شناسایی و اولویت¬بندی شاخص¬های محیط زیستی، گردشگری و ایمنی رود دره-های درکه و دربند تهران
محورهای موضوعی : مدیریت محیط زیستسبا دشتکی 1 , علی محمدی 2 , فرزام بابایی سمیرمی 3
1 - دانشجو کارشناسی ارشد رشته مدیریت محیط زیست
2 - استادیار دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه آزاداسلامی، واحدعلوم و تحقیقات تهران، تهران، ایران. *(مسوول مکاتبات)
3 - استادیار دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه آزاداسلامی، واحدعلوم و تحقیقات تهران، تهران، ایران.
کلید واژه: شاخص های محیط زیستی, گردشگری و ایمنی, فضای سبز, رود دره های درکه و دربند.,
چکیده مقاله :
زمینه و هدف: پژوهش حاضر با هدف شناسایی و اولویت¬بندی شاخص¬های محیط زیستی، گردشگری و ایمنی رود دره¬های درکه و دربند تهران انجام شده است. این پژوهش از نظر هدف کاربردی و از لحاظ انجام کار توصیفی-پیمایشی بود. روش بررسی: جامعه مورد مطالعه نیز در قسمت روش های تصمیم گیری چند معیاره (AHP و TOPSIS) برنامه ریزان شهری و متخصصان منطقه 1 تهران می باشند. جامعه آماری پژوهش در قسمت پرسشنامه افراد عادی، گردشگران فضای سبز درکه و دربند به تعداد روزانه 300 نفر می¬باشند و در جامعه اول 15 نفر از برنامه ریزان شهری و متخصصان منطقه 1 تهران و به روش نمونه گیری در دسترس بعنوان نمونه آماری انتخاب شدند. همچنین نمونه آماری در قسمت پرسشنامه نیز تعداد 169 نفر از گردشگران فضای سبز درکه و دربند بود که بر اساس جدول مورگان مشخص شدند. ابزار گردآوری اطلاعات نیز در این پژوهش پرسشنامه مقایسه زوجی (AHP) و TOPSIS بود و در قسمت تجزیه و تحلیل داده ها از روش‌هاي آمار استنباطي در جهت آزمون فرضيه ها از نرم افزار Expert Choice و SPSS (آزمون تی تک نمونه یا فریدمن) استفاده گردید. یافته ها: بر اساس نتایج پژوهش اولویت اول متعلق به معیار مدیریت محیط زیست، اولویت دوم متعلق به معیار گردشگری و اولویت سوم به معیار ایمنی تعلق گرفته است. ضرایب آماره آزمون فریدمن نیز برای زیرمعیارهای 3 معیار اصلی عبارت از محیط زیست (80/122)، گردشگری (34/77) و ایمنی (83/59) بودند. بحث و نتیجه گیری: با توجه به تجزیه و تحلیل های صورت گرفته مشخص شد که معیارهای محیط زیست در فضاهای سبز و رود درههای درکه و دربند تهران عبارت از پاکیزگی محیط زیست در این مناطق، نگه داری لازم از گیاهان، اقدامات لازم جهت کاهش آلودگی صوتی در پارک ها، تنوع گیاهان و درختان موجود، وجود سطل زباله به اندازه کافی، آلودگی هوا، شیب موجود در منطقه، تنوع گونه پرندگان، اقدامات لازم جهت جلوگیری از آلودگی آب رودخانه، تلاش رهگذران و مغازه داران برای پاکیزگی محیط زیست می باشند. همچنین معیارهای گردشگری در فضاهای سبز و رود درههای درکه و دربند تهران شامل وجود مسیر مشخصی برای گردشگری، مطابقت موسیقی پخش شده با فرهنگ ایرانی، وجود رستوران و کافه و بوفه به اندازه کافی و دردسترس، وجود نیمکت و آلاچیق جهت استراحت گردشگران، وجود وسایل ورزشی و بازی کودکان، وجود سرویس های بهداشتی به اندازه کافی و قابل دسترس، وجود پارکینگ و یا جای پارک مناسب جهت پارک خودرو و موتوسیکلت بودند. معیارهای ایمنی در فضاهای سبز و رود درههای درکه و دربند تهران نیز عبارت از سنگ فرش مناسب و حفاظت فیزیکی در پیاده روها، وجود روشنایی کافی درهنگام تاریکی هوا، وجود تابلوهای راهنمایی و هشدار دهنده در مسیر گردشگران، ایمنی در تجهیزات برقی و تفریحی مانند تله سیژ، وجود د پایگاه اورژانس و آمبولانس و ایستگاه آتش نشانی، حضور ماموران حفاظت فیزیکی و نگهبان در منطقه، ایمن بودن زمین بازی کودکان، در نظر گرفتن تمهیدات ایمنی دربرابر مخاطرات طبیعی مانند سیل و زلزله بودند.
Background and Objective: The current research was carried out with the aim of identifying and prioritizing the environmental, tourism and safety indicators of Derkeh and Darband rivers in Tehran. This research was applied in terms of purpose and descriptive-survey in terms of carrying out work. Material and Methodology: The studied community is also urban planners and experts in the 1st district of Tehran in the field of multi-criteria decision-making methods (AHP and TOPSIS). The statistical population of the research in the questionnaire section of ordinary people, tourists of the green spaces of Derkeh and Darband are 300 people per day, and in the first population, 15 people from urban planners and specialists of the 1st district of Tehran were selected as a statistical sample using available sampling method. Also, the statistical sample in the questionnaire was 169 tourists from Derkeh and Darband green areas, who were determined based on Morgan's table. In this research, the data collection tool was pairwise comparison questionnaire (AHP) and TOPSIS, and in the data analysis part, inferential statistics methods were used to test the hypotheses using Expert Choice and SPSS software (one-sample t-test or Friedman.) Findings: According to the results of the research, the first priority belongs to the environmental management criterion, the second priority belongs to the tourism criterion, and the third priority belongs to the safety criterion. The coefficients of the Friedman test were also for the sub-criteria of the 3 main criteria: environment (122.80), tourism (77.34) and safety (59.83) Discussion and Conclusion: According to the analysis, it was found that the environmental standards in the green spaces and rivers of Derkeh and Darband valleys of Tehran are the cleanliness of the environment in these areas, the necessary maintenance of plants, the necessary measures to reduce noise pollution in Parks, the variety of available plants and trees, the presence of enough trash cans, air pollution, the slope in the area, the variety of bird species, the necessary measures to prevent river water pollution, the efforts of passers-by and shopkeepers for the cleanliness of the environment. Also, the criteria of tourism in the green spaces and rivers of Derkah and Darband valleys of Tehran include the presence of a specific route for tourism, the compatibility of the music played with Iranian culture, the presence of sufficient and available restaurants, cafes and buffets, the presence of benches and gazebos for tourists to rest, and the presence of sports equipment. and children's play, the presence of adequate and accessible toilets, the presence of a parking lot or a suitable parking place for cars and motorcycles. The safety criteria in the green spaces and rivers of Derkeh and Darband valleys in Tehran include suitable paving stones and physical protection on the sidewalks, the presence of sufficient lighting in the dark, the presence of warning and guidance signs on the way of tourists, safety in electrical and recreational equipment such as traps. Siege, the presence of an emergency and ambulance base and a fire station, the presence of physical protection officers and guards in the area, the safety of children's playgrounds, taking into account safety measures against natural hazards such as floods and earthquakes.
1. Abarkar M. Natural Resort Urban Design Criteria Of Environmental Perceptions Sample Valley Farahzad. MA: Environmental Engineering, Environmental Faculty Of Tehran University, Tehran; 2008. p.101.(In Persian)
2. Chengizi, Mehrnoosh; Kazemi, Ruhollah; Farokhian, Forozan; "Review and ranking of health, safety and environmental management in Ahvaz city parks", Environmental Science and Technology Quarterly, 2016. Volume 19, Number 4, Pages 519-530. (In Persian)
3. Azadi Nejat, Saeed; Jalali, Seyed Gholamali; Qudsipour, Seyyed Hasan; "Prioritization of design criteria in the planning and safety management of urban parks and green spaces by using multi-criteria decision making model (MCDM)", the second conference of safe community of Tehran, spring 2013. Tehran-Iran. (In Persian)
4. Barhamand, Elmira; Qudousi, Jamal; "Research conducted in the field of health, safety and environmental management of urban parks in Iran", Human and Environment Quarterly, 2013. Volume 11, Number 4, 27-38, Pages 10-22. (In Persian)
5. Honarvar, Jamaluddin; Tabarsa, Mohammad Ali; "Spatial strategies for the organization of Darka riverside with the approach of improving the health of citizens between the management bridge and Hemet bridge", Journal of applied research of geographical sciences, year 22, 1401. No. 67, pages 221-240. (In Persion)
6. Ziniwand, Yasin; Honarvar, Jamaluddin; "Spatial organization of urban river banks with the approach of tourism development (case example of Poldakhter city)", 1400. Geographical Sciences User Research Journal. (In Persion)
7. Qorbani,Rasoul,Timuri, Razieh; "An analysis of the role of urban parks in improving the quality of urban life using the Seeking-Escaping model (case example: urban parks in Tabriz)", Human Geography Research, 2018. No. 72, pages 47-62.(In Persion)
8. Bagheri, Omid; Azami, Jaber; Zamani, Abbas Ali; Khosravi, Yunes; Agha Mohammadi, Ali; "Study of health, safety and environmental standards in Zanjan city parks", master's thesis, Zanjan University, Faculty of Science, 2017.(In Persion)
9. Pineo, H., Zimmermann, N. & Davies, M. (2022). I Good ways to plan natural systems, methods of organizing and improving urban river valleys. Palgrave Commun , 6 (21). https://doi.org/10.1057/s41599 -020 -0398 - 3 .
