واکاوی کارکرد، مفاهیم، ساختار و تزئینات مناره خسروگرد سبزوار قرن 6 هجری

محورهای موضوعی : باحث معرفتی و روش­ شناختی تاریخ پژوهی

فرهاد کارگری آریان ¹ , محمد خزایی ² , احمد صالحی کاخکی ³

1 - مدرس در دانشگاه سوره
2 - استاد در دانشگاه تربیت مدرس, تهران
3 - دانشیار در دانشگاه هنر اصفهان

تاریخ دریافت : 1397/11/24 تاریخ پذیرش : 1399/02/14 تاریخ انتشار : 1398/09/01

کلید واژه: معماری, مناره, سلجوقی, خسروگرد, بیهق,

چکیده مقاله :

مناره در معماری اسلامی تقریبا عمری به درازای تاریخ اسلام دارد. این عنصر معماری با توجه حاکمان مرکزی و محلی توانسته است به یکی از نمادهای استوار قدرت اسلامی بدل شود که با کارکردهای گوناگون در سرتاسر دنیای اسلام به اشکال مختلف خود را نمایان کند. در دوره ی تاریخی سلجوقی از مناره در اکثر مناطق ایران برای استفاده های همچون میل راهیابی و یادمان پیروزی استفاده میشد. در این دوره مناره ها با تزئینات بسیار و کتیبه‌های متنوع درراستای بیان مفاهیم مورد نظر سازندگان خود، به مخاطبین ایفای نقش می‌کردند. این مقاله با هدف دستیابی به شناختی از مناره خسروگرد در ناحیه بیهق خراسان در دوره‌ی سلجوقی گام برمی‌دارد و تلاش دارد با بازشناسی آن، به واکاوی کارکرد و مفاهیم نهفته در آن دست یابد. در این مسیر به چیستی و چرایی ساخت این اثر نیز پرداخته و به این نتیجه رسیده است که مناره خسروگرد یک مناره مستقل بوده که در سال 505 هجری به دستور ابوالقاسم علی ابن سعید نائب وزیر سلطان سنجر بر سر راه مواصلاتی ری به نیشابورساخته شده است. این مناره با دو نوار کتیبه به خط کوفی با شیوه آجر تراش با مضامین دستور ساخت در کتیبه فوقانی و دیگری آیه ای از سوره جمعه بنا شده است و در عین راهنمایی مسافران و تجار، با رهگذران از قدرت مستقر در ناحیه، دین مستقر در مکان و حد شهر سخن می‌گوید و همچنین با انتخاب آیه کریمه یازدهم از سوره جمعه تلنگری دین محور، به دلباختگان جادهای زر میزند.

چکیده انگلیسی:

Minaret in Islamic architecture has almost a lifetime in the history of Islam Considering the rulers, this architectural element has become one of the hallmarks of Islamic power, with its various functions appearing in various forms throughout the Islamic world In the Seljuk period, minarets were used for use such as the path finding mill and memorial of the victory During this period, the minarets with many ornamentation and various inscriptions had played the role of expressing of the concepts desired by their creators.This article aims to achieve a cognition of Khasrogerd minaret in Sabzevar during the Seljuk period and seeks to identify its function and its implications in its recognition In this path, it has also been paid to the nature of this virtu and the research is resulted to the conclusion that The Khosrogerd minaret was an independent minaret, commissioned by Abolqhasem Ali ebn Saeid, the governor of Sultan Sanjar, in the year 505 AH on the way to Nasabur. This minaret is constructed with two inscription strips on the Kofi line with a lacquered bricks style With the themes of the command of construction and verse of the Qur'an,Simultaneously, with the help of travelers, by resorting to possibility of orienting its structure with passers-by, it is based on the power located in the region, the religion based on the place and the city limits.Also, by choosing the 11th verse of the Sura Juma, fillip a religion-driven flip to the lovers of the zar roads.

متن کامل:



واكاوي كاركرد، مفاهيم، ساختار و تزئينات مناره خسروگرد سبزوار قرن 6 هجري

چکيده:

مناره در معماری اسلامی تقريبا عمری به درازای تاريخ اسلام دارد. این عنصر معماری با توجه حاکمان مرکزی و محلی توانسته است به یکی از نمادهای استوار قدرت اسلامی بدل شود که با کارکردهای گوناگون در سرتاسر دنیای اسلام به اشکال مختلف خود را نمایان کند. در دوره ی تاریخی سلجوقی از مناره در اکثر مناطق ایران برای استفاده های همچون میل راهیابی و یادمان پیروزی استفاده میشد. در این دوره مناره ها با تزئینات بسیار و کتیبه­های  متنوع درراستای بیان مفاهیم مورد نظر سازندگان خود، به مخاطبین ایفای نقش می­کردند. این مقاله با هدف دستیابی به شناختی از مناره خسروگرد در ناحيه بيهق خراسان در دوره­ی سلجوقی گام برمی­دارد و تلاش دارد با بازشناسی آن، به واكاوي كاركرد و مفاهيم نهفته در آن دست يابد. در این مسیر به چیستی و چرایی ساخت این اثر نیز پرداخته و به اين نتيجه رسيده است كه مناره خسروگرد يك مناره مستقل بوده كه در سال 505 هجري به دستور ابوالقاسم علي ابن سعيد نائب وزير سلطان سنجر بر سر راه مواصلاتي ري به نيشابورساخته شده است. اين مناره با دو نوار كتيبه به خط كوفي با شیوه آجر تراش با مضامين دستور ساخت در كتيبه فوقاني و ديگري آيه اي از سوره جمعه بنا شده است و در عين راهنمايي مسافران و تجار، با رهگذران از قدرت مستقر در ناحيه، دين مستقر در مكان و حد شهر سخن مي­گويد و همچنين با انتخاب آيه كريمه يازدهم از سوره جمعه تلنگري دين محور، به دلباختگان جادهاي زر ميزند.

 

 

کلمات کليدی: مناره، خسروگرد، بيهق، معماري، سلجوقي

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه 

بشر برای بیان مفاهیم مجرد و امور معنوی و مذهبی از هنرهای مختلف و از رموز و اشارات و سمبلهای گوناگون استعانت جسته و از این طرز بیان نمادين، به شدت و قدرت فراوان بهره مند گردیده است .بی گمان اعتقادات مذهبی در بسیاری از مظاهر زندگی مادی و معنوی بشر متظاهر می شوند . همین که انسان مشغول ساخت چیزی می شود، افکار و عقاید او در شکل دهی به مصنوع دخالت داده می شوند. شايد بتوان گفت معماري ايران در دوره اسلامي از زيباترين زبانهاي بصري و تجسمي تمدن ايران است. زباني كه در بناهاي شكوهمند دوره هاي مختلف تاريخ اين سرزمين از جمله مساجد، مدارس، كاروانسراها، مناره­ها، مقبرها، يادمانها و بناهاي عام المنفعه خود را به مخاطبان بازگو مي­كنند. اين زبان سرشار از آرايه هايي همچون نقوش، گره ها، هندسه، رنگ، فرم، كتيبه، مقرنس، و بازي آب و نور است؛ كه شاید بتوان گفت از عناصر بنيادين معماري ايران هستند.

آثار بجاي مانده از ادوارو اعصارگوناگون درخاك ايران داراي تنوع بسياري درنوع بنا وكاربرد و نوع ساخت است. شايد بتوان گفت خراسان به عنوان يكي از پايگاههاي طلوع و رشد حكومتها نقش بسزايي در تولد، رشد و شكوفايي هنرها ازجمله معماري داشته است. خراسان از نظر موقعيت جغرافيايي بسيار حائز اهميت بوده؛ زيرا بر شاهراه­هاي تجاري وگذرگاهي قرار داشته است و راههاي مواصلاتي بسياري ازآن مي­گذشته كه شمال، جنوب، شرق و غرب را به يكديگر پيوند ميداده است.

