ارزیابی قیاسی مولفه‌های پایداری اجتماعی در دانشکده‌های هنرومعماری با تاکید بر رضایتمندی کاربران (موردپژوهی: دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات و واحد تهران مرکزی)
محورهای موضوعی : معماری
منصوره فرخی
1
,
راضیه لبیب زاده
2
*
,
حسین ذبیحی
3
1 - دانشجوی دکتری معماری، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - استادیار گروه معماری، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
3 - دانشیار گروه شهرسازی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
کلید واژه: پایداری اجتماعی مکان, دانشکده هنر و معماری, کیفیت فضایی, واحد علوم و تحقیقات, واحد تهران مرکزی.,
چکیده مقاله :
فضاهای کالبدی دانشگاهی به‌عنوان بستر شکل‌گیری تعاملات اجتماعی، تجربه زیسته آموزشی و شکوفایی حرفه‌ای دانشجویان، نقشی کلیدی در ارتقاء کیفیت آموزش عالی ایفا می‌کنند. پژوهش حاضر با هدف ارزیابی تطبیقی مؤلفه‌های پایداری اجتماعی مکان و سنجش میزان رضایتمندی کاربران، دو نمونه موردی از دانشگاه آزاد اسلامی (واحد علوم و تحقیقات و واحد تهران مرکزی) را مورد بررسی قرار داده است. روش تحقیق از نوع توسعه‌ای–کاربردی، مبتنی بر رویکرد ترکیبی کیفی–کمی می باشد. تحلیل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزارهای SPSS و به‌کارگیری تکنیک آنتروپی شانون، امکان رتبه‌بندی و مقایسه شاخص‌ها را فراهم ساخته است. یافته‌ها حاکی از آن است که در مؤلفه «ایمنی و امنیت»، واحد علوم و تحقیقات عملکرد بهتری داشته، در حالی‌که سایر مؤلفه‌ها از دیدگاه دانشجویان واحد تهران مرکزی، وضعیت مطلوب‌تری دارند. نتایج پژوهش ضمن تبیین شکاف‌های ادراکی کاربران نسبت به کیفیت محیطی، می‌تواند در تدوین سیاست‌های ارتقاء کیفیت فضایی–کالبدی فضاهای آموزشی مؤثر واقع شود.
The physical environment of universities plays a pivotal role in fostering interaction, learning, and personal development among students and researchers. These environments serve not merely as functional spaces but as dynamic settings that shape academic, social, and psychological experiences. This significance is especially pronounced in faculties of art and architecture, where the spatial context must support the creative, perceptual, and design-oriented nature of education. Students in these disciplines require environments that stimulate imagination, encourage self-expression, and promote deep engagement with architectural form and function. Designing such environments necessitates a comprehensive understanding of spatial design principles in tandem with insights into cognitive, perceptual, and environmental influences on human behavior. Despite the growing global interest in social sustainability in academic settings, research specifically focused on the spatial aspects of social sustainability within Iranian faculties of art and architecture remains scarce. Addressing this gap, the present study aims to formulate a theoretical framework for place-based social sustainability and evaluate its impact on the spatial quality of educational environments in architecture and art faculties. The research concentrates on two campuses of Islamic Azad University: The Science and Research Branch and the Central Tehran Branch. Core questions guiding the investigation include identifying the key components that define place-based social sustainability in this specific academic context and examining how students perceive the spatial and physical quality of their educational environment through the lens of these components. Methodologically, the study employs an applied-developmental approach that integrates qualitative and quantitative strategies. Data were gathered through documentary review, expert interviews via the Delphi method, and structured questionnaires