10. Rick,B Forest S. Crooked (2021) River Valley Rehibilitation Draft Environmental Impact Statement. United States Department of Agriculture Forest Service: Idaho; 2014.p.59
11. Zhao, Y. W., Yang, Z. F., & Xu, F. (2017). T The theoretical framework of urban river revitalization planning in terms of urban river revitalization planning process. Environmental informatics archives, 5, 241 -24.
12. Dinarundi, Morteza; Jafari, Hamidreza; Salehi, Ismail; Yavari, Ahmadreza; Tasa, Hamid; "Management of health, safety and environment in urban parks of district 6 of Tehran municipality", the first international festival of the best research and innovation in urban management, autumn 2013. Tehran-Iran. (In Persion)
13. Karimi M. The River Valleys in The Development of The City. Manzar Journal; 2013; 5(22):20-23. (In Persion)
14. Hashemlo, roohallah; Azami, Jaber; Zamani, Abbas Ali; Tavakoli, Azadeh; "Evaluation of health, safety and environmental management in the 9th conservatory", Master's thesis, Zanjan University, Faculty of Science. 2018. (In Persian)
15. Barhamand, Elmira; Qudousi, Jamal; "Provision of a model to evaluate the environmental health and safety of urban parks", Environmental Science and Technology, 2015. Volume 18, Number 3, Pages 103-91.(In Persian)
16. . Sargazi Laghri, Ibrahim; Karimi, Saeed; Salehi, Ismail; "Providing a model for the simultaneous establishment of the health and safety management system and the comprehensive management system in urban environments", Dissertation of Master's degree, University of Tehran. 2014.(In Persian)
17. Padash. A, & Rajabzadeh Ghatari. A, 2020, Toward an Innovative Green Strategic Formulation Methodology: Empowerment of Corporate Social, Health, Safety and Environment, Journal of Cleaner Production, Volume 261, 10 July 2020, 121075.
18. Van Herzele, A., Vries, S., 2016. Linking green space to health: a comparative study of two urban neighborhoods in Ghent, Belgium. springer science +business media.
19. Bagheri, Omid; Azami, Jaber; Zamani, Abbas Ali; Khosravi, Yunes; Agha Mohammadi, Ali; "Study of health, safety and environmental standards in Zanjan urban parks", master's thesis, Zanjan University, Faculty of Science. 2017. (In Persian)
20. Salehi, Ismail; Haji Bagheri, Hoda; Qavanlu Qajar, Maryam; "Establishment of safety, health and environmental management in urban parks, a case study of parks in Tehran municipality region one", 2nd environmental planning and management conference, 2018. Faculty of Environment, University of Tehran, Iran. (In Persian)
21. Irvin, KN., Fuller, RA., Pavine, P., Warren, PH., Lomas, KJ., Gaston, LJ., Gaston, KJ., 2015. Dimension of the Sustainable City, Springer Netherlands.www.Springer.com.
22. Rabare, RS., Okech, R. and Onyango, GM., 2013. The role of urban parks and socio-economic development: case study of Kisumu Kenya. Theoretical and empirical research in urban management media.
23. Ghaseminejad, Alireza; Giveh Chi, Saeed; Hoveidi, Hassan; "Evaluation of HSE culture based on health, safety and environment management system (HSE-MS) in Caspian Oil Company", Master thesis, Faculty of Environment. 2017. (In Persian)
24. Colombo. S, EnricoGolzio. L, & Bianchi. G, 2019, The evolution of health-, safety- and environment-related competencies in Italy: From HSE technicians, to HSE professionals and, eventually, to HSE managers, Safety Science, Volume 118, October 2019, PP 724-739
25. Bakhshi, nader; Qiyasi, Samira; "Compilation and prioritization of health, safety and environment management strategy of Zeba Shahr Sugar Factory with SWOT analysis", Master's thesis, Islamic Azad University, Central Tehran Branch, Ayatollah Hashemi Rafsanjani Complex (RA) - Technical and Engineering Faculty. 2015. (In Persian)
شناسایی و اولویتبندی شاخصهای محیط زیستی، گردشگری و ایمنی رود درههای درکه و دربند تهران
چکیده
پژوهش حاضر با هدف شناسایی و اولویتبندی شاخصهای محیط زیستی، گردشگری و ایمنی رود درههای درکه و دربند تهران انجام شده است. این پژوهش از نظر هدف کاربردی و از لحاظ انجام کار توصیفی-پیمایشی بود. جامعه مورد مطالعه نیز در قسمت روش های تصمیم گیری چند معیاره (AHP و TOPSIS) برنامه ریزان شهری و متخصصان منطقه 1 تهران می باشند. جامعه آماری پژوهش در قسمت پرسشنامه افراد عادی، گردشگران فضای سبز درکه و دربند به تعداد روزانه 300 نفر میباشند و در جامعه اول 15 نفر از برنامه ریزان شهری و متخصصان منطقه 1 تهران و به روش نمونه گیری در دسترس بعنوان نمونه آماری انتخاب شدند. همچنین نمونه آماری در قسمت پرسشنامه نیز تعداد 169 نفر از گردشگران فضای سبز درکه و دربند بود که بر اساس جدول مورگان مشخص شدند. ابزار گردآوری اطلاعات نیز در این پژوهش پرسشنامه مقایسه زوجی (AHP) و TOPSIS بود و در قسمت تجزیه و تحلیل داده ها از روش‌هاي آمار استنباطي در جهت آزمون فرضيه ها از نرم افزار Expert Choice و SPSS (آزمون تی تک نمونه یا فریدمن) استفاده گردید. بر اساس نتایج پژوهش اولویت اول متعلق به معیار مدیریت محیط زیست، اولویت دوم متعلق به معیار گردشگری و اولویت سوم به معیار ایمنی تعلق گرفته است. ضرایب آماره آزمون فریدمن نیز برای زیرمعیارهای 3 معیار اصلی عبارت از محیط زیست (122.80)، گردشگری (77.34) و ایمنی (59.83) بودند.
کلید واژه ها: شاخص های محیط زیستی، گردشگری و ایمنی، فضای سبز، رود دره های درکه و دربند
1. مقدمه
فضاهای سبز و رود درهها به عنوان مؤلفههاي طبيعي در افزايش شادابي و سرزندگي فضاهاي شهري نقش مؤثري دارند. امروزه اهميت رود درهها با توجه به افزايش آلودگي شهرهاي بزرگ و همچنين كاهش فضاهاي تفريحي بـيش از هر زمان ديگري احساس ميشود و نحـوه ی ساماندهي آنها، چالشي براي مديران، طراحان و شهروندان به شمار ميرود. رود درهها علاوه بر ايجاد فرصتهاي گردشگری، تفريحي و اقتصـادي در شهر، مديريت شهري را در رسيدن به اهداف متنوعي مانند افزايش تفرجگاهها، محوطههاي ورزشي و همچنـين ايجـاد امنيت بيشتر در فضاهاي نامطمئن نزديك ميكند. در شهر تهران سيزده رود دره مانند دارآباد، گلابدره، دربند، ولنجك و دركه وجود دارد (1). در پژوهش حاضر فضاهای سبز و رود دره های درکه و دربند در نظر گرفته شده اند.
در سال های اخیر نظام مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط زیست (HSE)1 به عنوان ابزار مدیریتی جهت کنترل و بهبود مسایل در کلیه طرح های توسعه ای و صنعتی مطرح شده است. این سامانه با بررسی همزمان سه عامل بهداشت ایمنی و محیط زیست، زمینه مناسبی جهت استقرار و اجرای استانداردهای مدیریت محیط زیستی (14001ISO )2 و معیار های ایمنی و بهداشت حرفه ای (18001 OHSAS)3 ایجاد می نماید. از آن جا که جهت اداره علمی امور زندگی می توان از الگوی اداره و مدیریت صنعت بهره گیری نمود. در اموری همچون اداره و مدیریت پارک های شهری نیز می توان از شیوه رایج در صنایع استفاده کرد و موضوعات بهداشت و ایمنی و محیط زیست پارک های شهری را در قالب سامانه مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط زیست طراحی نمود (2).
