوهشی مطالعات الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی، ۷(۱۳)، ص ۳۶ – ۶۲.
31. مرتضی، هشام (۱۳۹۵) اصول سنتی ساخت‌وساز در اسلام. ترجمه ابوالفضل مشکینی و کیومرث حبیبی، تهران: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی معماری و شهرسازی.
32. نجفی، مریم؛ نقی‌زاده، محمد؛ طغیانی، شیرین؛ محمدی، محمود؛ (۱۳۹۹) تدوین متون شهرسازی بر پایه متون ارزشمند ایرانی (با تأکید بر اخلاق اسلامی)، پژوهش‌های معماری اسلامی، ۸(۱)، ص ۴۱ – ۶۳.
33. نقی‌زاده، محمد (۱۳92)، تأملی در مبانی مسکن اسلامی، فصلنامه ماه هنر،4(178).
34. یاران، علی؛ به رو، حسین (۱۳۹۶)، تأثیر فرهنگ و اخلاق اسلامی بر مسکن و کالبد فضایی خانه‌ها (نمونه موردی: خانه‌های عصر قاجار در شهر اردبیل)، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، ۵(۲)، ص ۹۱ – ۱۰۷.
47. Maslow, A. H. (1954). Motivation and personality. New York: Harper & Row.