راه­هاي ارتباطي شهرهاي مهم ادوار مختلف از جمله بلخ، سمرقند، بخارا، ري، اصفهان و... همگي از خطه خراسان عبور داشته و دارند. عبورو مرور تجار و مسافران، حكومت­ها را برآن داشته كه بر سر راه آنان كاروانسراها و در برخي موارد در نزديكي آنها ميل­هاي راهيابي و بناهايي عام المنفعه ديگري از اين دست بسازند. درميان آثار بجاي مانده در ملك خراسان امروزي مناره­ها­ي بسياري در خاك امروز ايران برجاي مانده كه هر كدام از آنها به تنهايي سند هويتي از نوع معماري، تزئينات، تكنيك، و قدرت مستقر درآن زمان و مكان را به نمايش مي­گذارد. مناره خسروگرد از جمله اين بناها است. در پژوهش پيش رو نگارندگان تلاش دارند تا چيستي، چرايي و رمزگان و نكات مبهم مانده مناره خسروگرد به تاريخ ساخت 505 هجري قمري را بررسي و بازشناسانند. 

مناره­ها را مي­توان بناهايي پنداشت كه با الهام از برجهاي آتش ايران در قبل از اسلام يا فانوس دريايي اسكندريه ساخته شده اند؛ و هر كدام مي­تواند چرايي ساخت چند پهلو به خود بگيرد. از اين جمله مي­توان به قابليتهاي يادماني، راهنمايي، بيان جاودانگي، بيان قدرت، و بيانهاي ديني، مذهبي را بازشمرد كه با دستورفاتحان، خيرين، اصحاب قدرت و مراجع ديني، با استفاده از هنر معماران خشت بر خشت گذاشته و ساخته شده اند.

هيلن برند معتقد است مركز فكري ساخت مناره شام بوده و آن را به سازو كار سياسي دربار معاويه نسبت ميدهد كه تمايل به ابراز قدرت و تشريفات براي امورديني وسياسي خود داشته است.¹ اگر اين پيش فرض را بپذيريم مي­توانيم بر اساس آن چنين نتيجه بگيريم كه مناره، سواي از اهداف از نظر گذشته، براي بيان قدرت حاكمه بر جامعه نيز ساخته مي­شود و به نحوي شكوه و جلال و جبروت مناره و هر سازه اي از اين دست نمايشي بصري از قدرت حاكمه بر آن سرزمين خواهد بود.² نمايشي توامان از ميزان ثروت و قدرت مهندسي و ظرافت طراحي و شناخت زيبايي در يك بنا براي بيان مفهوم كلي از واژه قدرت است. از اولين مناره­هاي تاريخ دار برجاي مانده در جهان اسلام مي­توان به مناره منفرد مسجد سامرا اشاره كرد كه در اواسط قرن سوم هجري ساخته شد است. اين مناره بر روي يك پايه مربع شكل گرفته و پلكان آن در خارج و بصورت حلزوني است.«اين مناره شباهت بسيار زيادي به ميل آتش فيروزآباد دارد و از طرف ديگر توسط برخي از مورخين يادآور زيگوراتهاي سابق بين النهرين تلقي شده است. نظير اين مناره در مسجد ابوالف نيز ساخته شده است»³. با توجه به پيشينه مناره سازي در ايران كه با نام برجهای آتش شاخته می شده اند انتظار می­رود بناهای بسیاری در ایران موجود باشند؛ که متاسفانه به دلایلی همچون بلاياي طبيعي و عدم نگهداري مناسب، از اين بناها امروزه جز نامي در كتابها ديده نمي­شود. شاردن از مناري به نام منار ته برنجي در محله جویبار اصفهان نام مي­برد و مي افزايد :« چون بعضي قسمتهاي اين برج روكشي از طلاي بدلي دارد به آن برج ته فلزي ميگويند» ⁴ كه البته اين مناره اكنون از بين رفته است.

يكي ازكهن ترين مناره هاي داراي تاريخ در خاك امروز ايران _ كه اكنون در وضعيت مناسب قرار دارد-مناره مسجد ميدان ساوه است؛ كه در سال 453 ه –ق ساخته شده است. مناره ي مورد پژوهش اين مقاله نيز از كهن ترين مناره هاي موجود در مرز امروز ايران است؛ كه  اين مقاله از بين بناهاي فراوان موجود در گستره جغرافيايي و فرهنگي خراسان به اين مناره مي­پردازد. مناره­ي خسروگرد واقع در سبزوار، مربوط به دوره سلجوقي است.  به دليل اهميت اين مناره از حيث ساختمان، طراحي كتيبه ها و تزئينات و تاريخ دار بودن آن و عدم مطالعه دقيق بر روي اين بنا (تا كنون )و همچنين قرائت هاي نادرست از كتيبه هاي موجود در اين بنا انتخاب شده است و مورد بررسي و واكاوي قرار خواهد گرفت.

-       سوالات و اهداف تحقيق

 ازاهداف اين پژوهش كه اميد به دستيابي آن ميرود دستيابي به چرايي ساخت اين اثر و اهداف و انگيزه­هاي بانيان و خوانش كتيبه­ها و  زواياي پنهان درمتن كتيبه­ها است. همچنين تلاش دارد به شناخت و بازيابي نقوش تزئيني و تنوع اشكال كارشده در اثر پي ببرد. 

-       ادبيات تحقيق

درباره منار و مناره و موذنه در پژوهشهاي هنر و معماري اسلامي سخن بسيار رفته است ليك در اكثر اين پژوهشها به اشارات كوتاهي بسنده شده است. تنها تعداد كمي از محققين اين حوزه، به پژوهشهاي بيشتري نسبت به اين سازه اسلامي پرداخته اند. بطور خاص درباره مناره خسروگرد بسيار اندك سخن رفته كه در ادامه از نظر خواهد گذشت.

 ارنست ديتز(Diez,Ernst) هنرشناس و پژوهشگر اطريشي درسال 1918 كتابي تحت عنوان churasanische baudenkmaler  ( بناهاي تاريخي خراسان)  به چاپ رسانده است. وي در اين كتاب كه در سالهاي اوليه قرن بيستم به نگارش درآورده، مناره خسروگرد را به ثبت رسانده است و پيرامون آن توضيحاتي بيان كرده است. ديتز چند كلمه از كتيبه دستور ساخت را بازخواني كرده است.

مقاله « بررسي ميل، مناره هاي خراسان با تاكيد بر نقش سازه اي و محتواي كتيبه هاي آنها» به قلم علي فرجي و امير اكبري چاپ شده در پژوهشنامه تاريخ، شماره 32 سال 1392. مولفان در اين اثر سعي در بررسي چند مناره كهن موجود در خاك امروزي خراسان كرده اند، كه مناره خسروگرد يكي از گزينه هاي مورد بررسي آنها مي­باشد.  اين مقاله  محتوای کتیبه های این بنا را نادرست ارائه داده است.  از ديگر دستاورد هاي اين مقاله كه مورد صحت سنجي قرار گرفته اند در اين مقاله  استفاده شده است. 

پژوهش ديگري كه در راستاي شناخت مناره خسروگرد صورت گرفته به قلم آقاي محمد عبد الله زاده ثاني باعنوان باستان شناسي و تاريخ ميل خسروگرد است. ايشان از كارشناسان سازمان ميراث فرهنگي سبزوار است و اين پژوهش در زير مجموعه پژوهشي ميراث فرهنگي خراسان در سال 1382 انجام شده است. ايشان در اين اثر با دقت به توصيف جزئيات در اين بنا پرداخته اند و انواع آجرتراش ها را باز سازي كرده اند. ايشان محتواي كتيبه دستور ساخت را از محمود بيهقي(از پژوهشگران تاريخ سبزوار) نقل كرده اند.

 

-       روش انجام پژوهش

قسمت عمده اين پژوهش با استفاده از مطالعات ميداني و بررسي­هاي بعمل آمده  در محل مناره صورت گرفته است. با توجه به تاريخي بودن اثر، استفاده از منابع دست اول كهن و متاخر براي قسمتهاي تاريخي بهره جسته و مطالعات كتابخانه­اي و اسنادي نيز در اين پژوهش مورد استفاده قرار گرفته است. روش برخورد با داده های گردآوری شده توصیفی ، تحلیلی می­باشد.