فضاهای سبز شهری از مهم ترین عوامل مؤثر در شکل دهی به پایداری اجتماعیاند و به عنوان یکی از شاخصهای توسعه یافتگی جوامع محسوب می شوند، اما عوامل متعددی مانند مشکلات زندگی شهری، ایمنی، امنیت و متناسب نبودن امکانات مورد نیاز، روند استفاده از این مکان ها را کاهش داده است (3). در مناطق شهری مخاطراتی که باعث کاهش سلامتی، ایمنی و محیط زیست می گردد به دو گروه عمده شامل مخاطرات طبیعی و مخاطرات غیر طبیعی از جمله مخاطرات انسان ساخت تقسیم می شود. امروزه با توسعه تکنولوژی و ارتقای استانداردهای زندگی و همچنین افزایش روز افزون مسایل محیط زیست در شهرها، تمرکز در زمینه تامین سلامتی، ایمنی و بهداشت محیط زیست مناطق شهری (UHSE)4 بیش از پیش ملموستر و الزامیتر شده است. به طوری که در محیطهای باز و بسته شهری مخاطرات مربوط به سلامتی، ایمنی و محیط زیست به ویژه زندگی شهروندان به یکی از با اهمیتترین چالشهای محیط زیستی انکارناپذیر در شهرها تبدیل شده است (4).
در ارتباط با موضوع پژوهش حاضر مطالعاتی نیز صورت گرفته است که در ادامه به مواردی از آنها اشاره می شود:
هنرپرور و طبرسا (1401) در پژوهشی راهبردهای فضایی ساماندهی حاشیه رودخانه درکه با رویکرد ارتقاء سلامت شهروندان حد فاصل پل مدیریت - پل همت را بررسی کردند. نتیجه نهایی حاکی از تأثیر مستقیم شاخصهای 4 گانه ساماندهی روددره (امنیت، پیوستگی، سرزندگی و انعطافپذیری) را بر ارتقا شاخصهای سلامت شهروندان (سلامت فیزیکی، روانی و اجتماعی) نشان میدهد (5). پژوهشی نیز با عنوان ساماندهی فضایی مکانی حاشیه رودخانه های شهری با رویکرد توسعه گردشگری نمونه موردی شهرستان پلدختر توسط زینیوند و هنرور (1400) با هدف ساماندهی رودخانه کشکان شهرستان پلدختر با استفاده از عنصر با ارزش طبیعی و تبدیل آن به یک محور گردشگری با استفاده از تحلیلهای آماری و کشف ارتباط مؤثر بین مؤلفههای اصلی برآمده از مبانی نظری آن به تدوین راهبردهای اصولی و فنی در مدیریت علمی این مجموعه پیشنهاد داده است (6). قربانی و تیموری (۱۳۹۸) در مقاله خود با عنوان تحلیلی بر نقش پارکهای شهری در ارتقای کیفیت زندگی شهری با استفاده از الگوی Escaping – Seeking نمونه موردی: پارکهای شهری تبریز، به بررسی تأثیرات روانی ـ اجتماعی پارکهای شهری در بهبود کیفیت زندگی شهروندان از طریق بررسی عوامل جاذبه پارکها در پوشش دادن عوامل دافعهای محل سکونت آنان با استفاده از الگوی Escaping-Seeking پرداخته اند. یافتههای آنان بیانگر آن است که شهروندان تبریزی بیشتر به منظور دسترسی به هوای سالم تفریح خانوادگی کسب نشاط و دوری از آلودگیها و تنگی محیط مسکونی پیاده روی، رفع خستگی و گریز از یکنواختی زندگی به پارکهای شهری روی میآورند (7). همچنین باقری و همکاران (1397) پژوهشی با عنوان استانداردهای بهداشت، ایمنی و محیط زیست در پارکهای شهری زنجان را انجام دادند. نتایج به دست آمده از 482 پرسشنامه نشان میدهد که توزیع فضایی پارکهای شهری زنجان با توجه به مقدار جمعیت و پراکندگی جغرافیایی منطقه‌های شهری متوازن نبوده و از نظر ایمنی و بهداشت و محیط زیست بیشتر پارکها وضعیت نامطلوبی دارند (8). پینو5 و همکاران (2022) نیز در مطالعه خود راههای خوب برای برنامهریزی سیستمهای طبیعی روشهای ساماندهی و بهسازی رود درههای شهری و حیات جاری آنها را به همراه سیاستهای مناسب سازی برای شهرداریها تبیین و ارائه کرده است (9). همچنین ریک6 و همکاران (2021) در پژوهشی با عنوان پیش نویس بیانیه اثرات زیست محیطی احیا دره رودخانه، به بازسازی رود دره سرخ در منطقه نیزپرسه در ایالت ایداهو پرداخته و به این نتیجه رسید که برای توان بخشی رود دره باید کیفیت آب را بهبود بخشید و محیطی مناسب برای زیستگاه ماهیها ایجاد شود (10). ژائو7 و همکارانش (۲۰1۷) نیز در مقالهای با عنوان چهارچوب نظری برنامهریزی باز زنده سازی رودخانه شهری به بیان فرآیند برنامه ریزی باززنده سازی رودخانههای شهری پرداخته و به این نتیجه رسیدند که باززنده سازی رودخانههای شهری شامل سه مرحله است: الف) شناسایی عوامل تخریب و فرسایش رودخانه ب) تعیین اهداف باززنده سازی ج) تعریف سناریوهای باززنده سازی (11).
به طور کلی فضاهای سبز و رود دره ها به واسطه عملکرد و همچنین طیف متنوع و گسترده مخاطبان خود دارای بیش ترین سهم در حیات جمعی شهروندان می باشند و با توجه به این که جمعیت زیادی از افراد با وضعیت های متفاوت فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و بهداشتی به این مکان مراجعه و تردد می نمایند و همچنین به دلیل امکان انتقال و انتشار بیماری ها و مسایل ایمنی و آلودگی های زیست محیطی در آن ها، رعایت ضوابط بهداشت، ایمنی و محیط زیست در راستای حفظ سلامت فضاهای سبز امری اجتناب ناپذیر است، از این رو دستیابی به ابزار مدیریتی هدفمند و بر پایه اصول و معیارهای هماهنگ و منسجم که بتواند مخاطرات بالقوه و بالفعل موجود در زمینه بهداشت، ایمنی و محیط زیست مکان ها و فضاهای شهری به ویژه فضاهای سبز و رود دره ها را به گونه ای دقیق تعیین و به طور موثر کنترل کند، ضروری به نظر می رسد (12-13).
همچنین در حال حاضر، محدوده روددره درکه، از شمالیترین تا جنوبیترین محدودههای آن با روند توسعه ساخت و ساز و گسترش محدودههای انسان ساخت مواجه شده است. استقرار بیش از ظرفیت کاربریهای نامطلوب منجر به تخریب باغها و پهنههای سبز طبیعی شده است با از بین رفتن مسیر سبز این رود درهها و تبدیل شدنشان به کانالها و بسترهای سیمانی نه تنها به فاضلاب رودهای بزرگ شهری تبدیل شده اند بلکه قدرت جذب آب را از دست داده و خطر وقوع سیل و اثرات ناشی از آن را نیز افزایش داده اند. محور رود دره دربند نیز يكي از ثروتهاي شهر تهران است كه در اثر توسعه شهري و بيتوجهي به ارزشهاي زيست محيطي، تاريخي و عملكردي آن در معرض مخاطره قرار گرفته است. رود دره دربنـد سندي است كه از چگونگي رفتار ساكنان گذشته اين شهر با موهبتهاي طبيعي حكايت دارد. در اثر رفتارهاي ناهنجار ساكنان و گردشگران، رودي كه سرزندگي و نشاط را براي شهر به ارمغان آورده است در انتهاي مسير به بستر جمـع كننده فاضلاب شهري تبديل مي شود كه بايد از آن دوري جـست. رود درههای شهر تهران از یکسو به عنوان پهنههای حساس و دارای ابعاد اکولـوژیکی، زیسـت محیطی، گردشـگری و چشم اندازهای شهر باید حفاظت شوند و از سوی دیگر در مسیر توسـعه شـهر تهـران، میبایست ظرفیـت رود درههـای شهری به عنوان محرک جریانهای توسعهای در نظر گرفته شود. در مقاطع مختلف مداخله جهت سـاماندهی، بهسـازی و بازسازی این پهنه ها انجام شده است. اما علیرغم وجود برنامه و طرحهـای مختلـف کیفیـت زنـدگی در شـهر تهـران متعاقب کاهش کیفیت رود درهها درگذر زمان تنزل پیداکرده است.