distributed among students. rooted in both objective and subjective human needs. This model comprises eight primary components: identity and meaning, safety and security, social structures, human-centeredness, spatial organization, biophilia, physical structure, and infrastructure and amenities. These are further delineated into 32 indicators that reflect crucial aspects of spatial and social quality. According to the analysis, the Science and Research Branch outperformed the Central Tehran Branch in terms of safety and security, with a mean score of 3.8 versus 3.4. Conversely, students at the Central Tehran Branch reported greater satisfaction in areas such as spatial structure, identity, and infrastructure, implying a more favorable perception of their physical environment. Ultimately, the research underscores the importance of integrating social sustainability principles into the design and planning of academic environments, particularly within creative disciplines. The conceptual framework introduced here provides a practical tool for assessing and enhancing spatial quality in higher education. By aligning spatial design with users’ needs and lived experiences, institutions can cultivate more engaging, inclusive, and sustainable learning spaces. The results offer a valuable foundation for future research, policy development, and design interventions aimed at improving the quality of life and educational outcomes in university settings
1. آذر، عادل. (1380). بسط و توسعه روش آنتروپی شانون برای پرورش داده‌ها در علوم انسانی، نشریه علوم انسانی دانشگاه الزهرا، شماره 37و 38
2. اسلامی، سید غلامرضا؛ نقدبیشی، رضا. (1391). مدلسازی راهبردهای ساختاری دانشکده معماری پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران با اقتباس از تجربیات گذشته. معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، 5(9)، 1-17
3. انصاری، شهربانو؛ تقوایی، علی اکبر؛ رفیعیان، مجتبی. (1396). پایداری اجتماعی و چارچوب مفهومی آن، کنفرانس بین‌المللی عمران معماری و شهرسازی ایران معاصر، ایران تهران.
4. بدری بنام، نسیبه؛ موسوی، میرسعید؛ اکبری نامدار، شبنم؛ ایران زاده، سلیمان. (1399). تبیین الگوی پایداری اجتماعی مکان با هدف ارتقاء کیفیت مکان در فضاهای آموزشی(نمونه موردی: دانشکده معماری دانشگاه هنر اسلامی تبریز). فصلنامه هویت شهر، 14(44)، 33-46
5. بدری بنام، نسیبه؛ موسوی، میرسعید؛ اکبری نامدار، شبنم؛ ایران‌زاده، سلیمان. (1398). شناسایی و اولویت‌بندی عوامل مؤثر بر پایداری اجتماعی مکان در فضای آموزشی (نمونه موردی: دانشکده هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز). فصلنامه علمی-پژوهشی شهر ایمن، 2(5)، 15-32
6. برادبنت، جفری. (۱۳۸۹). با برادبنت درباره معماری، به کوشش حمید ندیمی، ترجمه نیلوفر رضوی، هدیه نوربخش و کیوان جورابچی، تهران:دانشگاه شهید بهشتی.
7. پورطاهری، مهدی؛ زال، ابوذر؛ رکن الدین افتخاری، عبدالرضا. (1390). ارزیابی و اولویت بندی پایداری اجتماعی در مناطق روستایی؛ مطالعه موردی: روستاهای شهرستان خرم‌بید استان فارس. فصلنامه روستا و توسعه، 14(3)، 19-49
8. جاودان، مجتبی؛ رکن الدین افتخاری، عبدالرضا. (1389). ارزیابی شاخص‌های پایدار اجتماعی در حوزه‌های روستایی بخش سربند(شهرستان شازند-استان مرکزی)، مجله کاربرد سیستم اطلاعات جغرافیایی و سنجش از دور در برنامه‌ریزی، دوره 6، شماره (1)، پیاپی (1)، صص 45-68
9. چاووشی ساروی، سیده فاطمه؛ جلالی مطهری، ستاره‌السادات. (1395). بررسی جایگاه فرهنگ و نیازهای انسان در معماری بومی‌تبرستان با رویکرد پایداری اجتماعی، کنفرانس بین المللی مهندسی معماری و شهرسازی، تهران.
10. حاجی‌آقابزرگ، آمنه؛ چرخچیان، مریم؛ قبادیان، وحید. (۱۴۰۰). کاوشی بر نقش مؤلفه‌های کالبدی - عملکردی فضاهای میانی بر ارتقاء دلبستگی به فضاهای مسکونی. مجله مطالعات جامع در مدیریت شهری، ۸(زمستان)، ۳۷–۵۰.