 

 

-       بيهق و حدود آن

ابن فندق در كتاب تاريخ بيهق در ذيل نام اين ناحيه و حدود آن چنين آورده است:«در انشقاق لفظ بيهق و حدود آن چند قول گفته اند قول اول آنست كه اين بيه است بزبان پارسي اصيل بيهين بود يعني كه اين ناحيت بهترين نواحي نيشابور است و قول دوم آن است كه اين پيهه است يعني باقدام كه آن را پي خوانند پيموده و اين ناحيت را مساحت پيي كرده اند و قومي گفته اند كه مردي بوده است در روزگار بهمن الملك ، اورا بيهه خوانده اند . و آنجا كه مقابل آمناباد است ديهي كرده است و هنوز اثر آن ديه و حصار آن ديه توان ديد آن را به نام وي خوانده اند و حارث آباد را به حارث و معاذ آباد را به معاذ . اول حد اين ناحيت آن است وانتهاي اين ناحيت اول حد قومس است و عرض اين ناحيت باشد از ديه سبه كه سرحد ولايت طريثيت است تا به ديه نوديه خالصه. اين ناحيت را دوازده قسمت نهاده اند و هر قسمتي را ربعي نام كرده.⁵يعني ناحيه بيهق را از غرب، به قومس -كه همان دامغان امروزيست- از جنوب آن را به ده سبه از ولايت ترشيز -كه امروزه از بين رفته وشهرهاي كاشمر و بردسكن در اين ناحيه قرار دارند- از شمال تانزديكي منطقه جوين و از شرق تا روستاي آمناباد محدود دانسته است.

-       امارت سبزوار 

«گفته اند سبزوار را ساسويه بن شاپور الملك بنا كرده است، و شاپور آن بود كه نيشابور بنا كرد و اصل نام آن شهر بناشاپور بود پس با و الف بيفكندند و الف بيا بدل كردند، بزبان پهلوي ني بنا بود و نيشابور يعني بناي شاپور..... و سبزوار در اصل ساسويه آباد بوده است و گفته اند كه پسر اين ساسويه يزد خسرو بود كه خسرو شير جوين و خسروآباد بيهق و خسروجرد بناكرده .... خسروجرد و خسرو آباد بي خلاف ملك كيخسرو بن ساوخش بن كيكاوس بنا كرده است و بلاشاباد را بلاش بن فيروز عم نوشيروان».⁶ «پس ابتداي بناي خسروگرد را بنا به گفته ابن فندق دوران پادشاهي كيخسرو بايد دانست درباره پیشینه تاریخی خسروگرد  و سبزوار اطلاع دقیقی در دست نیست برخی  خسروگرد را منسوب به عهد خسرو نخست مشهور به  انوشیروان عادل  و تاریخ بنیاد سبزوار را حدود سیصد میلادی یا یا آغاز سلسله ساسانی دانسته اند».⁷

-       خسروگرد

خسروگرد يا خسروجرد (معرب شده خسروگرد) امروزه روستايي است در فاصله 10 كيلومتري غرب سبزوار كه بر سر راه سبزوار به شاهرود قرار دارد. در اوايل دوره اسلامي از مراكز مهم ناحيه بيهق و حاكم نشين بوده است كه در طي ساليان قصبه سبزوار ناحيه آبادتري مي­شود و مركزيت بيهق را از آن خود مي­كند. خسروگرد كه در طي جابجايي قدرت ميان حكام و بر اثر نزاع ها و جنگهاي رخ داده در اين ناحيه كم كم رو به زوال رفته و از رونق اوليه مي­افتد و آخرين و مهلك ترين ضربه وارده به آن در زمان جابجايي قدرت از حكام سلجوقي به خوارزمشاهيان بوده است كه ابن فندق در باره اين موضوع در صفحه 248 تاريخ بيهق چنين آورده است :

(در باب ويراني خسروگرد)«مؤيد الدوله  و الدین خسرو خراسان ملك المشرق آي ابه خلد الله دولته دهم محرم سنه احدي و ستين و خمسمائه با لشكر جرار سوار و پياده بدر قصبه آمد و آنجا محاربه بر تواتر رفت و ديوار قصبه بر جانب جنوب خراب كردند بسنگ منجنيق، و خلايق بسيار كشته آمدند. اصفهبد فخر الدوله گرشاسف بن مرداويج بن گرشاسف. بحكم توسط اين محاربت قطع كرد، و ملك المشرق رهاين ستد از اولاد و اعزه اكابر قصبه، و ايشان را بانيشابور نقل كرد، و بازگشت في خامس من صفر سنه احدي و ستين و خمسمائه و نوبت ديگر محاربه رفت في جمادي الاولی و جمادی الاخره من سنه اثنتين و ستين و خمسمائه، برجانب مغرب قصبه در محاذات سالاران منجنيق نهادند، و دوماه پيوسته جنگ رفت و جماعتي از حشم خوارزم چون امير اسن آبه بيغو و امير نجم الملك علي خواجه و اميرايسن و امير بوري بسملي بفرمان سلطان معظم تاج الدنياوالدين ايل ارسلان خوارزمشاه اينجا بودند واتفاق افتاد بازگشتن ملك مشرق و آمدن موكب سلطاني معظمي تاج الدنياوالدين به مباركي بخراسان اول يوم من رجب سنه اثنتين و ستين و خمسمائه و درخسروجرد قتال رفت و شهر و قلعه خراب كردند في ذي الحجه سنه احدي و ستين و خمسمائه، خطبه كردند بسلطنت در سبزوار برسلطان معظم تاج الدنيا والدين ملك الترك و العجم ايل­ارسلان بن خوارزمشاه اتسز روز عيد اضحي سنه احدي و ستين و خمسمائه در خراسان ابتدا بسلطنت در سبزوار بر وي خطبه كردند و درنيشابور في رمضان سنه اثنتين و ستين و خمسمائه.»⁸ 

ابن فندق در زمان اين جابجايي قدرت از سلاجقه به خوارزمشاهيان حاضر و ناظر بوده است و آنچه نوشته است را خود به چشم ديده است «در اين تغيير حكومت خوارزمشاهيان در صدد بوده اند تسلط خود را بر تمام نواحي خراسان مستقر سازند. آي ابه سردار سلطان سنجر كه بعد از فوت سنجر بر نيشابور و سبزوار و اطراف دست يافته بوده براي جلوگيري از تسلط خوارزمشاهيان استقامت مي­ورزيده و در خسروجرد به سال 561 جنگ كرده و در نتيجه اين زد و خورد شهر و قلعه خسروگرد را خراب كرده اند....مسجد جامع آنجا هم در اين زد و خورد بكلي خراب شده و فقط يك مناره از عمارات مسجد بجا مانده است »⁹ كه البته اين سخن آقاي مولوي در باب ويراني مسجد قابل استناد نيست ؛ چرا كه بر اساس يافته هاي باستانشناسي كه در سال 1375 در اين منطقه انجام شده نشاني از مسجد يافت نشده است و گمان نزديك به يقين بر تك بودن مناره خسروگرد است¹⁰  ديگر سندي كه مي­توان بر آن استوار بود روايتي است كه ابن فندق نقل كرده و در آن از خرابي باروي شهر و قلعه سخن مي­گويد و اشاره­اي به ويراني مسجد نمي­كند؛ در صورتي كه در جاي ديگري در باره خرابي مسجد قصبه سبزوار به تفصيل سخن رانده و همچنين از آباداني مسجد خسروگرد نيز سخن گفته و چنين به نظر مي­رسد اگر اين اتفاق رخ داده بود بي شك ابن­فندق به آن اشاره اي مي­نمود.

