شناسایی عوامل موثر بر بهبود کیفیت فضای بسته مسکونی در جهت ارتقای حس رضایتمندی ساکنان با رویکرد تصمیم گیری چند معیاره فازی(مورد پژوهی: مجتمع های مسکونی رشت)

محورهای موضوعی : معماری

مریم خانجانی ¹ , الهام جعفری ^{2 *}

1 - کارشناسی ارشد معماری، گروه معماری، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران.
2 - استادیار گروه معماری، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران.

تاریخ دریافت : 1403/11/26 تاریخ پذیرش : 1404/05/05 تاریخ انتشار : 1404/05/21

کلید واژه: مجتمع مسکونی- کیفیت فضای بسته- رضایتمندی ساکنان-شهر رشت- تصمیم‌گیری چندمعیاره فازی,

چکیده مقاله :

مسکن، فراتر از نقش سرپناه، بستری است که بخش عمده‌ای از زندگی انسان در آن سپری می‌شود. با افزایش جمعیت و گسترش آپارتمان‌نشینی، مجتمع‌های مسکونی به‌عنوان راهکاری برای پاسخگویی به محدودیت های فضای شهری مطرح شده‌اند. در این میان، توجه به کیفیت فضایی در طراحی محیط‌های سکونتی عاملی کلیدی در ارتقای سطح رضایتمندی ساکنان به‌شمار می‌رود. هدف این پژوهش، شناسایی عوامل مؤثر بر طراحی فضای سکونتی بر پایه معیارهای کیفی و بررسی میزان تأثیر آن‌ها بر رضایت ساکنان است. در مرحله نخست، مفاهیم مرتبط با کیفیت در طراحی معماری از طریق مطالعات کتابخانه‌ای استخراج و تحلیل شد. سپس با توزیع پرسشنامه در دو جامعه آماری شامل خبرگان و ساکنان مجتمع‌های مسکونی شهر رشت، داده‌ها گردآوری گردید. در ادامه، به کمک از روش تصمیم‌گیری چندمعیاره فازی، تحلیل و اولویت‌بندی معیارها انجام گرفت. نتایج نشان داد کیفیت فضای سکونتی، شامل معیارهای عملکردی، اقلیمی، اجتماعی‌ـ‌روانی و فضایی‌ـ‌معماری، تأثیر معناداری بر رضایتمندی ساکنان دارد.

چکیده انگلیسی:

Housing is one of the fundamental human needs and plays a crucial role not only as a physical shelter but also as a setting where individuals spend the majority of their lives. However, space in itself has no inherent meaning; it acquires meaning through human presence and the interactions that occur within it. In urban environments, the rapid population growth and increased demand for apartment living have led to the widespread development of residential complexes as a practical response to land scarcity. In this context, the concept of quality in residential design becomes a vital issue that architects and planners must address to achieve desirable living conditions. Quality of life is a complex and multifaceted concept influenced by temporal, spatial, individual, and societal factors. It reflects the degree to which people’s needs and desires are fulfilled, and is closely linked to their overall satisfaction with life. In residential environments, quality is not merely a matter of physical conditions but also includes psychological and social dimensions. Factors such as privacy, personal space, distance regulation, and territoriality significantly contribute to a sense of personal identity and well-being. The proper organization and personalization of the built environment are therefore essential for creating spaces that support residents' satisfaction and comfort. In the design of residential complexes, attention must be paid to the different layers of spatial hierarchy as well as the categorization of spatial typologies into closed, semi-open, and open spaces. Among these, the closed interior space of a dwelling, where individuals spend more than 80% of their time, plays a critical role in shaping their daily experiences and must respond effectively to both functional needs and emotional expectations. This research aims to identify and evaluate the key factors influencing the quality of residential space to enhance residents' satisfaction. The study was conducted through a mixed-methods approach. Initially, relevant literature was reviewed to extract quality-related criteria in architectural design. These criteria were then analyzed and broken down into sub-criteria, which were evaluated using expert judgment and scoring techniques. Questionnaires were distributed among two target groups: experts in the field of architecture and residents of selected residential complexes in Rasht, Iran. To determine the relative weight and priority of the identified criteria and sub-criteria, the Fuzzy Best-Worst Method (FBWM) based on pairwise comparisons was employed, and the calculations were performed using LINGO software. Furthermore, the Partial Least Squares (PLS) method was used for confirmatory factor analysis, and the data were analyzed with SmartPLS software. The findings reveal that the quality of the residential environment—including both physical characteristics (such as spatial layout, lighting, and ventilation) and socio-psychological aspects (such as sense of belonging, privacy, and territoriality)—has a significant and measurable impact on residents’ satisfaction levels. The results underscore the importance of integrating quality criteria into the architectural design process to foster environments that support human well-being. It is hoped that the insights from this study will contribute to the improvement of housing quality and inform future residential design strategies focused on enhancing the quality of human life