11. حبیب‌پور گتابی، کرم. (1401). صورت‌بندی تجربی شاخص‌های پایداری اجتماعی و فرهنگی شهر تهران. نشریه توسعه محلی(روستایی-شهری). 14(2)، صص 371-394
12. حبیبی، ابوالفضل. (1386). طراحی مسکن با رویکرد پایداری اجتماعی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد قزوین.
13. حسن‌زاده، زهرا، و فرخ‌زاد، محمد. (۱۳۹۶). مروری بر شاخص‌های پایداری اجتماعی در معماری و شهرسازی. سومین کنفرانس سالانه پژوهش‌های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری.
14. حمزوی، راضیه. (1389). بررسی کارکرد مدارس اجتماعی با تاکید بر اندیشههای پایداری اجتماعی. گزارش سازمان نظام مهندسی ساختمان استان فارس، 19(67 -66)، 99-94.
15. رجبی، آزیتا؛ سبحانی، نوبخت. (1395). تحلیل شاخص پایداری در بین کشورهای آسیایی. پژوهش‌های جغرافیای انسانی. دوره 48، شماره 4، صص 733-749
16ر رحیمی، لیلا؛ قاسم‌زاده، بهنام. (1395). تبیین و ارزیابی مؤلفه‌های مؤثر بر کیفیت فضای دانشکده‌های معماری از دیدگاه دانشجویان: مطالعه‌ای در دانشکده‌های معماری دانشگاه‌های تبریز، هنر اسلامی و آزاد تبریز. مرمت و معماری ایران، 6(11)، 77-90
17. رحیمی‌مند، مریم؛ عباس پور، عباس. (1394). تاثیر شیوه‌های جدید آموزش بر خلاقیت و پیشرفت تحصیلی دانشجویان. فصلنامه علمی پژوهشی ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، (4)4، 119-142.
18. رشنوفر، آیت؛ میرزایی، مصطفی؛ محمودیان، فخرالدین؛ عارفی، مسلم. (1394). جایگاه رشد هوشمند شهر در توسعه پایدار شهری،اولین کنفرانس سالانه پژوهش های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری،یزد.
19. زنگنه، مهدی؛ بنی اسد، طیبه؛ خاوریان، عاطفه. (1399). بررسی پایداری اجتماعی در شهرک‌های جدید (نمونه موردی: شهرک مهرگان در مشهد)، مطالعات ساختار و کارکرد شهری، دانشگاه مازندران، سال هفتم، شماره 22، صص 113-129
20. شجاع، حامد؛ سجادزاده، حسن. (1394). چگونگی استفاده از فضاهای باز در مجتمع های تجاری برای برقراری پایداری و تعامل اجتماعی،کنفرانس ملی مهندسی معماری، عمران و توسعه کالبدی،کوهدشت.
21. شیعه، اسماعیل؛ دانشپور، سیدعبدالهادی؛ روستا، مریم. (1396). تدوین مدل شاخص‌های مکانی پایداری اجتماعی به کمک روش دلفی و تکنیک شانون، معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، شماره 19. ص 119-129
22. شیعه، سید محمد؛ حسن پور، حسین؛ اسدی، علی. (۱۳۹۶). بررسی مؤلفه‌های مکانی مؤثر بر ارتقاء پایداری اجتماعی. فصلنامه مطالعات مدیریت راهبردی، ۲۶، ۱–۲۳.
23. صادقی نیارکی، زهرا؛ صنایعیان، هانیه. (1394). الگوهای کالبدی معماری با رویکرد پایداری اجتماعی در مجتمع مسکونی، کنفرانس بین المللی پژوهش در مهندسی، علوم و تکنولوژی.