-       منار خسروگرد

در دوره سلجوقي در بازه زماني قرن پنجم تا اوايل قرن ششم و با مسلوك شدن راه ري، قومس، نيشابور شاهد ساخت مناره­هايي در اين مسير هستيم. تا پيش از اين گويا اين راه هنوز معمور نبوده و كاروانيان از طريق بشت و ترشيز از دروازه طبس به خراسان مراجعت داشته اند.« و محمد بن علي بن موسي الرضا عليه السلام كه لقب او تقي بود از راه طبس ميبنا دريا عبرت كرد كه آن وقت راه قومس مسلوك نبود ، و آن راه در عهدي نزديك مسلوك گردانيدند- به ناحيت بيهق آمد و در ديه شيشتمد نزول كرد و از آنجا به زيارت پدر خويش علي ابن موسي الرضا رفت في سنه اثنتين و ثلاثين و ماتين».¹¹

با توجه به

تصوير شماره 1- مناره خسرو گرد، ماخذ: نگارندگان

بيان ابن فندق در اين امر كه اين جاده را اخيرا قابل رفت و آمد كرده اند و با توجه به زمان حيات وي كه در قرن ششم بوده است اين امر هويدا مي­شود كه جاده مسلوك شده و مناره­هايي در مسير حركت كاروانها به دستور افراد مختلف ساخته شده است؛ كه از اين دست مي­توان به مناره­هاي سمنان، دامغان و خسروگرد اشاره داشت كه همگي در مسير ري به نيشابور قرار دارند. همين امر نيز مي­تواند يكي از دلايل شباهت اين مناره­ها به يكديگر باشد. دركتاب تاريخ بيهق ذكري رفته برمرمت مسجد خسروگرد. « پادشاه بلغار و آن نواحي كه جمله را بلغر خوانند الاميرابواسحاق ابراهيم بن محمد بن بلطوار بود في سنه خمس عشره و اربعمائه، او در ولايت خويش خوابي ديد كه ترا مالي بنواحي نيشابور بيهق بايد فرستاد تا بر مسجد آدينه سبزوار و خسروجرد نفقه كنند و در عمارت آن دو مسجد صرف كنند او مالي وافر فرستاد و پادشاه خراسان را هديه هاي عجيبه فرستاد كه هرگز كس مثل آن نديده بود از عجايب الدنيا و آن مال در عمارت اين دو مسجد بدين تاريخ صرف كردند».¹²  برخي از محققان با استناد به  اين روايت، معتقدند تاريخ درج شده بر روي مناره تاريخ مرمت آن است. صنيع الدوله در سفرنامه خود كه با نام مطلع الشمس شناخته مي­شود مي­نويسد:« ازآثار خسروگرد كه شهر بيهق بوده چيزي كه فعلا باقي و محل ملاحظه است مناري مي­باشد كه از حيثيت بنا و تانق كمال امتياز را دارد و ارتفاع منار 29 ذرع و سكوي پاي منار عرضا و طولا و ارتفاعا پنج متر است قطر منار از هر طرف مساوي با دم سكوي مي­باشد دور منار در دو محل كتيبه خط كوفي دارد اين منار تعلق به مسجد معتبر خسروگرد داشته و چون از جلايل آثار قدماست در سال هزار و سيصد كه موكب مسعود اعليحضرت شاهنشاه كارآگاه خسرو صاحب قران ناصر الدين شاه قاجار عزتنصره از مشهد مقدس معاودت ميفرمودند در عبور از اين ناحيه حكم همايون بمرمت منار صادر شد تا از اندارس و انطماس مصون ماند»¹³همچنين نويسنده كتاب بناهاي تاريخي خراسان چنين مي انديشد.«بنده احتمال ميدهم كه تاريخ 505 قمري تاريخ تعمير مناره خسروجرد است زيرا.... در سال 415 قمري از پولي كه پادشاه شهر بلغار واقع در روسيه مركزي براي عمارت يعني تعمير و مرمت مسجد آدينه سبزوار و مسجد آدينه خسروگرد فرستاده (درزمان سلطنت سلطان محمود غزنوي) مسجد خسروگرد ازآن پول مرمت شده و يقينا مناره مسجد در همان موقع وجود داشته و اطلاعاٌ معروض مي­شود كه از آثار غزنوي در شهر غزنين... دومناره در خارج شهر غزنين بين شهر و روضه سلطان محمود غزنوي در وسط بيابان باقي مي­باشد كه بسيار شباهت تام به مناره خسروگرد دارد و اطلاع داريم كه شهر غزنين سوخته و تنها دو مناره ازآثار قديمه شهر تاكنون باقي مانده است بنابراين چنين به نظر مي­رسد كه سال ساخت بناي مناره خسروگرد بسيار جلوتر از سال 505 مذكر در كتيبه مناره باشد.» ¹⁴ اين امر چندان درست به نظر نمي­رسد زيرا نوع كتيبه هاي اجرا شده در اين مناره آجري بوده و جزئي از بدنه مناره مي­باشد و توامان با ساخت مناره ايجاد شده­اند. و كتيبه ها جزئي از بدنه مناره مي­باشند. اگر بپذيريم قسمتي از مناره ريزش داشته و بازسازي شده است؛ باز هم اين نظر بعيد است درست باشد؛ چرا كه تاريخ ساخت بنا در كتيبه پاييني مناره قرار دارد. در اين صورت بايد نيمي از مناره فرو ريخته باشد؛ كه دور از ذهن است؛  و حتي اگر بپذيريم كه نيمي از مناره فرو ريخته و مجدد بنا شده است معقول به نظر نمي­رسد كه تاريخ ساخت بنا را در انتهاي آيه قرآني بياوند و چرا سازندگان تاريخ ساخت را در كتيبه دستور ساخت مناره نياورده اند؟ و از طرفي نام ابوالقاسم علي ابن سعيد بر روي مناره درج شده كه ابن فندق از او به عنوان نايب وزير سلطان سنجر نام ميبرد.¹⁵ با اين مشاهدات بنظر ميرسد تاريخ درج شده بر روي مناره زمان ساخت اثر باشد. اين مقاله فرض را بر سال 505 هجري قمري براي ساخت مناره قرار داده است.

شايد بتوان مناره خسروگرد را در زمره زيباترين مناره هاي خراسان و ايران بشمار آورد. مناره اي به بلنداي بيست و هشت متر از سطح زمين، كه از دور دستها در بيانبان­هاي خراسان قرنهاست چشم در چشم مسافران خاك مي­اندازد و چشمان هر رهگذر تيز بيني را به خود خيره مي­كند. اين مناره با پلاني هشت ضلعي در سكو و مربع در پايه و دايره در ساقه و با حدود نود پله كه از درون حول محور مركزي مناره در چرخشند؛ در سال پانصد و پنج هجري از آجر و ملات آهك و گچ و چوب به دستور تاج الدوله ابولقاسم علي بن سعيد كه نائب وزير بوده است در زمان حكومت سلطان سنجر بر خراسان بر سر راه مواصلاتي ري به نيشابور ساخته شده است.

بنا از حيث ظرافت و زيبايي آينه اي تمام نما از تمايل هنر دوره سلجوقي به آجر كاري است و تمامي سطح بيروني مناره با آجر به طريق راسته و خفته و ايجاد بند و سايه و برجستگي و با استفاده از آجرهاي قالبي و تراش با اشكال هندسي در فرم هاي اغلب لوزي شكل تزئئين شده است.

ب

الف

تصوير شماره 2- پلان مناره خسرو گرد، ماخذ: نگارندگان

اگر بنا را به قسمت هاي سازنده آن تقسيم كنيم ابتدا سكو را ­بايد نام برد؛ كه متشكل از فرمي هشت ضلعي با ارتفاع دویست و سي سانتي متر است. چهار ضلع آن بزرگ و به اندازه دوازده متر و چهار ضلع آن كوچكند و حدود دو متر عرض دارند؛ كه در آنها دري با عرض يك متر تعبيه شده كه به سمت درون

چ

اتاق مانندي را رهنمون مي­شوند ( تصوير شماره ب/1 ) و اين اتاق مانندها در هر چهارطرف ميل تعبيه شده اند كه حدود چهار متر مربع مساحت

ج

دارند و ارتفاع آنها حدود دو متر است. نوع كاربري آنها و دليل وجودي آنها

ت

هنوز براي ما روشن نشده است. ولي مي­توانند اتاقهايي براي استفاده چله نشيني باشند. اين دربها هر كدام به سمت جهت هاي جغرافيايي ثانويه اشاره دارد و اضلاع بزرگتر سكو در برابر جهت هاي اصلي جغرافيايي واقع هستند. شايد بتوان گفت سكو به

پ

نحوي نمايشگر جهت­های جغرافيايي به مسافران و كاروانيان است. طراحان و سازندگان بنا، كاربري جهت يابي جغرافيايي را بر اين مناره بطور آشكاري افزوده­اند كه اين موضوع مي­تواند كاربري راهيابي مناره را تكميل كند و گمان بر ميل راهنما