منابع و مأخذ:

1. ابراهیم‌زاده، عیسی؛ قادرمرزی، جمیل. (1394). تحلیلی بر کیفیت مسکن محلات شهری: راهکاری جهت بهبود کیفیت زندگی شهروندان (مطالعه موردی: محلات شهر دهگلان). جغرافیا و توسعه،(۴). 10.22111/GDIJ.2015.2103 Doi:
2 ابراهیمی مجرد، مانا؛ مظفر، فرهنگ؛ حسینی، سیدباقر؛ صالح صدق پور، بهرام. (1400). رابطه پیوندهای اجتماعی و معنایی با احساس هویت مکانی در محله‌های مسکونی (مورد مطالعاتی: محله سپه شهر قزوین). پژوهش های روانشناسی اجتماعی. 11(44)، 93-122. HTTPS://DOI.ORG/10.22034/SPR.2022.303148.1675
3. بلالی‌اسکویی، ‌آزیتا؛ ریش‌سفید‌نوش‌آبادی، سجاد. (1399). بررسی تاثیر مولفه های شخصی افراد بر میزان رضایتمندی از محیط مسکونی (نمونه ی موردی: منطقه ۵ شهرداری تهران). معماری شناسی, 15(3), 111-122.‎
4. بابازاده اسکویی، سولماز؛ زینالی عظیم، علی؛ عدلی فر، فرانک؛ جمشیدی، منصوره. (1401). تحلیل کیفیت محیط شهری با ادراک زیبایی‏. شناسی و حس تعلق در فضاهای کلانشهر تبریز (مطالعه‏ ی موردی: میدان ساعت تبریز). انسان و محیط زیست، 20(2), 267-283.‎ https://sanad.iau.ir/Journal/he/Article/847850/FullText
5. بی‌نیاز، فاطمه؛ حنایی، تکتم. (1396). بازشناسی عناصر موثر بر خوانایی درادراک بزرگسالان( مطالعه موردی: بلوارامامیه-مشهد). فصلنامه مطالعات شهری, 6(23), 17-28.‎ https://urbstudies.uok.ac.ir/article_50549.html
6. بهبود، الهام؛ حقیر، سعید؛ اختیاری، مریم. (1402). بررسی فاکتورهای ارزیابی کیفیت فضای کالبدی مجموعه مسکونی با توجه به مفاهیم کلیدی روانشناسی محیط، 14(1)، 151-169. https://www.isau.ir/article_176060.html
7. حائری مازندرانی، محمدرضا. (1388). خانه، فرهنگ، طبیعت در معماری ایران، بررسی معماری خانه های تریخی و معاصر به منظور تدوین فرآیند و معیارهای طراحی خانه. تهران: انتشارات مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی معماری، معاونت معماری وشهرسازی. https://moma.ir/wp-content/uploads/2024/03/khaneh-farhang-tabiat-LQ.pdf
8. خلخالی، سیده زهرا؛ آیوازیان، سیمون. (1399). بررسی عوامل مؤثر بر رضایت‌مندی ساکنان از مجتمع‌های مسکونی (مورد مطالعاتی: مجتمع مسکونی دانشگاهیان الهیه)معماری و شهرسازی آرمانشهر, 13(32), 67-80. DOI: 10.22034/AAUD.2020.120055
9. شهابیان، پویان؛ سعیدپور، سارا. (1393). بررسي تفاوت هاي رضايتمندي سكونتي در بافت قديم و بافت جديد(نمونه موردي: محله خواهر امام و محله منظريه در شهر رشت)، 3(1)، 37-48. https://hafthesar.iauh.ac.ir/article-1-59-fa.pdf
10. سوهانگير، سارا؛ نصيراسلامي، محمدرضا. (1396). ارتقاء کيفيت طراحيِ فضاهاي معماري، با به کارگيري مکانيسم هاي عملکرديِ حواس.‎ https://sid.ir/paper/92362/fa
11. سيف‌الديني، فرانك؛ زياري، كرامت اله؛ عظيمي، آزاده. (1392). تحليل شکاف جغرافيايي کيفيت مسکن در مناطق 22 گانه شهر تهران. https://www.sid.ir/paper/482612/fa
12. ساسانی، مژگان؛ عینی فر، علیرضا؛ ذبیحی، حسین. (1395). تحلیل رابطه بین کیفیت فضای میانی و کیفیت های انسانی-محیطی مورد پژوهی مجتمع های مسکونی شهر شیراز. نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، 21(2)، 69-80.‎ 10.22059/JFAUP.2016.60162 . DOI:
13. رفیعیان، مجتبی؛ امین صالحی، فرزین؛ تقوایی، علی اکبر. (1389). سنجش کیفیت محیط سکونت در شهرک اکباتان تهران. برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 14(4)، 63-86.‎ https://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-7020-fa.html
14. رحیمی، لیلا؛ قاسم زاده، بهنام. (1395). تبیین و ارزیابی مؤلفه‌های مؤثر بر کیفیت فضای دانشکده‌های معماری از دیدگاه دانشجویان (مطالعه‌ای در دانشکده‌های معماری دانشگاه‌های تبریز، هنر اسلامی و آزاد تبریز). نشریه علمی مرمت و معماری ایران، 6(11)، 77-88.‎ DOI: 20.1001.1.23453850.1395.6.11.5.8
