تحلیل تأثیر تغییرکاربری بر هویت‌فضایی معماری خانه‌های سنتی و بازتاب آن در راهبردهای طراحی‌شهری (گسترۀ واکاوی: کلان‌شهر تبریز)

محورهای موضوعی : جامعه شناسی شهری و ارتباط آن با فضاهای معماری

محمد دبدبه ^{1 *} , آرش ثقفی‌اصل ² , میرمحمدجواد پورهادی‌حسینی ³ , مهدیه شاه‌پروری ⁴

1 - گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.
2 - گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.
3 - گروه هنر و معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.
4 - گروه معماری، واحد امارات، دانشگاه آزاداسلامی، دبی، امارات متحده‌عربی.

تاریخ دریافت : 1404/01/31 تاریخ پذیرش : 1404/03/01 تاریخ انتشار : 1404/03/25

کلید واژه: خانه‌های سنتی, معماری ایرانی, تغییرکاربری, هویت‌فضایی, طراحی‌شهری, کلان‌شهر تبریز. ,

چکیده مقاله :

خانه‌های سنتی ایران، به‌عنوان یکی‌‌از مهمترین نمودهای هویت‌‌محور معماری ‌ایرانی در فرایند تغییرکاربری با دگرگونی‌هایی عمیق در لایه‌های کالبدی، فضایی و معنایی مواجه می‌شوند. این پژوهش باهدف تحلیل تأثیر تغییرکاربری بر چشم‌اندازهای ساختاری به‌مثابۀ؛ «هویت‌فضایی معماری»، «تحولات ناشی از تغییرکاربری» و «بازتاب الگوها در طراحی‌شهری»، در کلان‌شهر تبریز انجام گرفته است. روش‌تحقیق به‌صورت ترکیبی (کیفی→کمی)، است. در بخش کیفی، داده‌ها ازطریق تحلیل محتوای اسناد تاریخی و مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با ۱۸متخصص گردآوری و با کدگذاری 3‌مرحله‌ای تحلیل شد. در بخش کمی، پرسش‌نامه‌ای با پایایی مناسب براساس آلفای کرونباخ، برای دو آیتم‌ منتخب «الگوهای کالبدی و تأثیرات تغییرکاربری»؛ (79/0)، و «ابعاد ارتباطی و ادراکی هویت‌فضایی»؛ (83/0)، در میان 384نفر از شهروندان، معماران و ساکنان بومی توزیع شد. داده‌های حاصل بااستفاده‌از نرم‌افزار SPSS و آزمون t تک‌نمونه‌ای مورد‌تحلیل قرار گرفت. یافته‌ها نشان داد تغییرکاربری بدون رویکرد زمینه‌گرا به‌طور معناداری (Sig<0.05)، موجب کاهش انسجام بصری (143/8=t)، تضعیف هویت کالبدی (261/3-=t)، و اختلال در سازگاری با طراحی‌شهری (824/2-=t)، شده است. همچنین، تحلیل شاخص‌های هویت‌فضایی حاکی‌از کاهش حس‌تعلق (332/4=t)، و پیوند تاریخی (396/2=t)، در فضاهای تغییرکاربری‌یافته بود. نتایج کیفی نیز بر گسست ساختار فضایی و اغتشاش الگوهای طراحی‌شهری تأکید داشت. براین‌اساس، پیشنهاد می‌شود راهبردهای طراحی‌شهری با محوریت حفظ اصالت معماری(210/1-=t)، و نحوۀ استفادۀ ثانویه از بنا (280/2=t)، بازتعریف شوند تا از تخریب حافظۀ جمعی و هویت بومی جلوگیری گردد.

چکیده انگلیسی:

Traditional Iranian houses, as one of the most significant manifestations of identity-oriented Iranian architecture, undergo profound transformations in physical, spatial, and symbolic layers during the process of adaptive reuse. This study aims to analyze the impact of adaptive reuse on three structural perspectives: spatial identity in architecture, transformations induced by functional change, and the reflection of these patterns in urban design, focusing on Tabriz Metropolis. The research adopts a mixed-methods approach (qualitative→quantitative). In the qualitative section, data were collected through content analysis of historical documents and semi-structured interviews with 18 experts, and analyzed using three-stage coding. In the quantitative section, a questionnaire with acceptable reliability—based on Cronbach’s alpha scores of 0.79 for "physical patterns and adaptive reuse effects" and 0.83 for "relational and perceptual dimensions of spatial identity"—was distributed among 384 citizens, architects, and local residents. The data were analyzed using SPSS software and a one-sample t-test. The findings revealed that non-contextual adaptive reuse significantly (Sig<0.05), reduces visual coherence (t=8.143), weakens physical identity (t=-3.261), and disrupts compatibility with urban design (t=-2.824). Additionally, analysis of spatial identity indicators showed a decline in sense of place (t=4.332), and historical continuity (t=2.396), in reused spaces. Qualitative results also highlighted the fragmentation of spatial structures and disorder in urban design patterns. Accordingly, it is recommended that urban design strategies be redefined with a focus on preserving architectural authenticity (t=-1.210), and appropriate secondary use of buildings (t=2.280), to prevent the erosion of collective memory and local identity.