ب

بودن آن را استوارتر مي­سازد. شايان ذكر است اين بدان معني مي­تواند باشد

الف

كه ميل، مناره خسروگرد سواي از همه كاركردها و اهدافي كه در ساخت آن

تصوير شماره 3-  طرح بازسازي شده آجركاري مناره خسرو گرد، ماخذ: نگارندگان

مد نظر طراحان بوده به عنوان يك جهت ياب جغرافياي در خدمت آحاد جامعه و مسافران و تجار بوده و براي همه­ي انسان، راه را از بيراه نمايان مي­كند. بدنه سكو  در دو جهت شمال و جنوب با استفاده از آجر هاي  بيست و پنج سانتي متري و با قطر پنج سانتي متر به شكل اعداد هفت و هشت در نوشتار فارسي تزئين شده است. در جهت هاي شرق و غرب سكو، تزئينات با آجر هاي خفته و راسته تزئين شده است و نوع چيدمان آجرها شبيه به آجرچيني داخل مقبره ارسلان جاذب در سنگ بست –مربوط به دوره غزنوي- اجرا شده است. در جهت­هاي شرقي و غربي سكو دو پلكان با عرض حدود نود سانتي متر براي سعود به بالاي سكو، با شش پله به ارتفاع سي و پنج سانتي متر-پله اول ارتفاع بيشتري دارد-و كف سي و پنج سانتي متري تعبيه شده است

تصوير شماره 4-  آجر تراش بكاررفته در مناره خسرو گرد، ماخذ: عبداللهي1383

در قسمت بعدي بنا، بروي سكو، پايه ميل به شكل مربع  واقع شده است كه ارتفاعي در حدود دويست و هشتاد سانتي متردارد. هرچه به سمت بالا ميرود از ابعاد آن كاسته مي­شود. عرض اين پايه در بن حدود پنج متر است؛ و در بالاترين قسمت حدود چهار مترو نيم. پايه از حيث نما با آجر چيني ساده كار شده است. اين قسمت بنا تنها بخش مناره است كه خالي از تزئينات است. پايه مناره درب ورودي بنا را با عرضي حدود صد سانتي متر درسمت غرب خود جاي داده است. بر بالاي پايه كه با پلاني مربع شكل ساخته شده است ساقه ميل  با پلان دايره خود پي ريزي مي­شود و از آن سر بر مي­آورد. ساقه اي ظريف و بلند كه هر چه بر بلنداي آن اضافه ميگردد از قطر دهانه كاسته شده و ظرافت بيشتري را به رخ ميكشد. بيشترين قطر مناره مربوط به ريشه آن و در حدود چهار صد و پنجاه سانتي متر و كمترين آن در بالاترين نقطه ميل حدود دويست و پنجاه سانتي متر است. ساقه ميل را مي­توان از لحاظ تزئينات بكار رفته در آن به چندين قسمت تقسيم كرد. قسمت اول را آجر چين ساده از آن خود كرده است كه نه رج بر روي پايه بالا مي­رود. اولين نقشها به صورت آجر تراش كار شده است.(تصاوير شماره3 الف و ب) براي ساخت اين نوع از تراش، آجرها را از طول به سمت عرض بصورت قاشقي تراش داده اند به نحوي كه تراش تا حدود نيمي از سطح آجر را از آن خود مي­كند. از اين مدل آجر تراشها در  

تصویر شماره 5 ) طرح بازسازی شده شمسه های بکار رفته در مناره خسروگرد، ماخذ: نگارندگان

الف

ب

مناره اياز مربوط به دوره غزنوي، مناره فيروزآباد واقع دربردسكن احتمالا مربوط به دوره سلجوقي، رباط شرف و رباط چاهه استفاده شده است. درادامه نوار باريكي بر روي آجر هاي ساده كار شده كه چهار رج را در بر مي­گيرد و بعد از يك رج آجر چيني ساده در بالاي آن، سطحي نسبتا وسيعي از مناره را با آجر چين به روش راسته و خفته در قالب طرحهاي  لوزي مانند، در سي و هفت رج اجرا كرده­اند. در اين قسمت مجريان با استفاده از برجسته نمايي برخي اشكال، نمودآن را چندين برابركرده­اند. اين نوع ازآجرچيني رامي­توان در مناره هاي تاريخانه دامغان،

 

 

مناره مسجد جامع دامغان و همچنين مناره مسجد جامع سمنان مشاهده نمود(تصوير شماره3،پ) بر روي اين قسمت نوار آجر تراش باريكي  به شكل كلاه آ بصورت ايستاده كنارهم و به عرض حدود  دورج اجرا شده است(تصوير شماره3،ت)  كه زير و روي آن را، دو رج آجر ساده از آن خود كرده است؛ كه جدا كننده اين خط از آجر تراش ها از طرح بعدي است. 

تصویر شماره 6) قسمتی ازطرح بازسازی شده آجرکاری مناره خسروگرد. ماخذ : نگارندگان

در ادامه با آجر قالبي و تراش به اجراي طرح ظريفي پرداخته كه متشكل از شمسه­هاي هشت پر چسبيده به هم هستند كه حدود چهار رج را در برمي­گيرد. نوار شمسه هاي اين مناره به نظر دقيق اجرا نشده اند و چليپاي موجود در فضاي منفي بين شمسه ها شكل نگرفته است؛(تصویرشماره 5 الف) كه البته مي­تواند تعمدي باشد و شايد هم از روي ناآگاهي سازندگان باشد. نمونه اين شمسه و چليپا در سردر كاروانسراي ملك استفاده شده است كه در آن فرم شمسه ها و چليپاها به شكل دقيقي كار شده است( تصاوير شماره:3 ج ،4و5) در ادامه كار، بروي نوار شمسه هاي منار خسروگرد دو رج آجر چيني ساده اجرا شده است كه آن را از آجرتراش بالاي خود جدا كرده است  و بعد دو رج آجر چيني ساده كار شده است.  مي­توان گفت دو رج آجرتراش آ شكل در پايين و بالاي طرح شمسه جزئي از كل اين طرح هستند و اين شانزده رج در مناره همگي يك نقش را ساخته­اند. بعد از اين قسمت در بنا ابتدا نقشي را شروع كرده­اند كه بعد از كارگذاري يازده رج از اين نقش تصميم سازندگان تغيير كرده( و يا دچار اشتباهي در ترتيب اجراي نقوش شده اند) و بر بالاي آن دورج آجر ساده را كار گذاشته­اند و گره ديگري را بر بدنه مناره نقش كرده­اند ( تصويرشماره 6)  كه تكرار نقش لوزي در بستري از آجر هاي خفته و راسته را به نمايش مي­گذارند كه با نود و دو رج آجر چيني بيشترين سطح ميل را به خود اختصاص داده است. در اين قسمت از بنا فاصله آجرها بيشتر شده و بندها با عمق بيشتري كار شده اند. شايد بتوان گفت اين امر مي­تواند براي ايجاد كنتراست نور و سايه در زمان تابش آفتاب باشد تا رهگذران در نور شديد بيابان بتوانند از دور دستها مناره را تشخيص دهند. در ادامه اشتباهات سارندگان مناره در نحوه محاسبات خود بايد اذعان كرد كه اين قسمت مناره نيز دچار مشكل است و ابتدا و انتهاي گره كه حول محور مركزي دايره مناره درگردش است به هم نرسيده اند و به ناچار يكي از واگيره ها متفاوت از ديگر نقوش تكرار شونده در اين قسمت است. از اين نوع نقش در مناره هاي جامع دامغان، جامع سمنان، تاريخانه دامغان و مناره مسجد برسيان نيز استفاده شده است. بعد از اين بخش، طرح براي شروع كتيبه آماده مي­شود و بدين منظور چندين نوار آجر تراش و ساده كار شده اند كه بدين شرح اند: ابتدا دو رديف آجر ساده كار شده كه يك رج آجر تراش خورده را در بالاي خود دارد و دو رديف آجر ساده مجددا بر روي آن اجرا شده است در اين قسمت طرح آجر تراشي كه در قسمت ابتدايي ساقه مناره اجرا شده بود مجدد اجرا شده است ليك به صورت معكوس آن، كه چهار رج را در بر ميگيرد. 