24. ضرغامی، اسماعیل. (۱۳۸۹). اصول پایداری اجتماعی مجتمع های مسکونی در شهرهای ایرانی اسلامی، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی، سال اول شماره ۲، صص 103-115
25. ضرغامی، سید محمد؛ عظمتی، محمد علی. (1392). طراحی دانشگاه و تأثیر آن بر حس مکان (نمونه موردی: پردیس دانشگاه هنر اصفهان). نشریه علمی-پژوهشی هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی، ۱۸(1)، ۵۱–۶۰.
26. عزیززاده، مهسا. (۱۳۹۴). تدوین شاخص‌های پایداری اجتماعی در عرصه همگانی. فصلنامه پژوهش‌های برنامه‌ریزی شهری، ۴(2)، ۲۳–۳۴
27. علی‌الحسابی، مهران؛ نوروزیان ملکی، سعید. (۱۳۸۷). مدارس معماری مکان آموزش یا محل تعلیم؟ نگاهی به تجربه آموزشی طراحی معماری، سومین همایش آموزش معماری، تهران: دانشگاه تهران
28. علیتاجر، سعید؛ زارعی حاجی‌آبادی، فاطمه. (1395). نقش محیط ساخته‌شده در تعاملات دانشجویان در فضاهای غیر‌رسمی مدارس معماری: نمونه موردی دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی سینا و پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران. مجله هنرهای زیبا – معماری و شهرسازی، 21(1)، 79-90
29. فرح‌بخش دقیق، رضا؛ محمدی، مریم. (1400). مروری بر اهمیت پایداری اجتماعی در برنامه ریزی راهبردی، نشریه هنر مدیریت سبز، صص 7-23
30. فکوریان، فلورا؛ حمزه‌نژاد، مهدی. (1397). ساختمان دانشکده معماری، زمینه پرورش خلاقیت دانشجویان معماری. فصلنامه علمی پژوهشی ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی،8(2)، 43-86
31. فلاحت، محمد صادق؛ نوحی، سمیرا. (1391). ماهیت نشانه‌ها و نقش آن در ارتقای حس مکان فضای معماری، معماری و شهرسازی(هنرهای زیبا)، 17(1)، صص 17-25
32. قادری، حیدر. (1390). ارزیابی کیفیت برنامه درسی رشته علوم تربیتی(گرایش مدیریت و برنامه ریزی آموزشی) از نظر اعضا هیات علمی و دانشجویان دانشگاه کاشان، پایان نامه کارشناسی ارشد برنامه ریزی درسی، دانشگاه کاشان.
33. قانعی‌راد، محمد امین؛ ابراهیم‌آبادی، حسین. (1389). تأثیر ساختار اجتماعی آموزش بر عملکرد دانشجویان، فصلنامه¬ی انجمن آموزش عالی ایران، شماره4، 1-27.
34. گروت، لیندا؛ وانک، دیوید. (۱۳۸۴). روشهای تحقیق در معماری، ترجمه دکتر علیرضا عینی فر، تهران: دانشگاه تهران.
35. محرمی، توحید. (1383). هویت ایرانی – اسلامی ما در هویت ایران. پژوهشکده علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی. تهران.
36آ محمدی سرین دیزج، مهدی؛ سلامتی گبلو، شهرام؛ مهاجری نعیمی، لیلا. (1402). ارزیابی میزان پایداری اجتماعی مسکن در سکونتگاه‌های غیر رسمی (نمونه موردی: شهر اردبیل)، نشریه جغرافیا و آمایش شهری منطقه‌ای، سال 13، شماره 46
37. محمدی‌دوست، سلیمان؛ خانی‌زاده، محمدعلی؛ نمازیان، فریبا. (1397). سنجش میزان رضایتمندی از مسکن مهر با تاکید بر ابعاد پایداری اجتماعی (مطالعه موردی: مسکن مهر شهر یاسوج)، فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت، دوره سیزدهم، شماره 1، صص 251-266
38. محمودی، آمنه؛ حمزه نژاد، مهدی؛ تقدیر، سمانه. (1402). اثر معماری مدرسه بر پایداری اجتماعی-فرهنگی در جوامع چند سطحی. فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، سال هشتم، شماره دوم، ص83-97
39. محمودی، امیرسعید. (1381). چالش‌های آموزش طراحی معماری در ایران، نشریه هنرهای زیبا، شماره 12.
