جایگاه و تأثیر طب عامیانه بر نظام درمانی شمال خراسان در دوره قاجار و پهلوی اول
محورهای موضوعی : مباحث معرفتی و روش شناختی و تاریخ پژوهی
ام لیلا محمدزاده
1
*
,
امید سپهری
2
,
ابوالحسن مبیِن
3
1 -
2 - گروه تاریخ، واحد بجنورد، دانشگاه آزاد اسلامی، بجنورد، ایران
3 - استادیار ، گروه تاریخ ، دانشکده علوم انسانی ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بجنورد ، بجنورد ، ایران
کلید واژه: طب عامیانه, شمال خراسان, بیماری , درمان, باور های خرافی,
چکیده مقاله :
پزشکی مردمانه (طب عامیانه)، اختلاطی از باورهای خرافی، تقدیرگرایی و کم توجهی مردم نسبت به امور بهداشتی بود . به نظر میرسد بخش مهمی از این باورها در نتیجهی نا آگاهی از روابط علّی و معلولی پدیدههای ماوراءالطبیعه در مورد علت بیماریها بوده است . در جامعهی ایران دوره قاجار و در تداوم آن دوره پهلوی اول ، گرایش به باورهای خرافی و انواع اشیاء اعتقادی مانند طلسم و تعاویذ و انتساب بیماری به امور ماور الطبیعه بسیار گسترده و عمومی بوده است. وجود بیماریهای فراوان، عدم آگاهی، نبود بهداشت و پزشکان چیرهدست، زمینههای رشد این باورها را افزون کرده بود . در شهرها و روستاهای شمال خراسان نیز استفاده از خرافه ، دعاها و طلسمات رونق بسیاری داشت. این پژوهش، در صدد است با استفاده از روش تحقیق تاریخی که مبتنی بر توصیف و تحلیل است و با طرح این پرسش که طب(باورهای) عامیانه چه تاثیری بر شناخت و درمان بیماری ها داشته ؟ و نیز با استفاده از داده های منابع و به ویژه استفاده از اسناد و نشریات و مصاحبه، به موضوع بهرهگیری مردم در در اواخر دوره قاجار و اوایل حکومت پهلوی، از خرافات و باورهای عامیانه در جهت درمان بیماریها و امور پزشکی بپردازد. بررسی ها نشان می دهدکه؛ بروز مخاطرات طبیعی و شورش های محلی و ناامنی و قحطی مردمان منطقه شمال خراسان، در گرایش مردم به طب عامیانه و تداوم آن تاثیر گذار بوده اند .
folk medicine, A mixture of superstitions, Determinism and people's lack of attention towards health matters. It seems An important part of these beliefs As a result of Ignorance of The cause and effect relationships of supernatural phenomena have been about the cause of diseases. In the Iranian society of the ضajar period and In continuation of that first Pahlavi period, Tendency to superstitious beliefs and All kinds of belief objects like Charms and talismans and attribution of illness to supernatural affairs have been very widespread and common. the presence of many diseases, Lack of awareness, lack of health and expert doctors, The fields of growth had increased these beliefs. In the cities and villages of North khorasan, superstitions are also used. Prayers and spells flourished a lot. This research intends to use the historical research method which is based on description and analysis And by raising this question, what effect did folk medicine (beliefs) have on the recognition and treatment of diseases? and also by using the data of the sources and especially the use of documents and publications and interviews, Regarding the issue of people's exploitation in the late qajar period and early Pahlavi rule, Discuss superstitions and folk beliefs in the treatment of diseases and medical matters. Surveys show that; Occurrence of natural hazards and local riots and insecurity and famine of the people of North khorasan region, They have been influential in people's tendency towards folk medicine and its continuation
الف. کتاب ها : اللهوردیان طوسی ، حسن، (1371)، سفر به خراسان، مشهد: سازمان چاپ مشهد.
بارنز ، ستوان آلکس ،(1373) . سفر به ایران در عهد فتحعلی شاه قاجار ،ستوان آلکس بارنز ، مترجم : حسن سلطانی فر ، مشهد : آستان قدس رضوی .
بهبودی، هدایت الله (1385)، روز شمار تاریخ معاصر ایران سوم اسفند 1299-1300، ج1،تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
پایدار، حسین، پروان، بیژن، (1384)، انقلاب اسلامی در بجنورد، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
توحدی (اوغازی)، کلیم الله (1366)، حرکت تاریخی کرد به خراسان در دفاع از استقلال ایران، جلد سوم، مشهد: سازمان چاپ مشهد.
جامی . ن (1362) . گذشته چراغ راه آینده است تاریخ ایران در فاصله دو کودتا 1332-1299 ، تهران : ققنوس ، چ2 .
جلال شکوهی، جلال، بیگ باباپور، یوسف، (1395)، اسناد پزشکی ایران موجود در آرشیو ملی، تهران: منشور سمیر، ج5 .
چهزاری، ابراهیم (بی تا)، سیر تکامل بهداشت در ایران، تهران: سکه.
حکیم الممالک، علینقی، (1356)، روزنامه سفر خراسان، تهران: فرهنگ ایران زمین.
روستایی ، محسن، (1382)، تاریخ طب و طبابت در ایران ( از عهد قاجار تا پایان عصر رضاخان ) به روایت اسناد، جلد دوم ، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
سالاریان، اسماعیل، (1398)، نگاهی به فرهنگ ترکان خراسان (فولکلور ترکان خراسان )، بجنورد : درج سخن.