بر بالاي آن، چند نوار از نظر گذشته(دورج ساده ،يك رج تراش، دورج ساده) مجدد اجرا شده اند و بعد از آن اولين كتيبه مناره با خط كوفي با آجر هاي قالبي و تراش به چشم مي­خورد كه در برگيرنده آيه شماره 11 از سوره جمعه است. (تصاوير 7 و8و9) 

تصویرشماره 7) طرح بازسازی شده آجرتراش ها و کتیبه مناره خسروگرد ماخذ نگارندگان

متن آيه به نوعي مي­تواند بيانگر نوع كاربرد اصلي مناره باشد كه همان ميل راهيابي براي كاروانهاي تجاري است و از ديگر منظر تلاش دارد تلنگري دين محور به راهيان جاده هاي زر بزند.

 

 

 

تصویر شماره 8) کتیبه نخستین مناره خسروگرد، ماخذ نگارندگان

 

 

تصویر شماره 9) متن بازسازی شده کتیبه نخستین مناره خسروگرد، ماخذ نگارندگان

وإذا رأوا تجارة أو لهوا انفضوا إليها وتركوك قائما قل ما عند الله خير من اللهو ومن التجارة والله خير الرازقين في شهور سنة خمس وخمسمائة

و چون داد و ستد يا سرگرميى ببينند به سوى آن روى‏آور مى ‏شوند و تو را در حالى كه ايستاده‏ اى ترك مى­كنند بگو آنچه نزد خداست از سرگرمى و از داد و ستد بهتر است و خدا بهترين روزى دهندگان است. در ماه­هاي سال 505. در تفاسیر مى‏خوانیم: پیامبر گرامى اسلام‏صلى الله علیه وآله مشغول خواندن خطبه‏هاى نماز جمعه بودند كه كاروان تجارى همراه با طبل و دُهل و سر و صدا وارد مدینه شد. بیشتر نمازگزاران به سراغ كاروان رفتند و حضرت را كه در حال ایستاده مشغول ایراد خطبه بود، تنها گذاشتند. این آیه نازل شد و آنان را توبیخ كرد. آیه به جاى انتقاد از ترك خطبه و نماز، از تنها گذاردن پیامبر، انتقاد مى‏كند. آغاز این سوره با بعثت پیامبر اسلام بود و پایان آن، با انتقاد از تنها گذاشتن آن حضرت و این خود هشدار به مؤمنان است. رمز گشايي و پرداختن به زواياي پنهان چرايي انتخاب اين آيه براي اين مناره خود مقاله اي مجزا مي­طلبد؛ ليك مي­توان چنين بيان كرد كه اين مناره اصلي ترين  كاربري خود را به نمايش مي­گذارد كه همان هدايت انسان است. هدايت انسان به عنوان يك رهگذر در كوره راهها به سوي آبادي و همچنين هدايت يك انسان به عنوان يك رهگذر در گذر تاريخ و هدايت او به سوي درگاه خداوند كه اين مهم، اصلي ترين كاركرد دين را به نمايش مي­گذارد. درباره اين كتيبه بنا بايد عنوان كنيم كه براي اولين بار متن اين كتيبه در اختيار علاقه مندان قرار مي­گيرد. نويسندگان اين مقاله با استفاده از دست نوشته هاي هرستفلد و تطبيق آن با كتيبه هاي مناره و قرائت متن كتيبه ها به اين مهم دست يافته اند. در مقالات كتابها و ياداشتهاي پيش از اين مقاله، متن اين كتيبه را اينگونه بيان كرده اند « أمر بنا هذه المنارة الصاحب العجم مقبل الملك تاج الدولة أبو القاسم بن السعيد ولى أمير المؤمنين في سنة خمس وخمسمائة» كه معتبر ترين و جديد ترين اين مقالات را علي فرخي و امير اكبري در سال 92 در نشريه پژوهشنامه تاريخ تحت عنوان بررسي ميل مناره هاي خراسان ( باتكيه بر نقش سازه اي و محتواي كتيبه هاي آن ها) به چاپ رسانده اند .در اينجا بيان اين نكته لازم به نظر ميرسد كه اين اشتباه تاريخي به دليل نقلي اشتباه بوده كه در نوشته هاي گوناگون تكرار شده است كه البته تنها قسمت درست اين جمله كه در كتيبه اول بنا آورده شده همان سال 505 است. و مابقي جمله اي كه ذكر آمد – كه تنها قسمتي از آن درست است-مربوط به كتيبه بالايي مناره است كه در ادامه خواهد آمد.

تصویر شماره 10) واگیره سواستیکا . قسمتی از طرح بازسازی شده آجر کاری مناره خسروگرد، ماخذ نگارندگان

در ادامه حركت مناره به سمت بالا  همان نقوش و آجر چيني هاي چهارده رج زيرين كتيبه به همان ترتيب مجددا اجرا شده است به گونه اي كه چونان نواري از تزئین زير و روي كتيبه را از بدنه مناره جدا مي­كند. در ادامه صعود به سمت بالا گره اصلي ديگري اجرا شده است كه در آن  آجر چيني خفته و راسته با القاي حرف "لا" با استفاده ازچهل و چهار رج آجر در تزئينات هويداست. در تزئينات اين قسمت از بنا دو فضاي مثبت و منفي طرح را اگر جدا كنيم، طرحي كه فضاي مثبت نقش را از آن خود كرده كلمه "لا" است. كلمه اي كه بياني از نفي خويشتن در مقابل مقام الله را افاده مي­كند و درقسمت منفي نقش طرح واگيره اي از سواستيكار يا همان گردونه خورشيد را مي­توان بازشناخت. (تصوير شماره 10)

از اين نقش كهن در ديگر بناهاي اسلامي نيز استفاده شده است -مناره كرات يكي از اين بناهاست-كه البته ميتواند در اين بنا به صورت اتفاقي و با توجه به چينش حرف "لا" شكل گرفته باشد. لازم به ذكر است نقش استفاده شده در اين قسمت از مناره همان نقشي است كه در قسمتهاي ابتدايي بنا ده رج از آن را اجرا كرده و متوقف نموده اند كه با قياس اين دو طرح مي­توان به خرابي موجود در آن گره پي برد( تصويرشماره 6) پس از اين نقش چهار رج آجر ساده كار شده است و بر روي آن نقش ديگري از تركيب آجرهاي تراش تشكيل دهنده شمسه هشت پر كه در نواري در قسمت ابتدايي مناره استفاده شده بود كار شده است. در اين قسمت آجر هاي تراش را معكوس نوارزیرین اجرا كرده اند و بازهم در اجراي آن دقت كافي بكار نرفته و در صورت اجراي دقيق طرحي از چليپا و سرمه دان(بازوبندي) را مي­توانست به نمايش بگذارد كه البته اين مهم تا حدودي هويداست. (تصوير شماره 12،الف) پس از اين نوار چهار رج آجر  چيني ساده  اجرا شده و بعد از آن كتيبه دوم بنا كه شامل حدود دوازده رج آجر است با همان رسم الخط كتيبه اول و همان تكنيك اجرا شده كه متن آن به باني اشاره دارد.كتيبه با كلمه امر ببناء آغاز مي­شود. «ساختار امر ببناء اسلوب رسمي تنظيم كتيبه هاي احداثيه يا پايه گذاري همه انواع بنا شد. ساختار كامل اين كتيبه ها چنين است: سرآغاز(مانند بسم الله)،فعل، اسمي كه معرف بناست،نام باني يا حامي،تاريخ.»¹⁶

تصویر شماره 11) متن بازسازی شده کتیبه دوم مناره خسروگرد، ماخذ نگارندگان

 

تصویر شماره 12) طرح بازسازی شده آجرکاری کتیبه دوم مناره خسروگرد، ماخذ نگارندگان

أمر ببناء هذه المنارة الصاحب الأجل السيد مؤيد الدين معين الملك تاج الدولة أبو القاسم علي بن سعيد مولى أمير المؤمنين 

