نقد استبداد در طنز دهخدا

محورهای موضوعی : مباحث معرفتی و روش شناختی و تاریخ پژوهی

لاله بهاری ¹ , حامد عامری گلستانی ^{2 *} , حسین کریمی فرد ³ , شیوا جلال پور ⁴

1 - گروه علوم سیاسی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران
2 - استادیار گروه علوم سیاسی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران
3 - دانشیار گروه علوم سیاسی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران
4 - گروه علوم سیاسی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران

تاریخ دریافت : 1403/08/27 تاریخ پذیرش : 1403/11/21 تاریخ انتشار : 1403/12/30

کلید واژه: استبداد, دهخدا, طنز, مشروطیت.,

چکیده مقاله :

ادب سیاسی در عصر مشروطه، بیش از گذشته با نقد جریان‌های سیاسی در جامعه و حکومت ممزوج شده است. در این دوره با پیروزی جنبش مشروطه‌خواهی یکی از مهم‌ترین رویکردها به حکومت یعنی استبداد به‌صورتی عیان در اندیشه و عمل سیاسی مورد انتقاد قرار می‌گیرد. در این میان، ادب سیاسی اعم از شعر و نثر، در عرصه طنز نیز گسترش بسیار پیدا کرده و طنز این دوره به‌صورت بارزی با نقد بسیاری از جوانب سیاسی و اجتماعی گسترش یافت. در این میان میرزا علی‌اکبر خان دهخدا یکی از پیشروان ادب سیاسی در عصر مشروطه و از برجسته‌ترین طنزپردازان آن دوره است. نگاه او به مسائل مختلف اجتماعی و سیاسی در آن دوره، مبتنی بر نقد بی‌امان جنبه‌های منفی سیاست است و در این میان، به‌سبب مشروطه‌خواه بودنِ او، دهخدا در وجه سلبی اندیشه و نظرش به نقد استبداد پرداخته است. او سه رویکرد در ظنز خود نسبت به استبداد دارد. یکی نقد خود استبداد است به‌مثابه شیوه نادرست برای حکومت و اداره جامعه، دیگری نقد محمدعلی‌شاه به‌عنوان نماد استبداد و صاحب انواع رذیلت‌ها و دیگری که از دو تای اول و ادامه آن‌هاست یعنی نقد کارگزاران حکومت و ظلم و ستمِ ناشی از رفتار آن‌هاست.

چکیده انگلیسی:

Political politeness in the constitutional era has been mixed with criticism of political currents in society and government more than before. In this period, with the victory of the constitutionalist movement, one of the most important approaches to government, i.e., tyranny, is openly criticized in political thought and action. In the meantime, political literature, including poetry and prose, has also expanded greatly in the field of humor, and the humor of this period was significantly expanded by criticizing many political and social aspects. Meanwhile, Mirza Ali Akbar Khan Dehkhoda is one of the pioneers of political literature in the constitutional era and one of the most prominent satirists of that period. His view on various social and political issues in that period is based on relentless criticism of the negative aspects of politics, and in the meantime, due to his constitutionalism, Dehkhoda criticized tyranny in the negative aspect of his thought and opinion. He has three approaches in his suspicion of tyranny. One is the criticism of tyranny itself as a wrong way to rule and run the society, the other is the criticism of Muhammad Ali Shah as a symbol of tyranny and the owner of all kinds of vices, and the other one is from the first two and their continuation, that is, the criticism of government agents and the oppression caused by their behavior.

منابع و مأخذ:

آرین‌پور، یحیی (1372)، از صبا تا نیما، 2 جلد، تهران: انتشاراتِ زوار.
براون، ادوارد (1335)، تاریخ ادبیات و مطبوعات ایران در دورۀ مشروطیت، ترجمه و تحشیه و تعلیقات تاریخی و ادبی محمد عباسی، جلد اوّل، تهران: کانون معرفت.
درودیان، ولی‌الله (1384). دخوی نابغه؛ مجموعه مقالات، تهران: گل آقا.
دهخدا، علی‌اکبر (1326)، چرند پرند، تهران: كانون معرفت.
دهخدا، علی‌اکبر (1358)، مقالات دهخدا، به کوشش محمود دبیرسیاقی، تهران: علمی.
دهخدا، علی‌اکبر (1361)، دیوان دهخدا، به کوشش محمود دبیرسیاقی، تهران: تیراژه.
دهخدا، علی‌اکبر (1372)، گزینه اشعار و مقالات دهخدا، انتخاب و شرح حسن احمدی گیوی، تهران: نشر قطره.
رواسانی، شاپور (1367)، دولت و حکومت در ایران، تهران: نشر شمع.
سلیمانی، بلقیس (1379) همنوا با مرغ سحر، تهران: ثالث.
شعبانی، رضا (1371)، مبانی تاریخ اجتماعی ایران، تهران: نشر قومس.
عامری گلستانی، حامد و رضا افسرده (1402)، دهخدا و بهار و گسترش فرهنگ «استبدادستیزی» و «مشروطه‌خواهی» و «وطن‌دوستی»، تهران: نگاه معاصر.
کاتوزیان، محمدعلی (همایون) (1372)، دموکراسی، استبداد و نهضت ملّی، تهران: نشر مرکز.
منیب الرحمان (1378)، شعر دوره مشروطه، ترجمه یعقوب آژند، تهران: روزگار.
مقاله افسرده، رضا و همکاران (1399)، مشروطیت، آزادی‌خواهی و ستیز با استبداد در اندیشۀ دهخدا، پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، دوره 14، شماره 27.
دهخدا، علی‌اکبر (1327ق. الف)، سواد دستخط ملوکانه به پارلمنت سوییس، صوراسرافیل (چاپ سوییس)، شماره 2، پانزدهم محرم‌الحرام.
دهخدا، علی‌اکبر (1327ق. ب)، کلام الملوک ملوک‌الکلام، صوراسرافیل (چاپ سوییس)، شماره 1، غرّه محرم‌الحرام.
رعدی آذرخشی، غلامعلی (1358). شعر دهخدا، آینده، سال پنجم، شمارۀ ۷ و ۸ و ۹، پاییز.
شریف خدایی، مجید (1401)، سویه‌های اجتماعی طنز دراماتیک، رسانه‌های دیداری و شنیداری، دوره شانزدهم، شماره 1، پیاپی 41.
عبدی، صلاح‌الدین و شهلا زمانی (1389)، طنزپردازی در مقالات «تنكیت و تبكیت» عبداالله ندیم و «چرند پرند» دهخدا، پژوهش‌های زبان و ادبیات تطبیقی، دوره 1، شماره 3.
کاتوزیان، محمد علی همایون (1384)، طنز و تند زبانی سیاسی در دوره مشروطه، ایران نامه، شماره 87 و 88.
موسی‌آبادی، رضا و دیگران (1396)، جلوه‌های تمثیل و ارسال مَثَل در شعر سید اشرف‌الدین گیلانی (نسیم شمال)، فصلنامة تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی، شماره سی و چهارم.
مهرآوران، محمود و محمدحسین روانبخش (1399)، متن‌شناسی طنز (با تعریف «طنز» براساس نظریات ادبی معاصر)، پژوهش‌های ادبی، سال 17، شماره 69.
مهرکی، ایرج و سمیه بیدقی (1392)، بررسی طنز در آثار علی اکبر دهخدا، تحلیل و نقد متون زبان و ادبیات فارسی، شماره 16.
یزدانی، سهراب (1382)، سیاست در «چرند و پرند» دهخدا، تاریخ (دانشگاه تهران)، شمارۀ 4.