سایکس، سرپرسی، (1336)، سفرنامه سرپرسی سایکس یا دو هزار میل در ایران، حسین سعادت نوری، تهران: ابن سینا .
سپهر، محمد تقی خان،(1377)، ناسخ التواریخ، تهران، اساطیر.
سیدقطبی، سیدمهدی، (1395) ،زلزله شیروان(1308خورشیدی)؛ یادداشت‌های مسافرت خراسان عباس مسعودی، مشهد، انصار
شکورزاده، ابراهیم (1346)، عقاید و رسوم عامه مردم خراسان ، تهران : بنیاد فرهنگ ایران .
عضدی، احمد (1384)، سفرنامه خانلر قراچورلو همراه چند خاطرات دیگر، بجنورد : شاهین.
مروی، محمد صادق و دیگران،(1394)، گراتی: نگین اسفراین، اسفراین: باغ کاغذی.
مقیمی، محمداسماعیل، (1370)، جغرافیای تاریخی شیروان، مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.
ناصری، کیومرث، (1393)، صحیه کل مملکتی (وضعیت بهداشتی ایران در ابتدای قرن چهاردهم هجری )، تهران: گپ .
نوبخت، دانش (1346)، عصر پهلوی (رضاشاه کبیرپهلوی اول)،تهران: وزارت اطلاعات.
هدایت، رضا قلی خان هدایت، (1380)، تاریخ روضه الصفای ناصری ، تصحیح جمشید کیان فر، تهران: اساطیر، ج10.
ب. روزنامه ها : روزنامه اتحاد ، س 3 ،ش4 ، ص3 ، دوشنبه 1مهر 1302
روزنامه آزادی ، سال 1 ، شماره 19 ، 17 اسفند 1304؛ سال 1 ، شماره 30 ، 15 خرداد 1305 ؛ ، سال2 ، شماره 4 ، 27 آبان 1305 ؛ ،سال 2 ، شماره 6 ، 10آذر 1305 ؛ سال 3 ، شماره 46 ، 21 آبان 1307 ؛ سال 4 ، شماره 20 ، 21 اردیبهشت1308 ؛ سال 4 شماره 33 ، 8 خرداد 1308 .
روزنامه آفتاب شرق ، شماره 224، 3 بهمن 1307
روزنامه ایران، شماره 1449، ص 2 ، دوشنبه 25 شهریور 1302 ؛ ش 1453، ص2 ، پنج شنبه 4 مهر 1302 ؛ س10، ش1999، ص2، چهارشنبه 16 دی 1304
روزنامه بهار ، سال 2 ، شماره 5 ، 18 رمضان 1336 ؛ سال 12 ، شماره 14، 20شهریور 1307 ؛ سال 12 ، شماره 60، 19 آبان 1307 ؛ سال 13 ،559، 17 آبان 1308؛ سال 13 ، شماره 664، 9 فروردین 1309 .
روزنامه حبل المتین ، سال 20 ، شماره 21/20 محرم 1331 ؛ سال 37 ، شماره 21-20، ص 1 ، 14خرداد 1308 .
روزنامه فکر آزاد ، سال 1 ، شماره 30 ، 27 صفر 1341
روزنامه مهر منیر ، سال 3 ، شماره 19 ، 15 صفر 1342؛ شماره 20، 26 صفر 1342
ج .اسناد: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، شماره آرشیو 2253/210.
سازمان کتابخانه¬ها، موزه¬ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی(ساکماق) شماره سند 3/64535 و 4/64535.
د. مصاحبه ها: سلسله نشست هایی پیرامون تاریخ پزشکی و میراث نوشتاری اطبای شمال خراسان در دو سده¬ی اخیر،« اولین نشست تخصصی پزشکی تاریخ شفاهی در دو سده اخیر بجنورد » « باز نمایی خاطرات و تجربه زیسته با پزشکان به روایت جناب آقای قاسم مهرنیا، شاعر، نویسنده پیشکسوت و چهره فرهنگی شنبه 11/09/1402 ساعت 19-17 سالن دفاعیه دانشگاه آزاد اسلامی واحد بجنورد.
مصاحبه با احسان حصاری مقدم، پژوهشگر فرهنگ عامه ، متولد 01/04/1340، تحصیلات دیپلم سال 1358، رشته اقتصاد اجتماعی
مصاحبه با آقای عامل حاج طالبی متولد1306، مصاحبه در تاریخ 25آبان 1399
مصاحبه با خانم فاطمه رجبی متولد 1308 ه.ش، مصاحبه در تاریخ 12اسفند 1401
مصاحبه با خانم فریده تیمورتاش متولد 1330، مصاحبه در تاریخ 05فروردین 1403
مصاحبه با خانم خاتون عفتی ملقب به سرور متولد 1318 ، مصاحبه در تاریخ 02 اردیبهشت 1403
مصاحبه با خانم هاجرشیخ زاده متولد1320، مصاحبه درتاریخ 28تیر1403.
مصاحبه با آقای محمد شوقانی متولد 1318، مصاحبه در تاریخ 2خرداد 1403
مصاحبه با خانم سکینه دوستی متولد 1331، مصاحبه در تاریخ 14 بهمن 1402
مصاحبه باآقای قاسم مهرنیا متولد 1324، مصاحبه در تاریخ 4دی 1402
مصاحبه با خانم معصومه سجادی متولد 1330، مصاحبه در تاریخ 10دی 1402