40. ملانیا جلودار، شهرام؛ دانشوری نسب، عبدالحسین؛ مالمیر، مریم؛ رسولی، سیدحسن. (1399). سنجش پایداری اجتماعی در محلات مرکزی شهر بابل با رویکرد مدیریت یکپارچه، سال یازدهم، شماره 38، 83-97
41. موسی کاظمی محمدی، سید مهدی. (1380). توسعه پایدار شهری: مفاهیم و دیدگاه‌ها. مجله تحقیقات جغرافیایی؛ 16(62)، 94-113
42. ندیمی، حمید. (1384). برنامه‌ریزی راهبردی مدارس معماری، چرا و چگونه؟، مجله صفه، شماره 47، پاییز و زمستان 1387، صفحات 5-14.
43ی نسترن، مهین. (۱۳۹۲). ارزیابی شاخص¬های پایداری اجتماعی با استفاده از فرآیند تحلیل شبکه (ANP). فصلنامه جامعه‌شناسی کاربردی، ۴(2)، ۲۳–۴۵.
44. نسترن، مهین؛ بصراوی، نرگس. (۱۳۹۵). نگاهی به تجارب جهانی در خصوص پایداری اجتماعی. ششمین کنفرانس بین‌المللی توسعه پایدار و عمران شهری.
45. نقابی، محبوبه؛ هاشم‌پور، پریسا؛ آصفی، مازیار. (1399). تبیین کارکرد الگوهای برگرفته از طبیعت در معماری برای پاسخگویی به نیازهای انسان در دوره سنتی و معاصر، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی. سال هشتم، شماره بیست و هفتم. صص 113-129
46. نوری، الهام. (۱۳۹۸). فضاهای مفصلی، راهکاری در پایداری معماری. اندیشه معماری، ۵(9)، ۱۲۰–۱۳۴
47. نوریان، فرشاد؛ عبدالهی ثابت، محمد مهدی. (1387). تبیین معیارها و شاخص‌های پایداری در محله مسکونی. نشریه شهرنگار، 50، 49-63
48. وزیری، وحید. (1390). بهبود بهره وری فضاهای آموزشی با رویکرد به نقش بهره بردار(دانش آموز) در روند ساماندهی فیزیکی محیط، رساله دکتری، دانشکده معماری و طراحی شهری، دانشگاه علم و صنعت.
49. یزدی، الهام؛ احمدی، یوسف. (1390). سنجش بهره‌وری موسسات آموزش عالی با استفاده از تحلیل پوشش داده ها. فصلنامه راهبردهای آموزش، دوره چهارم. شماره 3(13)
50. Ahmed, S., & Thompson, K. (2020). Spatial dynamics and student engagement in architecture schools: A case study. International Journal of Educational Research, 104, 101692. https://doi.org/10.1016/j.ijer.2020.101692
51. Baines J., Morgan B. (2004). Sustainability Appraisal: A Social Perspective. In B. Dalal-Clayton and B. Sadler (Eds). Sustainability appraisal: a review of international experience and practice.London: International Institute For Environment and Development.
52. Chan E., Lee G. K. L. (2008). Critical factors for improving social sustainability of urban renewal projects, social indicators research, 243–256
53. Colantonio, A. (2009). Social Sustainability: Linking Research to Policy and Practice. Belgium: Sustainable Development -A Challenge for European Research, Brussels.