حال با توجه به اهمیت فضاهای سبز و رود درهها در شهر تهران، پژوهش حاضر بر آن است که به شناسایی و اولویتبندی شاخصهای محیط زیستی، گردشگری و ایمنی رود درههای درکه و دربند تهران بپردازد. بنابراین سؤال اصلی پژوهش این است که مهمترین مؤلفههای شاخصهای محیط زیستی، گردشگری و ایمنی در فضاهای سبز و رود درههای درکه و دربند تهران کدامند و چه راهکارهای مدیریتی برای مشکلات بوجود آمده را میتوان ارائه داد؟
2. روش تحقیق
پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی و از لحاظ انجام کار توصیفی-پیمایشی بود. جامعه مورد مطالعه پژوهش در قسمت روشهای تصمیمگیری چند معیاره (AHP و TOPSIS) برنامهریزان شهری و متخصصان منطقه 1 تهران و در قسمت پرسشنامه افراد عادی، گردشگران فضای سبز درکه و دربند به تعداد روزانه 300 نفر بودند. با توجه به تکنیک مورد استفاده در پژوهش حاضر AHP و TOPSIS و اینکه پرسشنامه این پژوهش مناسب برای خبرگان و با تعداد کم صورت پذیرفته است. 15 نفر از برنامه ریزان شهری و متخصصان منطقه 1 تهران بعنوان نمونه آماری انتخاب شده اند و روش نمونه گیری نیز بصورت در دسترس بود. همچنین نظر افراد نمونه برای رسیدن به اهداف پژوهش با پرسشنامه مقایسه زوجی مورد بررسی قرار گرفت و نمونه آماری در قسمت پرسشنامه نیز فقط افراد عادی، تعداد 169 نفر از گردشگران فضای سبز درکه و دربند بودند (کسبه جزء جامعه آماری نبودند) که بر اساس جدول مورگان مشخص شدند. همچنین برای به دست آوردن اطلاعات موردنیاز از پرسشنامه مقایسه زوجی (AHP) و TOPSIS استفاده گردید و شاخصهای نهایی رود درهها بر اساس این پرسشنامهها رتبهبندی شدند. به طور کلی در این پژوهش بر اساس مطالعات کتابخانه ای معیار و زیر معیارهای شناسایی شدند که به صورت جدول زیر ارئه شدند:
جدول (1): معیارها و زیر معیارهای به دست آمده از مطالعه کتابخانهای
معیار (و منابع معیار) | زیر معیار |
محیط زیست: (4)؛ (15)؛ (16)؛ (17)؛ (18)
| 1. نگه داری از محیط زیست پارک، 2. گونه های گیاهی مناسب و مقاوم به آلودگی هوا، 3. اقدامات لازم جهت کاهش آلودگی صوتی در پارک 4. روش های مبارزه با آفات و بیماری های گیاهی پارک 5. استفاده از سموم جهت مبارزه با آفات و بیماری های گیاهی 6. مصرف انواع کود در فضای سبز پارک 7. رعایت موازین زیست محیطی در کاربرد سموم و کودهای شیمیایی 8. روش دفع فاضلاب انسانی در پارک 9. اقدامات صورت گرفته ناشی از منابع آلاینده در پارک |
گردشگری: (19)؛ (4)؛ (20)؛ (21)؛ (22) | 1. شاخص های اکولوژیکی 2. شاخص های اقتصادی 3. شاخص های اجتماعی 4. شاخص های نهادی و دسترسی به اطلاعات و ارتباطات 5. شاخص های فرهنگی |
ایمنی: (23)؛ (16)؛ (14) (24) | 1. زمین بازی و تجهیزات 2. مسیرها و موقعیت پارک 3. تسهیلات ایمنی 4. مخاطرات رود دره ها |
با توجه به معیار مدیریت محیط زیست، گردشگری و ایمنی معیارهایی مذکور شناسایی شد، که در طراحی پرسشنامه نظر متخصصین، مقایسه زوجی مورد استفاده قرار گرفت. سپس با استفاده از روش AHP و TOPSIS این زیر معیارها اولویتبندی شدند، در آخر نیز بر اساس یافتههای پژوهش راهکارهای مدیریتی در ارتباط با مشکلات به وجود آمده در فضاهای سبز و رود درههای درکه و دربند تهران ارائه شد. همچنین متناسب با نوع و سطح مقیاس متغیرها و برای بررسی فرضیههای پژوهشی، از آزمونها و روشهای آماری مختلف استفاده می شود. از روش هاي آمار توصیفی جهت طبقه بندی نمرات خام، طراحی جدول توزیع فراوانی و محاسبه شاخصهای پراکندگی نظیر میانگین و انحراف معیار استفاده شد و همچنین از روش‌هاي آمار استنباطي در جهت آزمون فرضيهها از نرم افزار Expert Choice و SPSS استفاده گردید. در تحلیل داده ها از نرم افزار SPSS و آزمون تی تک نمونه یا فریدمن استفاده گردید.
3. یافته ها
در قسمت یافته ها به دو روش توصیفی و استنباطی به تجزیه و تحلیل داده‌های به‌دست‌آمده پرداخته شده است، ضمن یافته ها شامل دو قسمت مربوط به تحلیلهای اطلاعات حاصله از جمعیت عمومی و همچنین خبرگان می باشد که برای هر قسمت اطلاعات در سطح توصیفی و استنباطی به تفکیک ارائه گردیده است.
3-1- تحلیلهای جامعه آماری (خبرگان)
در ابتدا به بررسی آمار توصیفی پاسخ دهندگان به پرسش نامه شامل 15 نفر از خبرگان برنامه ریزان شهری و متخصصان منطقه 1 تهران اعمال می‌شود. سپس با در نظرگیری معیارهای نهایی به کمک روش دلفی، وزن هر کدام با روش تحلیل سلسه مراتبی در نرم افزار Expert Choice مشخص می‌شود. سپس با استفاده از نتایج تحلیل سلسله مراتبی، به کمک روش تاپسیس در نرم افزار MATLAB به ارزیابی گزینه‌ها براساس شاخص‌ها پرداخته می‌شود.
جدول (2): میانگین نظرات خبرگان در دلفی
| ردیف | شاخص ها | میانگین |
محیط زیست | 1 | نگه داری از محیط زیست پارک | 3.467 |
2 | گونه‌های گیاهی مناسب و مقاوم به آلودگی هوا | 3.067 | |
3 | اقدامات لازم جهت کاهش آلودگی صوتی در پارک | 2.067 | |
4 | روشهای مبارزه با آفات و بیماری‌های گیاهی پارک | 3.2 | |
5 | استفاده از سموم جهت مبارزه با آفات و بیماری‌های گیاهی | 3.267 | |
6 | مصرف انواع کود در فضای سبز پارک | 3.067 | |
7 | رعایت موازین زیست محیطی در کاربرد سموم و کودهای شیمیایی | 2.267 | |
8 | روش دفع فاضلاب انسانی در پارک | 3.067 | |
9 | اقدامات صورت گرفته ناشی از منابع آلاینده در پارک | 2.267 | |
گردشگری | 1 | شاخصهای اکولوژیکی | 2.333 |
2 | شاخصهای اقتصادی | 3.667 | |
3 | شاخصهای اجتماعی | 3.2 | |
4 | شاخصهای نهادی و دسترسی به اطلاعات و ارتباطات | 2.267 | |
5 | شاخصهای فرهنگی | 3.333 | |
ایمنی | 1 | زمین بازی و تجهیزات | 3.333 |
2 | مسیرها و موقعیت پارک | 3.2 | |
3 | تسهیلات ایمنی | 2.4 | |
4 | مخاطرات رود دره ها | 3.133 |
- برپایی ساختار و قالب رده‌ای برای مسئله - برقراری اولویت‌ها از راه مقایسه‌های زوجی - برقراری سازگاری منطقی از اندازه‌گیری‌ها
جدول (3): ماتریس مقایسات زوجی حاصل از نظرات پاسخ دهندگان برای معیار محیط زیست
روش دفع فاضلاب انسانی در پارک | مصرف انواع کود در فضای سبز پارک | استفاده از سموم جهت مبارزه با آفات و بیماری‌های گیاهی | روشهای مبارزه با آفات و بیماری‌های گیاهی پارک | گونه‌های گیاهی مناسب و مقاوم به آلودگی هوا | نگه داری از محیط زیست پارک |
|
5025 | 1.909 | 1.571 | 1.105 | 3.286 |
| نگه داری از محیط زیست پارک |
1.75 | 1.714 | 5.143 | 2.857 |
|
| گونه‌های گیاهی مناسب و مقاوم به آلودگی هوا |
4.571 | 1.688 | 1.72 |
|
|
| روشهای مبارزه با آفات و بیماری‌های گیاهی پارک |
7.75 | 3.1 |
|
|
|
| استفاده از سموم جهت مبارزه با آفات و بیماری‌های گیاهی |
2.667 |
|
|
|
|
| مصرف انواع کود در فضای سبز پارک |
|
|
|
|
|
| روش دفع فاضلاب انسانی در پارک |
جدول (4): ماتریس مقایسات زوجی حاصل از نظرات پاسخ دهندگان برای معیار گردشگری
شاخصهای فرهنگی | شاخصهای اجتماعی | شاخصهای اقتصادی |
|
2.750 | 1.833 |
| شاخصهای اقتصادی |
1.550 |
|
| شاخصهای اجتماعی |
|
|
| شاخصهای فرهنگی |
جدول (5): ماتریس مقایسات زوجی حاصل از نظرات پاسخ دهندگان برای معیار گردشگری
مخاطرات رود دره ها | مسیرها و موقعیت پارک | زمین بازی و تجهیزات |
|
3.692 | 1.333 |
| زمین بازی و تجهیزات |
4.667 |
|
| مسیرها و موقعیت پارک |
|
|
| مخاطرات رود دره ها |
جدول (6): اولویت بندی شاخصهای معیار محیط زیست
مقدار وزن | شاخص ها |
0.223 | نگه داری از محیط زیست پارک |
0.070 | گونه‌های گیاهی مناسب و مقاوم به آلودگی هوا |
0.199 | روشهای مبارزه با آفات و بیماری‌های گیاهی پارک |
0.349 | استفاده از سموم جهت مبارزه با آفات و بیماری‌های گیاهی |
0.116 | مصرف انواع کود در فضای سبز پارک |
0.043 | روش دفع فاضلاب انسانی در پارک |
جدول (7): اولویت بندی شاخصهای معیار گردشگری
مقدار وزن | شاخص ها |
0.523 | شاخصهای اقتصادی |
0.289 | شاخصهای اجتماعی |
0.188 | شاخصهای فرهنگی |
جدول (8): اولویت بندی شاخصهای معیار ایمنی
مقدار وزن | شاخص ها |
0.387 | زمین بازی و تجهیزات |
0.507 | مسیرها و موقعیت پارک |
0.107 | مخاطرات رود دره ها |
روش TOPSIS
در این بخش 2 گزینه فضاهای سبز و رود درههای منطقه درکه و فضاهای سبز و رود درههای منطقه دربند به روش TOPSIS بر اساس وزن‌های تحلیل سلسله مراتبی اولویت بندی شدند. با مشخص شدن وزن هر معیار، پرسش نامه TOPSIS جهت ارزیابی گزینه‌ها در اختیار 15 نفر قرار داده شد. نتیجه پرسش نامه‌ها با محاسبه میانگین حسابی هر کدام و تشکیل ماتریس تصمیم در جدول (9) قابل مشاهده است.