15. علی‌الحسابی، مهران؛ دانشمند، سارا. (1387). ارزیابی ظرفیت همجواری قلمروهای فضایی در واحد مسکونی. نشریه بین المللی مهندسی صنایع و مدیریت تولید (فارسی)(نشریه بین المللی علوم مهندسی)، 19(6 ( ویژه نامه مهندسی معماری و شهر سازی)، 23-33. SID. https://sid.ir/paper/65461/fa
16. فرزیدی، متین؛ پرویزی، رضا؛ دانش شکیب؛ مریم . (1398).تبیین سازوکارهای مجتمع های مسکونی از دیدگاه روانشناسی محیط در راستای ارتقا امید به زندگی ساکنان مطالعه موردی شهرک اندیشه رشت. مطالعات محیطی هفت حصار،7(28)، 5-18. 20.1001.1.23225602.1398.7.28.3.5 DOI:
17. غفوريان، ميترا؛ حصاري، الهام. (1395). بررسي عوامل و متغيرهاي زمينه اي موثر بر رضايتمندي ساکنين از محيط مسکونی، 18،‎91-100 . https://ensani.ir/file/download/article/1614594310-10375-99-128.pdf
18. غیائی، محمد هادی؛ عظیمی، شراره ؛ شهابیان، پویان. (1392). سنجش میزان ارتباط رضایتمندی سکونتی با متغیرهای مسکن، واحد همسایگی و محله (مطالعه موردی: مجتمع مسکونی پزشکان فارابی). هویت شهر. 7 (15) . 49-60 . https://ensani.ir/file/download/article/1650092487-10520-98-111.pdf
19. فرج‌پور باصر؛ سویل، موسوی؛میرسعید؛ اکبری نامدار. (1400). بازشناسی عوامل مؤثر بر کالبد فضاهای مسکونی و سنجش میزان رضایتمندی ساکنان مجتمع‌های مسکونی از کیفیت کالبدی محیط مسکونی (مورد شناسی: مجتمع مسکونی آسمان تبریز). جغرافیا و آمایش شهری منطقه‌ای, 11(41), 149-220.‎ Doi:10.22111/GAIJ.2021.6603
20. قلمبر‌دزفولی، مریم ؛ نقی‌زاده ، محمد؛ ماجدی، حمید. (1397). تبیین مبانی عوامل مؤثر بر شاخص‌های کیفی مسکن. هویت شهر. 12( 36) . 97-10 Doi: 10.71793/HOVIATSHAHR.2018.793054 .
21. گلكار، كوروش. (1384). مناسب سازي تكنيك تحليلي سوآت (SWOT) براي كاربرد در طراحي شهري، نشریه صفه. 15(41). 44-65.‎ https://www.sid.ir/paper/94372/fa
22گ مولایی، محمد مهدی؛ لطفی، آرزو. (1401). نقش مصالح نوین و معماری داخلی در بهبود کیفیت فضای داخلی با تأکید بر نیاز‌های روان‌شناختی زنان. نشریه علمی زن و فرهنگ, 14(51), 83-93.‎ https://journals.iau.ir/article_691433.html
23. میردریکوندی، صبا؛ مسعودی نژاد، مصطفی؛ وثیق، بهزاد. (1401). تدوین مدل رضایتمندی از کیفیت فضایی فرهنگ مبنا در مجموعه های مسکونی با روش POE. فصلنامه جغرافیا (برنامه ریزی منطقه ای)، 12(2)، 662-685.Doi: 10.22034/jgeoq.2022.318002.3454
24. میرزامحمدی، احمد؛ تقی‌پور‌قصابی،‌ بهزاد. (1398). طراحی مجتمع مسکونی پایدار با تاکید بر روان‌شناسی محیط از بعد حس تعلق به مکان. معماری سبز، 13(4)، 43-52. https://civilica.com/doc/994962/
25. Aiello, A., Ardone, R. G., Scopelliti, M. (2010). Neighbourhood planning improvement: Physical attributes, cognitive and affective evaluation and activities in two neighbourhoods in Rome. Evaluation and Program Planning, 33(3), 264-275. DOI: 10.1016/j.evalprogplan.2009.10.004
26. Amérigo, M., Aragones, J. I. (1997). A theoretical and methodological approach to the study of residential satisfaction. Journal of Environmental Psychology, 17(1), 47-57. DOI:10.1006/jevp.1996.0038
27. Brown, R. B., Dorins, S. F., Krannich, R. S. (2005). The boom‐bust‐recovery cycle: Dynamics of change in community satisfaction and social integration in Delta, Utah. Rural Sociology, 70(1), 28-49. https://doi.org/10.1526/0036011053294673
28. Canter, D., Rees, K. (1982). A multivariate model of housing satisfaction. Applied Psychology, 31(2), 185–207. https://doi.org/10.1111/j.1464-0597.1982.tb00087.x