54. Dempsey, Neil., Brown, Clare., Bramley, Graham. (2009). The social dimension of sustainable development: Defining urban social sustainability.Sustainable Development, 19(5), 289-300.
https://doi.org/10.1002/sd.417
55. Dixon, T., Julien, P. (2020). Designing for social sustainability in higher education campuses. Environment and Behavior, 52(1), 3–26. https://doi.org/10.1177/0013916519834283
56. Dixon, Tim., Colantonio, Antonio. (2009). Social sustainability: A review and critique of traditional urban regeneration and a consideration of new models of urban sustainability
57. García-Almirall, M. P., et al. (2021). Social sustainability and quality of life in university campuses. Sustainable Cities and Society, 68, 102759. https://doi.org/10.1016/j.scs.2021.102759
58. Garip, B., & Garip, E. (2012). Addressing Environmental Design in Interior Architecture Education: Reflections on the Interior Design Studio. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 51, 972-979.
59. Ghisleni, L. (2023). Participatory design and spatial belonging in higher education architecture. Journal of Architecture and Urbanism, 47(2), 135–149. https://doi.org/10.3846/jau.2023.15789
60. González, R., & Martínez, L. (2023). Impact of studio design on architectural pedagogy: A global perspective. Sustainability, 15(4), 3145. https://doi.org/10.3390/su15043145
61. Goodland, R. (2003). Sustainability Human, Social, Economic and Environmental. USA: World Bank Washington DC
62. Kazemi, F., et al. (2022). Spatial quality and social satisfaction in educational environments. Building and Environment, 210, 108735. https://doi.org/10.1016/j.buildenv.2021.108735
63. Kurt,S. (2009). An analytic study on the traditional studio environments and the use of the constructivist studio in the architectural design education. Procedia - Social and Behavioral Sciences. 1(1), 401-408.
64. Lee, J., et al. (2023). Smart campus technologies and social sustainability: Challenges and opportunities. Journal of Cleaner Production, 380, 135103. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2022.135103
65. Manzi, T, Lucas, K, Jones, L. TONY, A, Judith. (2010). Social sustainability in urban Areas, Communities, connectivity and the Urban Fabric, Earth scan, London. McGill, Ronald (1998), Urban Management in Developing Countries, Cities, Vol. 15, No. 6, pp 463-471.
66. Omann, I. and Spangenberg, H. J. (2002). Assessing Social Sustainability, Sustainable Europe Research Institute SERI. Proceedings of the 7th Biennial Conference of the International Society for Ecological Economics, Sousse, 6-9
67. Peters, M., Groat, L. (2021). Designing learning environments: The impact of spatial quality on architectural education. Journal of Architectural Education, 75(2), 198-212. https://doi.org/10.1080/10464883.2021.1890234
68. Polese, M. & Stern, R. (Eds.). (2000). The social sustainability of cities: diversity and the management of change. Toronto: University of Toronto Press.
69. Sharifi, A. (2019). Sustainability and social resilience: A review of concepts and frameworks. Journal of Urban Planning, 45(2), 123–137. https://doi.org/10.1080/xxx.xxx.xxx
70. Sharifi, A., & Yamagata, Y. (2020). Social sustainability in urban environments: An integrated approach. Sustainability, 12(3), 900. https://doi.org/10.3390/su12030900
71. Smith, J. (2022). Social sustainability in architectural education spaces: Between theory and lived experience. Frontiers in Built Environment, 8, Article 987654. https://doi.org/10.3389/fbuil.2022.987654
72. Thinh, N.X., Arlt, G., Heber, B., Hennersdrof, J. Lehmann, I. (2002), Evaluation of urban land-use structures with a view to sustainable development, Environmental Impact Assessment, Vol. 22, No.5, pp 475-492
73. Turner T. (1996). City as Landscape, E&FN Spon press, London.
74. UN-HABITAT. (2004). Financing Urban Shelter, Earthscan.
75. Wu, Y., Zhao, J. (2022). The role of physical learning environments in enhancing creativity and collaboration among architecture students. Building and Environment, 208, 108556. https://doi.org/10.1016/j.buildenv.2021.108556