ماتریس‌های نرمالایز شده، نرمالایز شده موزون و ماتریس ایده آل مثبت و منفی محاسبه گردید. ماتریس‌های نهایی فواصل از ایده آل مثبت و ایده آل منفی در جدول (9) میتوان مشاهده نمود.
جدول (9): ماتریس تصمیم اولویت بندی گزینه‌ها
روش دفع فاضلاب انسانی در پارک | مصرف انواع کود در فضای سبز پارک | استفاده از سموم جهت مبارزه با آفات و بیماری‌های گیاهی | روشهای مبارزه با آفات و بیماری‌های گیاهی پارک | گونه‌های گیاهی مناسب و مقاوم به آلودگی هوا | نگه داری از محیط زیست پارک | شاخصهای فرهنگی | شاخصهای اجتماعی | شاخصهای اقتصادی | مخاطرات رود دره ها | مسیرها و موقعیت پارک | زمین بازی و تجهیزات |
|
1.31 | 2.22 | 1.24 | 2.54 | 4.51 | 4.02 | 1.24 | 2.46 | 1.81 | 3.12 | 4.01 | 7.2 | فضاهای سبز و رود درههای منطقه درکه |
3.05 | 3.14 | 3.14 | 4.55 | 5.45 | 3.24 | 4.02 | 3.14 | 3.14 | 3.42 | 4.95 | 2.28 | فضاهای سبز و رود درههای منطقه دربند |
جدول (10): ماتریس فواصل از ایده آل مثبت و ایده آل منفی و میزان ضریب نزدیکی سرویس‌های ابری
| ماتریس فواصل ایده آل منفی | ماتریس فواصل ایده آل مثبت | میزان ضریب نزدیکی به گزینه ایده آل |
فضاهای سبز و رود درههای منطقه درکه | 0.023 | 0.141 | 0.142 |
فضاهای سبز و رود درههای منطقه دربند | 0.141 | 0.023 | 0.858 |
بنابراین بر اساس نظر متخصصین (با استفاده از روش دلفی)، در این پژوهش پرسشنامه ای تهیه گردید به نحوی که برای افراد عادی (گردشگران) قابل درک باشد و صحت سنجی و روایی این پرسشنامه با افراد متخصص مورد بررسی قرار گرفت و سپس پرسشنامه تهیه شده میان افراد عادی توزیع گردید که نتایج آن در ادامه ارائه شده است.
3-2- تحلیل های جمعیت عمومی (گردشگران)
آمار توصیفی متغیرهای جمعیت شناختی افراد: با توجه به یافتههای پژوهش مشخص گردید که بیشتر شرکت کنندگان این پژوهش مرد (60 درصد) و متاهل (51 درصد) بوده اند. همچنین بیشتر این افراد دارای سطح تحصیلات کارشناسی بوده‌اند که 59 درصد افراد را تشکیل داده‌اند و افرادی با سطح تحصیلات دکتری با 5 درصد فراونی، از کمترین فراوانی برخوردار بوده‌اند. علاوه‌براین، از لحاظ تعداد فرزند، بیشترین فراوانی مربوط به افراد بدون فرزند می‌باشد که 49 درصد نمونه را از آن خود کرده اند و کمترین فراوانی به افراد دارای 3 فرزند یا بیشتر تعلق داشته است که 5 درصد افراد را شامل شده اند. بیشتر افرادی که در این پژوهش حضور داشته‌اند، در رده سنی 30 تا 40 سال قرار داشته‌اند که 40 درصد از افراد را پوشش داده‌اند و افراد 50 سال به بالا با 9 درصد فراوانی، کمترین فراوانی را از این حیث داشته اند. شایان ذکر است که بیشتر این افراد (30 درصد) هر دو هفته یک بار از درکه و دربند دیدن می نمایند و تنها 3 درصد آنان در یک هفته بیش از 1 بار به این منطقه می آیند.
آمار توصیفی معیارهای پژوهش: با توجه به جدول (12)، هر 3 معیار این پژوهش دارای میانگینی بیش از 3 و کمتر از 4 میباشند و همگی از مقدار واریانس کمتر از 1 برخوردارند که نشان از پراکندگی ناچیز این معیارها حول میانگین خود دارد.
همچنین تمام این معیارها از مقدار چولگی و کشیدگی بیشتر از 1- و کمتر از 1 برخوردار بوده و درنتیجه براین اساس میتوان توزیع این معیارها را نرمال درنظر گرفت.
جدول (11): آمار توصیفی معیارهای پژوهش
معیارها | میانگین | واریانس | چولگی | کشیدگی |
مدیریت محیط زیست | 3.70 | 0.472 | 0.270- | 0.523- |
گردشگری | 3.58 | 0.508 | 0.007 | 0.371 |
ایمنی | 3.72 | 0.355 | 0.117- | 0.098- |
با توجه به مقدار میانگین این معیارها، باید این گونه بیان کرد که بطور کلی وضعیت محیط زیست، گردشگری و ایمنی فضاهای سبز و رود دره های منطقه درکه و دربند در وضعیت متوسط به بالایی قرار دارند.
آمار استنباطی پژوهش
آزمون نرمال بودن معیارهای پژوهش
برای بررسی نرمال بودن یا نرمال نبودن توزیع معیارهای های این پژوهش از آزمون کلموگروف اسمیرنوف استفاده گردید که نتایج به شرح جدول زیر می‌باشد. از آنجا که مقادیر معناداری این آزمون برای همه معیارهای بیشتر از 0.05 شده است، در نتیجه توزیع معیار ها نرمال بود؛ یعنی همان نتیجه‌ای که از مقادیر چولگی و کشیدگی نیز بدست آمد.
جدول (12): نتایج آزمون کلموگروف اسمیرنوف
معیار ها | آماره آزمون | مقدار معناداری |
مدیریت محیط زیست | 1.256 | 0.085 |
گردشگری | 1.307 | 0.066 |
ایمنی | 0.784 | 0.571 |
- شناسایی معیارهای محیط زیست در فضاهای سبز و رود دره های درکه و دربند تهران
با استفاده از آزمون تی تک نمونه ای معیارهای محیط زیست در فضاهای سبز و رود درههای درکه و دربند تهران مورد بررسی قرار گرفتند که نتایج این آزمون به شرح زیر می باشد:
جدول (13): نتایج آزمون تی تک نمونه برای شناسایی معیارهای محیط زیست
زیر معیارهای مدیریت محیط زیست | آماره آزمون | مقدار معناداری |
پاکیزگی محیط زیست در این مناطق | 14.65 | 0.000 |
نگه داری لازم از گیاهان | 11.13 | 0.000 |
اقدامات لازم جهت کاهش آلودگی صوتی در پارک ها | 4.12 | 0.000 |
تنوع گیاهان و درختان موجود | 8.41 | 0.000 |
وجود سطل زباله به اندازه کافی | 10.81 | 0.000 |
آلودگی هوای | 10.60 | 0.000 |
شیب موجود در منطقه | 9.45 | 0.000 |
تنوع گونه پرندگان | 14.44 | 0.000 |
اقدامات لازم جهت جلوگیری از آلودگی آب رودخانه | 6.35 | 0.000 |
تلاش رهگذران و مغازه داران برای پاکیزگی محیط زیست | 3.41 | 0.001 |
همانگونه که ملاحظه می شود، مقادیر معناداری برای هر 10 زیر معیار مدیریت محیط زیست از 0.05 کمتر شده است. بنابراین هر 10 زیر معیار مذکور را می توان به عنوان معیارهای محیط زیست در فضاهای سبز و رود دره های درکه و دربند تهران در نظر گرفت.