29. Chapman, D., Lombard, D. (2006). Determinants of neighborhood satisfaction in fee-based gated and non-gated communities. Urban Affairs Review, 41(6), 769-799. DOI:10.1177/1078087406287164
30. Diaz-Serrano, L., Stoyanova, A. (2010). Mobility and housing satisfaction: An empirical analysis for 12 EU countries. Journal of Economic Geography, 10(5), 661-683. DOI:10.1093/jeg/lbp045
31. Fornell, C., Larcker, D. F. (1981). Evaluating structural equation models with unobservable variables and measurement error. Journal of Marketing Research, 18(1), 39-50.https://doi.org/10.2307/3151312
32. Francescato, G., Weidemann, S., Anderson, J. R. (1989). Evaluating the built environment from the users' point of view: An attitudinal model of residential satisfaction. In S. Weidemann & J. R. Anderson (Eds.), Home Environments: Human Behavior & Environment (Vol. 8, pp181-198). Springer DOI:10.1007/978-1-4899-3722-3_14
33. Gifford, R. (1999). Perception and Recognition Environmental. Architectural and Cultural Journal, 2-3(1), 21-29. DOI:10.22034/aaud.2020.88546.1201
34. Lu, M. (1999). Determinants of residential satisfaction: Ordered logit vs. regression models. Growth and Change, 30(2), 264-277. DOI:10.1111/0017-4815.00113
35. Hayles, C. S. (2015). Environmentally sustainable interior design: A snapshot of current supply of and demand for green, sustainable or Fair Trade products for interior design practice. International Journal of Sustainable Built Environment, 4(1), 100-108. DOI:10.1016/j.ijsbe.2015.03.006
36. Marans,R., Rodgers, S. (1975). Toward an understanding of community satisfaction. In A. Hawley & V.Rock (Eds.), Metropolitan America in Contemporary Perspective. NewYork: Halsted. https://www.researchgate.net/publication/284466597_Toward_an_understanding_of_community_satisfaction
37. Mohan, L., Twigg, L. (2007). Sense of place, Quality of life and local socioeconomic context. Urban Studies, 44(10), 2029-2045. https://www.jstor.org/stable/43197550
38. Perez, F., Fernandez-Mayoralas, G., Rivera, F., Abuin, J. (2001). Ageing in place: Predictors of the residential satisfaction of elderly. Social Indicators Research, 54(2), 173-208. DOI:10.1023/A:1010852607362
39. Potter, J., Cantarero, R. (2006). How does increasing population and diversity affect resident satisfaction? A small community case study. Environment and Behavior, 38(5), 605-625. DOI:10.1177/0013916505284797
40. Rezaei, H., Keramati, G., Dehbashi sharif, M., Nasirsalami, M. (2018). A schematic explanatory pattern for the psychological process of achieving environmental meaning and actualizing sense of place focusing on the intervening role of the perception. Bagh-e Nazar, 15(65), 55-76. Doi: 10.22034/BAGH.2018.74083
41. Van Poll,R. (1997). The perceived quality of the urban residential environment. A Multi-attribute evaluation. Phd-thesis, Groningen: University of Groningen. https://pure.rug.nl/ws/portalfiles/portal/3214903/thesis.pdf
42. Zhou, Zh., Zhang, Q., Su, Ch., and Zhou, N. (2012), "How do brand communities generate brand relationships? Intermediate mechanisms", Journal of Business Research, Vol. 65, No. 1, pp. 890–895. DOI: 10.1016/j.jbusres.2011.06.034