منابع و مأخذ:

Ahuey, Sadegh. Ahmadi Disfani, Yadollah. Kalantari Khalil Abad, Hossein. (2021). Recognizing The Distinctiveness Of Traditional Iranian Houses Based On Physical, Social And Cultural Components Of Identity. Journal of The Institute Of Islamic Art, 18(41): 74-91. (In Persian)
Alempour Rajabi, Masoud. (2004). Cultural Heritage And Tourism Of East Azerbaijan. 1st ed. Tabriz: Ehsas Publications. (In Persian)
Aliasl Mamaghani, Shafigeh. Saremi, Hamidreza. Bemanian, Mohammad Reza. (2021). Physical Identity Of Traditional Interior Housing Spaces And Its Applicability In Houses Of Tabriz. Journal Of Environmental Based Territorial Planning, 14(52): 116-197. (In Persian)
Barzagar, Asma. Noroollahi, Mojtaba. Arayesh, Mohammadbagher. (2023). Presenting A Conceptual Model With An Emphasis On Effec-tive Components In The Identity Of Urban Facades Based On Metacomposition Method. Journal Of Hoviat Shahr, 17(53): 87-102. (In Persian)
Chapman, David. (2016). Creating Neighborhoods And Places In The Built Environment. Translated By Shahrzad Faryadi And Manouchehr Tabibian. 3rd ed. Tehran: University Of Tehran Press. (In Persian)
Dabdabeh, Mohammda. Rezvanpanah, Majid. Seddigh, Morteza. Farahinia, Amir Hossein. Yazdanpanh Abdolmaleki, Parisa. Heydari, Shilan. (2023). Consolidation Identity In Architecture And Interior Architecture: Review On Adaptive Land Use Alteration In Tabriz Historical Houses (Qajar Era); A Selection Of Architect Dabdabeh's Works. 1st ed. Tehran: Tahangostar Publications. (In Persian)
Daneshmand, Parisa. (2023). History Of Adaptive Reuse In Architecture: Studies From Iran. Akdeniz University Journal Of The Faculty Of Architecture, 2(2): 138-155.
Emami Koupaei, Samaneh. Safian, Mohammadjavad. Saboohi, Effat. (2023). Aspects Of Architecture In Accordance With The Ontological Features Of Dasein In Heidegger's Thought. Journal of Architectural Thought, 7(14): 1-20. (In Persian)
Esmaeili Sangari, Hossein. Omrani, Behrouz. (2014). The History And Architecture Of Tabriz Old Houses. 1st ed. Tabriz: Foroozesh Publications. (In Persian)
Flamaki, Mohammad Mansour. (2018). Revitalization Of Historical Monuments And Cities. 13th ed. Tehran: University Of Tehran Press. (In Persian)
Haeri Mazandarani, Mohammadreza. (2009). House, Culture, Nature: A Study Of Contemporary Historic Houses To Develop The Process And Criteria For House Design. 1st ed. Tehran: Center For Urban Planning And Architecture Studies And Research Publications. (In Persian)
Hamzenejad, Mahdi. Sadrian, Zahra. (2014). Housing Design Principles Of Islam And Other Contemporary Usable Patterns. Journal Of Researches In Islamic Architecture, 2(3): 87-76. (In Persian)
Hojat, Essa. Mozafar, Farhang. Saadati, Sayedehpoorandokht. (2017). Investigating Home Effective Attributes In Developing Dwellers' Attachment. {Presenting A Causal Process Model}. Journal Of Fine Arts: Architecture and Urban Planning, 22(2): 51-62. (In Persian)
Izadi, Arezoo. Nasekhian, Shahriar. Mohammadi, Mahmoud. (2019). Explaining Of The Conceptual Framework For Sustainable Regeneration Of Historical Fabric (Reviewing Documents, Statements And Regeneration Charters). Parseh Journal Of Archaeological Studies, 2(6): 161-177. (In Persian)
Javadi, Mahsa. Boudagh, Mehrnaz. Makani, Vida. (2016). Introduction To The Identity Of The Built Environment By Elements Of Location, Space And Body. Intenational Journal Of Urban And Rural Management, 14(41): 139-160. (In Persian)
Leilasi Marand, Sabereh. Hashempour, Parisa. (2021). The Comprative Study Of The Physical Individual Historical Houses In A Range Of The Historical And The Cultural Region Of Tabriz. Culture Of Islamic Architecture And Urbanism Journal, 6(1): 53-77. (In Persian)
Małyszek, Agnieszka. (2021). Architecture As The Art Of Creating Human-Friendly Places. Journal Of Budownictwo i Architektura, 20(1): 59-76.
Marques, Bruno. Freeman, Claire. Carter, Lynette. Pedersen Zari, Maibritt. (2020). SenseOf Place And Belonging In Developing Culturally Appropriate Therapeutic Environments: A Review. Journal Of Societies, 10(4): 1-18. Sabatino, Michelangelo. (2007). The Poetics Of The Ordinary: The American Places Of Charles W. Moore. Journal Of Places, 19(2): 62-71.
Scott, Fred. (2018). On Altering Architecture. Translated By Alireza Einifar, Seyyed Ehsan Masoud, And Navid Golchin. 1st ed. Tehran: Ketab-e Fekr-e No Publications. (In Persian)
Sohangir, Sarah. Nazir Salami, Mohammadreza. (2014). The Patterns Of Creating Space In Architecture Relying On Theoretical Paradigms Of Postmodernism. Journal Of Bagh-e Nazar, 11(28): 65-77. (In Persian)
The Holy Qur'an. (2005). The Holy Qur'an. Translated By Mohammad Kazem Moazzi. 1st ed. Tehran: Saberine Publications. (In Persian)
Wang, Jingyi. Zakaria, Safial Aqbar. (2025). Morphological Characteristics And Sustainable Adaptive Reuse Strategies Of Regional Cultural Architecture: A Case Study Of Fenghuang Ancient Town, Xiangxi, China. Journal Of Buildings, 15(1): 1-25.
Zhang, Zejia. (2024). The Influence Of Traditional Architectural Elements On Modern Building Design. Journal Of Highlights In Science, Engineering And Technology (AGECT), 113(1): 131-142.