- شناسایی معیارهای گردشگری در فضاهای سبز و رود دره های درکه و دربند تهران
با استفاده از آزمون تی تک نمونه ای معیارهای گردشگری در فضاهای سبز و رود درههای درکه و دربند تهران مورد بررسی قرار گرفتند که نتایج این آزمون به شرح زیر می باشد:
جدول (14): نتایج آزمون تی تک نمونه برای شناسایی معیارهای گردشگری
زیر معیارهای گردشگری | آماره آزمون | مقدار معناداری |
وجود مسیرمشخصی برای گردشگری | 13.99 | 0.000 |
مطابقت موسیقی پخش شده با فرهنگ ایرانی | 6.26 | 0.000 |
وجود رستوران و کافه و بوفه به اندازه کافی و دردسترس | 6.59 | 0.000 |
وجود نیمکت و آلاچیق جهت استراحت گردشگران | 8.45 | 0.000 |
وجود وسایل ورزشی و بازی کودکان | 7.29 | 0.000 |
وجود سرویس های بهداشتی به اندازه کافی و قابل دسترس | 5.48 | 0.000 |
وجود پارکینگ و یا جای پارک مناسب جهت پارک خودرو و موتوسیکلت | 7.23 | 0.000 |
همانگونه که ملاحظه می شود، مقادیر معناداری برای هر 7 زیر معیار گردشگری از 0.05 کمتر شده است. بنابراین هر 7 زیر معیار بالا را می توان به عنوان معیارهای گردشگری در فضاهای سبز و رود دره های درکه و دربند تهران در نظر گرفت.
- شناسایی معیارهای ایمنی در فضاهای سبز و رود دره های درکه و دربند تهران
با استفاده از آزمون تی تک نمونه ای معیارهای ایمنی در فضاهای سبز و رود درههای درکه و دربند تهران مورد بررسی قرار گرفتند که نتایج این آزمون به شرح زیر می باشد:
جدول (15): نتایج آزمون تی تک نمونه برای شناسایی معیارهای ایمنی
زیر معیارهای ایمنی | آماره آزمون | مقدار معناداری |
سنگفرش مناسب و حفاظت فیزیکی در پیاده روها | 11.89 | 0.000 |
وجود روشنایی کافی درهنگام تاریکی هوا | 8.79 | 0.000 |
وجود تابلوهای راهنمایی و هشدار دهنده در مسیر گردشگران | 9.32 | 0.000 |
ایمنی در تجهیزات برقی و تفریحی مانند تله سیؤ | 11.27 | 0.000 |
وجود د پایگاه اورژانس و آمبولانس و ایستگاه آتش نشانی | 11.40 | 0.000 |
حضور ماموران حفاظت فیزیکی و نگهبان در منطقه | 8.91 | 0.000 |
ایمن بودن زمین بازی کودکان | 4.16 | 0.000 |
در نظر گرفتن تمهیدات ایمنی دربرابر مخاطرات طبیعی مانند سیل و زلزله | 9.90 | 0.000 |
همانگونه که ملاحظه می شود، مقادیر معناداری برای هر 8 زیر معیار ایمنی از 0.05 کمتر شده است. بنابراین هر 8 زیر معیار بالا را می توان به عنوان معیارهای ایمنی در فضاهای سبز و رود دره های منطقه 1 تهران (درکه و دربند) در نظر گرفت.
- اولویت بندی و رتبه بندی معیارهای معرفی شده محیط زیست و گردشگری و ایمنی در فضاهای سبز و رود دره های درکه و دربند تهران
در این بخش ابتدا به اولویت بندی ( رتبه بندی) 3 معیار مدیریت محیط زیست ، گردشگری و ایمنی پرداخته شده است و سپس برای هر یک از این 3 معیار، اولویت بندی زیر معیارهایشان نیز انجام شده است. این موارد با استفاده از آزمون فریدمن صورت پذیرفت.
مقدار معناداری آزمون فریدمن و همچنین آماره این آزمون برای اولویت بندی 3 معیار محیط زیست، گردشگری و ایمنی به ترتیب برابر با 0.002 و 12.41 شده است. از آنجا که مقدار معناداری کمتر از 0.05 شده است؛ بنابراین این 3 معیار از اهمیت یکسانی برخوردار نمی باشند. پس اولویت بندی آنها مهم است. بنابراین نتایج رتبه بندی این 3 معیار به قرار جدول (16) می باشد.
جدول (16): نتایج آزمون فریدمن برای 3 معیار اصلی
معیارها | میانگین رتبه | اولویت بندی |
محیط زیست | 2.18 | 1 |
گردشگری | 2.05 | 2 |
ایمنی | 1.80 | 3 |
با توجه به این جدول، اولویت اول متعلق به معیار محیط زیست، اولویت دوم متعلق به معیار گردشگری و اولویت سوم به معیار ایمنی تعلق گرفته است. این رتبه بندی بر اساس مقادیر میانگین رتبه هر معیار مشخص شده است. بنابراین معیار محیط زیست از نظر افراد حاضر در این پژوهش بیشترین اهمیت را داشته است.
در ادامه به رتبه بندی هر یک از زیرمعیارهای این 3 معیار اصلی پرداخته می شود. پیش از این باید عنوان نمود که مقادیر معناداری آزمون فریدمن و همچنین آماره آزمون فریدمن برای زیرمعیارهای این 3 معیار اصلی در جدول (17) ارائه شده است. طبق این جدول، در بین زیرمعیارهای هر یک از 3 معیار اصلی، اولویت ها در یک سطح نمی باشد. زیرا مقدار معناداری زیر معیارها در هر 3 گروه کمتر از 0.05 شده است.