قمستهايي از اين كتيبه را ارنست ديتز قرائت كرده كه در كتاب بناهاي تاريخي خراسان¹⁷ آورده است و همچنين هرستفلد نيز در گرته برداري هاي خود آن را ترسيم نموده كه نويسندگان اين مقاله با تطبيق اين دو مورد و وهمسنگي آن با كتيبه بنا متن را باز سازي كرده اند.(تصويرشماره 11.) با تطبيق اين متن و متن استخراج شده محقيقن پيشين مي­توان به نادقيق بودن آن پي برد. با توجه به اينكه در كتيبه اول آيه اي از قرآن كريم آورده شده و همچنين سال ساخت بنا نيز ذكر شده است؛  مي­توان بر اين پنداشت بود كه در ابتداي امر قرار بر آوردن نام باني بر روي مناره نبوده است و در ادامه ساخت، باني تصميم به ذكر نام خودگرفته است؛ همچنین شايد بتوان اين اقدام را در راستاي طولاني بودن آيه­ي بكار رفته در مناره نيز لحاظ كرد چرا كه با حركت مناره به سمت بالا از قطر آن كاسته شده و فضاي كافي در اختيار سازندگان قرار نمي­گرفته است. بعد از كتيبه فوق دو رج آجر ساده و بعد از آن يك نوار تزئين كوچك ديگري به اندازه چهار رج به ساخت  حاشيه اي براي كتيبه كمك مي­كند. از اين نقش در مناره كرات واقع در تايباد نيز استفاده شده است.(تصويرشماره 12 ج)دورج آجركاري ساده بر روي اين نقش  فضا را براي شكل گيري و هنرنمايي آجر هاي راسته و خفته آماده مي­كند؛ كه بياني ديگر از همان نقش لوزي مانند پايين مناره را دارد كه در چهل و سه رج به اجرا درآمده است، با اين تفاوت كه آجرهاي برجسته و فرورفته جاي خود را با همديگر عوض كرده اند. استفاده از اين تكنيك(جابجايي فضاي مثبت و منفي طرح) بر روي مناره خسروگرد باعث شده كه نماي آن در عين تكرار نقوش متنوع به نظر برسد و از طرفي نقوش با يكديگر يك ارتباط منسجم برقرار كنند(تصوير شماره 3،ج) .بر روي اين قسمت كه با چهاررج آجر چيني ساده به اتمام رسيده است، يك گره آجر چيني ديده مي­شود كه بسيار آسيب ديده و حدود بيست و شش رج از مناره را به خود اختصاص داده است كه  نگارندگان با توسل به گرته برداري هاي هرستفلد و مشاهدات ميداني آن را بازسازي كرده اند (تصوير شماره 13) نمونه هاي مشابهي از اين گره در مناره هاي تاريخانه دامغان و منار مسجد جامع دامغان استفاده شده است- بااندك تفاوتهايي-و نكته حائز اهميت آنكه در هر سه مناره اين گره در قسمتهاي فوقاني مناره ها بكار رفته است.  بعد از اين گره سيزده رج آجر ساده كار شده است.  با توجه به ساختار بنا چنين به نظر مي­رسد اين قسمت بنا به منزله تاج مناره ساخته شده است؛ چرا كه بعد از قسمت آجركاري ساده حدود چند رج از آجر ها به سمت بيرون تمايل پيدا مي­كنند و قطر مناره در اين قسمت حدود ده سانتي متر نسبت به رج هاي پايين­تر بيشتر مي­شود و پس از آن با قطر جديد به سمت بالا حركت كرده و آخرين گره را درخود جاي مي­دهد. متاسفانه اين گره با توجه به برآمدگي آجرها از سطح ديوار اغلب دچار آسيب

تصویر شماره 14)قسمتی ازطرح بازسازی شده گره ، مناره خسروگرد، ماخذ نگارندگان

شده اند و گره بسيار سخت قابل تشخيص است. اين گره حدود بيست رج را در هم تنديده است كه نگارندگان اين گره را نيز به روش گره پيشين باز سازي كرده اند.( تصوير شماره 14) از اين گره نيز در مناره تاريخانه دامغان و مناره مسجد جامع دامغان استفاده شده است.

تصویر شماره 13)قسمتی ازطرح بازسازی شده گره ، مناره خسروگرد، ماخذ نگارندگان

 پس از اين گره مناره با چند رج آجر ساده و يك رج آجر طره چيني شده باتمام رسيده است . اين قسمت درمرمت­هایی که در سال 1375 صورت گرفته ساخته شده و پشت بام عايق شده است.

 

در عهد ناصري و در زمان برگشت ناصرالدين شاه از سفر مشهد و پس از بازديد از اين بنا دستور مرمت ان صادر شده وحدود بيست رج آجر چيني ساده در ادامه بنا كار شده است.( تصاوير 15و16 ) و بر بالاي آن يك سقف سايه بان مانند تعبيه كرده اند كه امروزه سقف و  قسمت فوقاني مناره كه در زمان ناصري ساخته شده بود از بين رفته است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر شماره 15) ، مناره خسروگرد قبل از مرمت، ماخذ

تصویر شماره 16) ، مناره خسروگرد بعد از مرمت، ماخذ

 

 

-       يافته ها و نتيجه گيري 

 با توجه به مباحث از نظر گذشته در مورد پيشينه مناره و انواع كاركرد هاي آن و با توجه به بررسي هاي به عمل آمده از سوي نگارندگان بر روي مناره خسروگرد مي­توان اينگونه بيان داشت كه مناره خسروگرد يك مناره منفرد است كه در درجه اول اهميت كاربري خود نقش يك ميل راهيابي را ايفا ميكند؛ و هدف  پررنگ مانده  ساخت آن، كمك به راهيابي رهنوردان بوده است. اين مهم را مي­توان بر اساس محل قرار گيري مناره كه بر كناره راه اصلي ري به نبشابور بنا شده است؛ و همچنين جهت­هاي مورد اشاره­ي وجه هاي سكو،  كه به نحوي پي ريزي شده است، تا هشت وجهي كار شده در سكو در چهار ضلع بزرگتر به جهت هاي جغرافيايي اصلي و در اضلاع كوچكتر به جهت­هاي فرعي اشاره كند. براي استحكام اين نظر –وجه پر رنگ تر هدف ساخت- مي­توان استفاده از آيه كريمه 11 سوره جمعه قران مجيد، در كتيبه اول مناره را برشمرد؛ كه مفرمايد: و چون داد و ستد يا سرگرميى ببينند به سوى آن روى‏آور مى ‏شوند و تو را در حالى كه ايستاده‏ اى ترك مى­كنند بگو آنچه نزد خداست از سرگرمى و از داد و ستد بهتر است و خدا بهترين روزى دهندگان است. در اين آيه بطور اخص به مقوله تجارت و بازرگاني اشاره مستقيم شده است و انسان سرگشته در جاده هاي زميني را به سوي معنويات رهنمون مي­كند. با تكيه بر متن همين كتيبه مي­توان چنين بيان داشت كه مناره خود به نمادي از اسلامي بودن منطقه تبديل شده است. و به تجار، مسافران و ساكنين منطقه اين نكته را مخابره مي­كند؛ كه اين ناحيه زير پرچم اسلام قرار دارد. همچنين با ساخت مناره در اين قسمت، حد و حدود شهر رانيز بازگو مي­كند و آن را نشاني از آباداني در دل بيابان قرار مي­دهد. با استناد به كتيبه دوم بنا كه شامل دستور ساخت و نام و كنيه باني آن است؛ مي­توان به كاربرد ابراز قدرت از سوي باني براي مردم محلي و نيز مسافران را اشاره كرد. ابراز قدرت بدان سبب مي­تواند باشد كه باني از تركيب امر به بنا ( دستور ساخت)( فرمان دادن به بناي چيزي) استفاده كرده است. از طرف ديگر كنار نام باني چندين لقب نيز گنجانده شده است كه با توجه به متن تاريخ بيهق نوشته ابن فندق و آنچه درباب ويراني خسروگرد از اين كتاب در اين مقاله ذكر آمده ؛مي­توان ديد اين القاب را به سرداران و اشخاص بزرگ كشوري ولشكري نسبت داده است. القابي همچون تاج الدوله، معين الدين، موئد الدين، امير مومنان و.... براي هر كدام لقبي را بكار برده و اين در حاليست كه در اين مناره براي باني سه لقب بكار رفته است. شايد بتوان گفت باني با بيان چندين لقب سعي در نشان دادن جايگاه اجتماعي خود در جامعه هدف بوده و اين خود بيانگر قدرت اواست. از طرف ديگر ساخت اين مناره نيز تبديل به يك نماد قدرت براي وي و حكومت مركزي خواهد بود. با نگاهي ديگر مي­توان ميل به جاودانگي نام را در اثر به وضوح مشاهده كرد. كما اينكه در هزار سال بعد از ساخت اين مناره كماكان نام باني شغل او و جايگاه اجتماعي وي آشکار است. حال انكه ابولقاسم علي بن سعيد نايب وزير بوده است و با اين بنا نام خود را در بخشي از تاريخ ماندگار كرده است. پس ميل به جاودانگي را نمي­توان از انديشه دخيل در ساخت مناره يا حداقل كتيبه آن حذف كرد.

