سنجش تطبیقی نقش حکومتها در توسعه و مدیریت قناتهای یزد و گناباد از دوره ایلخانان تا پایان قاجاریه بر مبنای نظریه جامعهی هیدرولیکی ویتفوگل
محورهای موضوعی : مباحث معرفتی و روش شناختی و تاریخ پژوهی
حسن فتحی شهری
1
,
امید سپهری راد
2
*
,
امیر اکبری
3
1 - دانشجوی دکتری تاریخ، گروه تاریخ، واحد بجنورد، دانشگاه ازاد اسلامی ، بجنورد، ایران
2 - گروه تاریخ، واحد بجنورد، دانشگاه آزاد اسلامی، بجنورد، ایران
3 - گروه تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی بجنورد
کلید واژه: قنات, جامعه هیدرولیکی, یزد, گناباد, ایلخانان , قاجار.,
چکیده مقاله :
قنات بهعنوان فناوری بومی و میراثی تمدنی در ایران، نهتنها ابزار استخراج آب زیرزمینی بلکه بنیانگذار ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی در نواحی خشک و نیمهخشک بوده است. پژوهش حاضر با تکیه بر نظریه جامعهی آبمحور ویتفوگل (جامعهی هیدرولیکی) به بررسی تطبیقی نقش حکومتهای مختلف از آغاز دوره ایلخانان تا پایان قاجاریه در دو منطقه تاریخی یزد و گناباد در توسعه، حفاظت و مدیریت قنوات میپردازد. پرسش اصلی این است که چگونه ویژگیهای قدرت مرکزی و سیاستهای حکومتی در این ادوار بر نظامهای محلی آبیاری، نهادهای وقف، ساختارهای میرابی و روابط اجتماعی آبمحور در یزد و گناباد تأثیر گذاشته است؟ این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و رویکرد تاریخی انجام شده و از اسناد تاریخی، وقفنامهها، متون فقهی و منابع میدانی بهره برده است.یافتهها نشان میدهد که در هر دو منطقه، دولتها از طریق نهادسازی، پشتیبانی اقتصادی، تنظیم ساختارهای اداری و پیوند با نهاد دین، بر پایداری قنوات اثرگذار بودهاند. اما در یزد ساختارهای وقفی پیچیدهتر و مشارکت مردمی گستردهتر بوده، در حالی که در گناباد تمرکز بر نهادهای میرابی و نظامهای نیمهمتمرکز محلی بوده است.
As an indigenous water management technology, the qanat system has shaped not only the environmental adaptation but also the socio-economic and political structures of arid and semi-arid regions in Iran. This comparative study, based on Karl Wittfogel’s Hydraulic Society theory, investigates the role of governments from the Ilkhanid era to the end of the Qajar period in the development, preservation, and management of qanats in two historical regions: Yazd and Gonabad. The central research question examines how centralized state power and governmental policies influenced local irrigation systems, waqf institutions, Mirabi hierarchies, and water-based social relations in both areas. The findings reveal that in both regions, governments supported qanat sustainability through institutional building, financial backing, administrative structures, and religious integration. However, in Yazd, more complex endowment structures and broader public participation were evident, while Gonabad exhibited stronger reliance on Mirabi networks and semi-centralized water governance. This research employs a descriptive-analytical method and historical approach, using archival documents, endowment records, religious texts, and field data.
اشپولر، برتولد(۱۳۶۶)، ایران در زمان ایلخانان. ترجمه کیکاوس جهانداری. تهران: ا علمی و فرهنگی.
پاپلی یزدی، حسین(۱۳۹۲)، جغرافیای شهری ایران. تهران: سمت.
حائری، احمد(۱۳۸۴)، نظام تقسیم آب در ایران. تهران: گام نو.
دهقان، محمدرضا(۱۳۹۵)، تاریخ آب و قنات در تمدن اسلامی. قم: بوستان کتاب.
رحمانی، محمدرضا(۱۳۸۲)، تاریخ گناباد. مشهد: آیینه شرق.
ساکت، محمدعلی(۱۳۷۹)، تاریخ اجتماعی یزد. یزد: اندیشه.
سجادی، محمد(۱۳۸۵) ، قنات قصبه گناباد؛ مهندسی آب در ایران باستان. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
صالحی، علیاکبر(۱۳۹۰)، پیشینه تاریخی قنوات ایران. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی.
لمبتون، آن کاترین(۱۳۸۱)، سازمان حکومت در ایران عهد اسلامی. ترجمه محمدسعید حنایی کاشانی. تهران: طرح نو.
مصطفوی، محمدتقی(۱۳۴۸) ، بررسی قنوات شرق ایران. تهران: انجمن آثار ملی.
فاطمی مقدم، زهرا ، نوروزی، جمشید و خزائی، نرگس (1401)وضعیت قنات های موقوفه گناباد دردوران صفویه تا قاجاریه ،(باتکیه بر اسناد استان قدس رضوی ) در: پژوهشنامه مطالعات اسنادی و آرشیوی ، سال اول شماره 2، پاییز و زمستان : 35-58
ناصری، احمد(۱۴۰۰)، گناباد در گذر تاریخ. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
یاقوت حموی، شهابالدین(۱۹۰۶)، معجمالبلدان. بیروت: دار صادر.
Beaumont, Peter. (1971). "Qanats on the Varamin Plain, Iran." Transactions of the Institute of British Geographers, No. 54.
Beck, Lois. (1986). The Qanat: A Means of Water Provision in Arid Regions. Middle East Studies Journal.
Lambton, A.K.S. (1981). Landlord and Peasant in Persia. Oxford University Press.
Miller, Flagg. (2000). “Water and Power in the Ancient World.” Journal of Near Eastern Studies, Vol. 59(4).
Wittfogel, Karl. (1957). Oriental Despotism: A Comparative Study of Total Power. Yale University Press.
Wulff, Hans E. (1968). The Traditional Crafts of Persia. MIT Press.