جدول (17): نتایج آزمون فریدمن برای زیرمعیارهای 3 معیار اصلی
معیارها | آماره آزمون | مقدار معناداری |
محیط زیست | 122.80 | 0.000 |
گردشگری | 77.34 | 0.000 |
ایمنی | 59.83 | 0.000 |
از این رو بایستی اولویت بندی زیرمعیارها برای هر یک از 3 معیار محیط زیست، گردشگری و ایمنی صورت بپذیرد. بر اساس نتایج پژوهش اولویت بندی به شرح زیر هستند:
اولویت بندی(رتبه بندی) اهمیت زیرمعیارهای محیط زیست:
تنوع گونه پرندگان - پاکیزگی محیط زیست در این مناطق - نگه داری لازم از گیاهان - شیب موجود در منطقه - وجود سطل زباله به اندازه کافی - آلودگی هوا - تنوع گیاهان و درختان موجود - اقدامات لازم جهت جلوگیری از آلودگی آب رودخانه - تلاش رهگذران و مغازه داران برای پاکیزگی محیط زیست - اقدامات لازم جهت کاهش آلودگی صوتی در پارک ها
اولویت بندی (رتبه بندی) اهمیت زیرمعیارهای گرشگری:
وجود مسیرمشخصی برای گردشگری - وجود نیمکت و آلاچیق جهت استراحت گردشگران - وجود پارکینگ و یا جای پارک مناسب جهت پارک خودرو و موتوسیکلت - وجود وسایل ورزشی و بازی کودکان - وجود رستوران و کافه و بوفه به اندازه کافی و دردسترس - مطابقت موسیقی پخش شده با فرهنگ ایرانی - وجود سرویس های بهداشتی به اندازه کافی و قابل دسترس
اولویت بندی(رتبه بندی) اهمیت زیرمعیارهای ایمنی:
- در نظر گرفتن تمهیدات ایمنی دربرابر مخاطرات طبیعی مانند سیل و زلزله - ایمنی در تجهیزات برقی و تفریحی مانند تله سیؤ - وجود تابلوهای راهنمایی و هشدار دهنده در مسیر گردشگران - وجود پایگاه اورژانس و آمبولانس و ایستگاه آتش نشانی - وجود روشنایی کافی درهنگام تاریکی هوا - حضور ماموران حفاظت فیزیکی و نگهبان در منطقه – سنگ فرش مناسب و حفاظت فیزیکی در پیاده روها - ایمن بودن زمین بازی کودکان
4. نتیجه گیری
با توجه به تجزیه و تحلیل های صورت گرفته مشخص شد که معیارهای محیط زیست در فضاهای سبز و رود درههای درکه و دربند تهران عبارت از پاکیزگی محیط زیست در این مناطق، نگه داری لازم از گیاهان، اقدامات لازم جهت کاهش آلودگی صوتی در پارک ها، تنوع گیاهان و درختان موجود، وجود سطل زباله به اندازه کافی، آلودگی هوا، شیب موجود در منطقه، تنوع گونه پرندگان، اقدامات لازم جهت جلوگیری از آلودگی آب رودخانه، تلاش رهگذران و مغازه داران برای پاکیزگی محیط زیست می باشند. همچنین معیارهای گردشگری در فضاهای سبز و رود درههای درکه و دربند تهران شامل وجود مسیرمشخصی برای گردشگری، مطابقت موسیقی پخش شده با فرهنگ ایرانی، وجود رستوران و کافه و بوفه به اندازه کافی و دردسترس، وجود نیمکت و آلاچیق جهت استراحت گردشگران ، وجود وسایل ورزشی و بازی کودکان ، وجود سرویس های بهداشتی به اندازه کافی و قابل دسترس ، وجود پارکینگ و یا جای پارک مناسب جهت پارک خودرو و موتوسیکلت بودند. معیارهای ایمنی در فضاهای سبز و رود درههای درکه و دربند تهران نیز عبارت از سنگ فرش مناسب و حفاظت فیزیکی در پیاده روها ، وجود روشنایی کافی درهنگام تاریکی هوا ، وجود تابلوهای راهنمایی و هشدار دهنده در مسیر گردشگران، ایمنی در تجهیزات برقی و تفریحی مانند تله سیژ، وجود د پایگاه اورژانس و آمبولانس و ایستگاه آتش نشانی، حضور ماموران حفاظت فیزیکی و نگهبان در منطقه ، ایمن بودن زمین بازی کودکان، در نظر گرفتن تمهیدات ایمنی دربرابر مخاطرات طبیعی مانند سیل و زلزله بودند. و اولویت بندی معیارهای محیط زیست، گردشگری و ایمنی و همچنین زیر معیارهای این 3 معیار اصلی نیز که مشخص شد و در بین 3 معیار اصلی، اولویت اول متعلق به معیار محیط زیست، اولویت دوم متعلق به معیار گردشگری و اولویت سوم به معیار ایمنی تعلق گرفته است. رتبه بندی هر کدام از زیرمعیار ها نیز در قسمت یافته ها ذکر شد. در راستای پژوهش های صورت گرفته با این پژوهش بایستی به پژوهش های افرادی هم چون چنگیزی و همکاران (2)، هنرور و طبرسا (5)، زینی وند و هنرور (6)، برهمند و قدوسی (5)، بخشی و قیاسی (25)، دیناروندی و همکاران (12) و کلمبو و همکاران (24) اشاره نمود.
به طور کلی و براساس نتایج مهم ترین شاخص در معیار محیط زیست طبق نتیجه حاصل شده به استفاده از سموم جهت مبارزه با آفات و بیماری‌های گیاهی اشاره شده است. كارشناسان گیاه پزشكى فعال در واحد دفع آفات فضاى سبز شهرى با بازدید از پارك‌ها و بوستان‌ها و ویزیت گیاهان سبز در محیط زیست شهرى از سلامت آنها مراقبت و در صورت مشاهده عارضه اى در گیاهان، آنها را مداوا مى كنند تا ظاهر سبز شهر با طراوت باقى بماند. طبیعى است براى آغاز مبارزه با عوامل بیمارى زا و نیز آفات حد نصابى از این عوامل مدنظر قرار گیرد. از آنجایى كه در فضاى سبز، زیبایى بصرى عناصر تشكیل دهنده آن (شامل درختان و گیاهان زینتى) از اهداف ایجاد آن است لذا در این مورد خاص از آستانه خسارت به آستانه زیبایى تعبیر مى شود. این بدان معناست كه هر جا بیمارى و یا آفتى به ظاهر سبز گیاه آسیب برساند _ ولو باعث مرگ گیاه نشود _ درمان بیمارى آغاز مى شود. در دومین معیار گردشگری شاخص طبق نتیجه حاصل شده به موضوع شاخصهای اقتصادی اشاره شده است. علت این اهمیت را میتوان به این موضوع مرتبط دانست که متخصصان افزايش مزاياي اقتصادي و پس از آن مديريت يكپارچه گردشگري شهري و تهيه امكانات زيرساختي لازم را از مهم ترين ضرورت هاي توسعه گردشگري توسط مديريت شهري مي دانند. در سومین معیار ایمنی طبق نتیجه حاصل شده مهمترین شاخص مسیرها و موقعیت پارک اشاره شده است. علت این اهمیت را میتوان به این موضوع مرتبط دانست که ایمنی در پارکها و تجهیزات و خدمات عرضه شده در آنها باید به طور کامل ملحوظ شود. تاسیات برق و امکان اتصال برق با تیر چراغ‌های روشنایی در اثر آبیاری، ورود غیر مجاز موتور سواران، امکان خطرات احتمالی وسایل تفریحی چون انواع چرخ و فلک‌های برقی، تاب‌ها و سرسره‌های کودکان، وجود اختلاف سطح‌های خطرناک در مسیرهای پیاده پارک، کیفیت بهداشتی مواد غذایی بوفه‌های پارک و غیره همواره باید از سوی مدیران فضاهای سبز عمومی با دقت و وسواس بسیار مورد نظارت و کنترل قرار گیرد. در عین حال ایمنی به مجموعه عوامل و شرایطی که مانع از بروز حادثه و صدمه جسمی و جانی، همراه با ایجاد احساس آسایش و راحتی در بهره گیری از امکانات و خدمات پارکها توسط استفاده کنندگان می‌شود اطلاق می‌گردد.
بنابراین همانطور که نتایج روش دلفی نشان داد شاخصهای اقدامات لازم جهت کاهش آلودگی صوتی در پارک، رعایت موازین زیست محیطی در کاربرد سموم و کودهای شیمیایی، اقدامات صورت گرفته ناشی از منابع آلاینده در پارک، شاخصهای اکولوژیکی، شاخصهای نهادی و دسترسی به اطلاعات و ارتباطات و تسهیلات ایمنی باید حذف شوند. نتایج تحلیل سلسله مراتبی مهم ترین شاخص در معیار محیط زیست استفاده از سموم جهت مبارزه با آفات و بیماری‌های گیاهی، معیار گردشگری شاخصهای اقتصادی و معیار ایمنی مهمترین شاخص مسیرها و موقعیت پارک حاصل شد. با توجه به نتایج تاپسیس نیزبه ترتیب گزینه فضاهای سبز و رود درههای منطقه دربند به فضاهای سبز و رود درههای منطقه درکه برتری دارد.
در ادامه مجموعه ای از راهکارهای مدیریتی در ارتباط با مشکلات به وجود آمده در فضاهای سبز و رود دره های درکه و دربند تهران نیز ارائه شده است که عبارتند از:
· حذف کف بتنی رود دره در این مناطق که جذب آب را مشکل ساز نموده، زمینه ساز آب گرفتگی معابر در محدوده شهری می شود . استفاده از مواد قابل جذب آب در پوشاندن سطح پارکینگ ها، پیاده رو ها و مسیرهای عبوری بدین منظور راهگشا می باشد.
· طراحي محور گردشگري دربند به گونه اي انجام شود كه ارتباط اكولوژيك ميان لكه هاي سبز موجود در محدوده با استفاده از پوشش گياهي برقرار شود.
· رستورانهاي موجود در مسير رود دره بـا اولويـت محـل قرارگيـري (خارج از حریم رود دره) ایجاد شوند.
· تدوین قوانین لازم در مورد عدم تخلیه پساب هاي تصفیه نشده به منابع آبی و زمینه اي اطراف و اعمال جرایم براي اماکن رها کننده پسماندها در معابر و جوي ها
· ارائه تسهیلات و امکانات به بخش خصوصی و استفاده از توانمندي هایشان در جمع آوري و انتقال جهت مشارکت در امر پردازش و بازیافت پسماند
· حفظ ساختار طبیعی رود درهها در ارتباط مستقیم با پهنههای طبیعی پایین و بالا دستی، جهت ابقای تنوع گونهای.
· ممانعت از افزایش ساخت و سازها در اراضی سبز و باز شهرها و انتقال توسعه به اراضی فاقد توان‌هاي توسعه فضاهاي سبز
· لازم است کاربری ها، سرگرمی ها و فعالیتهای گردشگری زمینه ساز تعامل بین انسان و طبیعت باشند تا از این طریق روند نظارت و هدایت انسان شناختی تعامل بوم شناختی فضاهای سبز و رود دره ها فراهم گردد.