سازه

مناره خسروگرد در گردشي از هشت ظلعي به مربع و پس از آن به دايره مي­رسد كه تمامي اين چرخش ها را در زميني ترين قسمت خود يعني سكو و پايه به اتمام ميرساند. با چرخش حول محور مركز پرگار رو به سمت بالا درحال صعود است. گويي نمادهاي زميني و آسماني را به هم پيوند ميزند و از زمين به آسمان در حركت است. اين مهم رادر نمادهاي هنر اسلامي مي­توان باز شناخت از آنجا كه دايره نماد آسمان و مربع نمادي از زمين قرار ميگيرد. در اين اثر سكو نيز مي­تواند بار معنايي ديگري بگيرد كه همان جمع اضداد است كه در مقام هشت وجه اصلي و فرعي قرار مي­گيرد و همه جهت­هاي انساني را به سوي يك جهت آسماني به سمت افلاك مي­كشاند. اين نظر را مي­توان بر كتيبه اول مناره نيز استوار ساخت كه هدايت انسان را به سوي خدا بازگو مي­كند. اين مناره همچون بيشتر مناره هاي ايران استوانه اي/مخروطي محسوب مي­شود كه با مصالح بوم آورد متشكل از آجر، ملات و چوب -به عنوان عنصر كش سان نگه دارنده- ساخته شده است. اصلي ترين عنصر در اين سازه همان آجر است كه بارزترين وجه در آثار معماري دوره سلجوقي در ايران محسوب مي­شود. با توجه به بررسي هاي به عمل آمده در تزئينات آجر كاري اين مناره مي­توان گفت استادكاران يا معمارن چندان برجسته اي براي انجام و ساخت اين اثر استخدام نشده اند ولي با اين حال اين اثر از زيباترين آثار بازمانده در دل خراسان امروزي است. اين سازه همچون بسياري از مناره هاي استوانه اي ديگر داراي پله مركزي براي صعود به بالاي مناره است كه با حدود نود پله حول محور مركزي مناره به سمت بالا در چرخش است و نور مورد نياز خود را از طريق روزنه هاي كوچك تعبيه شده در بدنه تامين مي­كند. محور مركزي مناره حكم ستون مناره را داراست و با اتصال ستون مركزي به بدنه مناره توسط حركت مارپيچ پله ها استحكام بنا را چنان ساخته كه پس از گذشت هزار سال از عمر آن همچنان از گزند در آمان مانده است. بر اساس تصويري كه دردوره قاجار از اين بنا ثبت شده(تصاوير15 و 16) مي­توان سايه باني بر بروي بام مناره مشاهده كرد كه مي­تواند براي جلوگيري از خاموش شدن آتش در آن باشد كه البته اكنون قسمت فوقاني- كه در دوره قاجار مرمت شده بود – و آن سايه بان وجود ندارند.

تزئينات و رسم الخط

با بازسازي متن كتيبه ها و دست يابي به رسم الخط استفاده شده در آن و همچنين نوع تزئينات بكار رفته در فضاي كتيبه ها مي­توان ريشه هاي اين خط را درآثار غزنوي(مناره مسعود غزنوي)(ن ك s.blair,1992:245,274)¹⁸و كتيبه ايوان پشتي رباط شرف باز شناخت و بر اين پندار بود كه اين خط در ادامه همان خط و يا حتي با استفاده از همان رسم الخط تحرير شده و تراشيده شده است. تزئينات و گره هاي بكار رفته در بنا را مي­توان در ادامه بناهاي سلجوقي به شمار آورد. بناهايي همچون مناره تاريخانه و مناره دامغان و سمنان و... چرا كه نقوش بكار رفته و نوع سازه در آنها مشترك است. شايد بتوان گفت كه نزديكي تاريخ ساخت اين مناره ها به يكديگر و مسير مواصلاتي يكسان آنها در اين شباهتها تاثير گذاشته اند. همچنين مي­توان اين نقوش را در آثار پيشين جستجو كرد و به اين نتيجه رسيد كه گره هاي استفاده شده در اين اثر ابداعي نيستند و همگي بر گرفته از نمونه هاي پيشين آن است. حتي در برخي قسمت ها مانند نوار شمسه ها عدم تسلط مجريان بر نقوش باعث دفرمه شدن آنها شده است ولي با اين حال كل مناره بعنوان يك اثر واحد داراي انسجام قابل قبولي در ساخت و تزئينات است. نزديكي نوع تراشها، رسم الخط، تزئينات و ساختار ساختمان مناره هاي اين عصر به يكديگر مي­تواند بيانگر وجود يك الگوي كلي براي ساخت مناره در قلمرو سلجوقي بوده باشد .

پی نوشتها

1

 

---

[1]  هيلن برند، روبرت (1389)معماري اسلامي شكل،كاركرد و معني، باقر آبت الله زاده شيرازي، روزنه، تهران ص 130

 

[2]  M. Bloom, Jonathan (2002 ) The Minaret,symbol of Faith & Power, Saudi Aramco World p 31

 

[3]  زماني، عباس،(1351) منار و مناره تزئيني درآثار تاريخي اسلامي ايران، هنر و مردم شماره 121ص 67 

 

[4]  گدار ، آندره و ديگران ،(1371)آثار ايران ،ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم ،آستان قدس رضوي ص 147

 

[5]  ابن فندق،علي ابن زيد البيهقي، 1361تاريخ بيهق ، گرداوري:بهمن انصاري تاريخ مرگ مولف 565 ه. ق ص 33-34

 

[6]  ابن فندق،علي ابن زيد البيهقي، همان ص41-43

 

[7]  طاهری، ابوالقاسم ، 1348جغرافیای تاریخی خراسان از نظر جهانگردان از دوره باستان تا آغاز عهد قاجار، انتشارات شواری مرکزی جشن شاهنشاهی ایران ص 159

[8]  ابن فندق،علي ابن زيد البيهقي، همان ص 284

 

[9]  مولوي ،عبد الحميد 1354آثار باستاني خراسان جلد اول شامل اثار و ابنيه تاريخي جام نيشابور و سبزوار- - سلسله انتشارات انجمن آثار ملي-121اداره كل فرهنگ و هنر خراسان مشهد ص484

[10]  عبدالله زاده ثاني،محمد(1381)باستان شناسي و تاريخ ميل خسروگرد، اداره كل ميراث فرهنگي خراسان،اداره ميراث فرهنگي سبزوار،معاونت پژوهشي 

 

[11]  ابن فندق،علي ابن زيد البيهقي، همان ص46

[12]  بن فندق،علي ابن زيد البيهقي، همان ص53

[13]  اعتماد السلطنه،محمد حسن خان(صنيع الدوله)(1362)مطلع الشمس، احمد قاسملو،انتشارات پيشگام، تهران ص 222

[14]  مولوي ،عبد الحميد 1354ص 489

 

[15]  علي فرجي و امير اكبري(1392) بررسي ميل، مناره هاي خراسان با تاكيد بر نقش سازه اي و محتواي كتيبه هاي آنها، پژوهشنامه تايخ، شماره 32 ص125

 

[16]  بلر،شيلا(1394) نخستين كتيبه ها در معماري دوران اسلامي ايران زمين، مهدي گلچين عارفي، فرهنگستان هنر، تهران

 

[17] P48 Diez,ernst(1918)Churasanische baudenkmaler,D.reimer,berlin

 

[18]  S.Blair,Sheila(1992)The monumental inscrip toins from early Islamic iran and transoxiana,new York p 245-274

 

---