· جلوگیری از ورود پساب ها و فاضلاب ها به شبکه دالان رود درهها
· ساماندهی مراکز غیر رسمی بازیافت و پردازش با تأکید بر رعایت ضوابط و قوانین دستگاه هاي نظارتی مرتبط ضایعات و نخالههاي ساختمانی
· تامین پهنه های سیلابی رود دره ها جهت تامین روندهای بوم شناختی مرتبط با بهبود عملکردهای خود پالایشی
· کاشت حائل های طبیعی از درختان بوم سازگار در جداسازی ازدحام شهری از محدوده بوم شناختی شبکه رود دره ها.
· ممانعت از کاشت گسترده گیاهان و چمن هایی که آب زیاد می برند و در عین حال، توسعه کشت گیاهانی که با شرایط آب و هوایی سازگار باشند.
· ممانعت از اتلاف آب و بهره برداری از سفره های اب زیرزمینی به منظور استحکام خاک، ممانعت از فرسایش خاک و حفظ تنوع گونه ای جانوری و گیاهی در منطقه
· کاشت درختان با ریشه های افشان و تقویت خاک با تکنیک های مرتبط با کاهش لغزش زمین
· کاشت درختان پهن برگ به جای درختان دارای برگ سوزنی در راستای متعادل سازی رطوبت هوا
· تقویت شبکه های حمل و نقل عمومی، کاهش مصرف سوخت های فسیلی و کاهش رشد آلودگی های محیطی
· ایجاد انگیزه برای ترغیب بخش خصوصی به سرمایه گذاری و ارایه خدمات در فضاهای همگانی شهری و گردشگری با استفاده از سیاست‌ها و مشوق‌های مناسب به خصوص برای ارایه خدماتی که سرمایه گذاران در فصولی از سال به دلیل عدم حضور گردشگران توان پرداخت اقساط تسهیلات را ندارند از جمله: معافیت‌های مالیاتی و تسهیلات کم بهره با اقساط بلندمدت.
منابع
1. Abarkar M. Natural Resort Urban Design Criteria Of Environmental Perceptions Sample Valley Farahzad. MA: Environmental Engineering, Environmental Faculty Of Tehran University, Tehran; 2008. p.101.
2. چنگیزی، مهرنوش؛ کاظمی، روح الله؛ فرخیان، فروزان؛ «بررسی و رتبه بندی مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط زیست در پارک های شهری اهواز»، فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست، 1396. دوره 19، شماره 4، صفحات 519-530.
3. آزادی نجات، سعید؛ جلالی، سید غلامعلی؛ قدسی پور، سید حسن؛ «اولویت بندی معیارهای طراحی در برنامه ریزی و مدیریت ایمنی پارک ها و فضاهای سبز شهری با به کارگیری متند تصمیم گیری چند معیاره (MCDM) »، دومین همایش جامعه ایمن شهر تهران، بهار 1391. تهران- ایران.
4. برهمند، المیرا؛ قدوسی، جمال؛ «بررسی تحقیقات انجام شده در زمینه مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط زیست پارک های شهری در ایران»، فصلنامه انسان و محیط زیست، 1392. دوره 11، شماره 4، پیاپی 27-38، صفحات 10-22.
5. هنرور، جمال الدین؛ طبرسا، محمدعلی؛ «راهبردهای فضایی ساماندهی حاشیه رودخانه درکه با رویکرد ارتقاء سلامت شهروندان حد فاصل پل مدیریت - پل همت»، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال بیست و دوم، 1401. شماره 67، صفحات 221-240.
6. زینی وند، یاسین؛ هنرور، جمال الدین؛ «ساماندهی فضایی مکانی حاشیه رودخانه های شهری با رویکرد توسعه گردشگری (نمونه موردی شهرستان پلدختر)»، 1400. نشریه تحقیقات کاربری علوم جغرافیایی.
7. قربانی، رسول؛ تیموری، راضیه؛ «تحلیلی بر نقش پارک های شهری در ارتقای کیفیت زندگی شهری با استفاده از الگوی Seeking-Escaping (نمونه موردی: پارک های شهری تبریز)»، پژوهشهای جغرافیای انسانی، 1398. شماره 72، صفحات 47-62.
8. باقری، امید؛ اعظمی، جابر؛ زمانی، عباسعلی؛ خسروی، یونس؛ آقامحمدی، علی؛ «مطالعه‌ی استانداردهای بهداشت، ایمنی و محیط زیست در پارکهای شهری زنجان»، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه زنجان، دانشکده علوم، 1397.
9. Pineo, H., Zimmermann, N. & Davies, M. (2022). I Good ways to plan natural systems, methods of organizing and improving urban river valleys. Palgrave Commun , 6 (21). https://doi.org/10.1057/s41599 -020 -0398 - 3 .
10. Rick,B Forest S. Crooked (2021) River Valley Rehibilitation Draft Environmental Impact Statement. United States Department of Agriculture Forest Service: Idaho; 2014.p.59
11. Zhao, Y. W., Yang, Z. F., & Xu, F. (2017). T The theoretical framework of urban river revitalization planning in terms of urban river revitalization planning process. Environmental informatics archives, 5, 241 -247.
12. دیناروندی، مرتضی؛ جعفری، حمیدرضا؛ صالحی، اسماعیل؛ یاوری، احمدرضا؛ تاسا، حمید؛ «مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط زیست در پارک های شهری منطقه ۶ شهرداری تهران»، نخستین جشنواره بین المللی برترین های پژوهش و نوآوری در مدیریت شهری، پاییز 1392. تهران- ایران.
13. Karimi M. The River Valleys in The Development of The City. Manzar Journal; 2013; 5(22):20-23.
14. هاشملو، روح اله؛ اعظمی، جابر؛ زمانی، عباسعلی؛ توکلی، آزاده؛ «ارزیابی مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست در هنرستان نهم»، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه زنجان، دانشکده علوم. 1398.
15. برهمند، الميرا؛ قدوسی، جمال؛ «ارايه الگويی جهت ارزيابی وضعيت بهداشت و ايمنی محيط زيست پارک های شهری»، علوم و تکنولوژی محيط زيست، 1395. دوره 18، شماره 3، صفحات 91-103.
16. سرگزی لاغری، ابراهیم؛ کریمی، سعید؛ صالحی، اسماعیل؛ «ارائه مدلی جهت استقرار همزمان سیستم مدیریت ایمنی بهداشت و محیط زیست و سیستم مدیریت جامع در محیط های شهری»، پایان نامه کارشناسی ارشد ناپیوسته، دانشگاه تهران. 1394.
17. Padash. A, & Rajabzadeh Ghatari. A, 2020, Toward an Innovative Green Strategic Formulation Methodology: Empowerment of Corporate Social, Health, Safety and Environment, Journal of Cleaner Production, Volume 261, 10 July 2020, 121075
18. Van Herzele, A., Vries, S., 2016. Linking green space to health: a comparative study of two urban neighborhoods in Ghent, Belgium. springer science +business media.
19. باقری، امید؛ اعظمی، جابر؛ زمانی، عباسعلی؛ خسروی، یونس؛ آقامحمدی، علی؛ «مطالعه‌ی استانداردهای بهداشت، ایمنی و محیط زیست در پارکهای شهری زنجان»، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه زنجان، دانشکده علوم. 1397.
20. صالحی، اسماعیل؛ حاجی باقری، هدی؛ قوانلو قاجار، مریم؛ «استقرار مدیریت ایمنی، بهداشت و محیط زیست در پارک های شهری مطالعه موردی پارک های منطقه یک شهرداری تهران»، دومین کنفرانس برنامه ریزی و مدیریت محیط زیست، 1391. دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران- ایران.
21. Irvin, KN., Fuller, RA., Pavine, P., Warren, PH., Lomas, KJ., Gaston, LJ., Gaston, KJ., 2015. Dimension of the Sustainable City, Springer Netherlands.www.Springer.com.
22. Rabare, RS., Okech, R. and Onyango, GM., 2013. The role of urban parks and socio-economic development: case study of Kisumu Kenya. Theoretical and empirical research in urban management media.
23. قاسمی‌نژاد، علیرضا؛ گیوه چی، سعید؛ هویدی، حسن؛ «ارزیابی فرهنگ HSE مبتنی بر سیستم مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط زیست (HSE-MS) در شرکت نفت خزر»، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده محیط زیست. 1397.
24. Colombo. S, EnricoGolzio. L, & Bianchi. G, 2019, The evolution of health-, safety- and environment-related competencies in Italy: From HSE technicians, to HSE professionals and, eventually, to HSE managers, Safety Science, Volume 118, October 2019, PP 724-739
25. بخشی، نادر؛ قیاسی، سمیرا؛ «تدوین و اولویتبندی استراتژی مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط زیست کارخانه قند شهر زیبا با تحلیل SWOT»، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، مجتمع آیت‌الله هاشمی رفسنجانی (ره) - دانشکده فنی و مهندسی. 1395.
[1] Health, Safety, Environment
[2] International Standard Organization
[3] Occupational Health and Safety Assessment Series
[4] Urban Health, Safety, Environment
[5] Pineo
[6] Rick
[7] Zhao