بررسی توسعه یافتگی اقتصادی شهرهای منطقه آزاد ارس در محیطGIS

محورهای موضوعی : کاربرد GIS&RS در برنامه ریزی شهری

جواد عابدی آبش احمدلو ¹ , عباس ارغان ² , ناصر اقبالی ³

1 - دانشجوی دکتری گروه جغرافیا، واحد تهران مرکزی،دانشگاه آزاد اسلامی ، تهران ، ایران
2 - دانشیار گروه جغرافیا ، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد سمنان، سمنان، ایران
3 - دانشیار گروه جغرافیا ، واحد تهران مرکزی،دانشگاه آزاد اسلامی ،تهران ، ایران

تاریخ دریافت : 1402/01/11 تاریخ پذیرش : 1402/12/02 تاریخ انتشار : 1402/11/17

کلید واژه: واژگان کلیدی:منطقه آزاد, منطقه آزاد ارس, توسعه, توسعه اقتصادی .,

چکیده مقاله :

چکیده منطقه آزاد قلمرو معینی است که اغلب در داخل یا در مجاور یک بندر واقع شده اند و در آن تجارت آزاد به سایر نقاط جهان مجاز شناخته شده است و کالاها را می توان بدون پرداخت حقوق و عوارض گمرکی به این منطقه وارد یا از آن خارج نمود . مناطق آزاد تجاری نقش بسیار مهمی در توسعه اقتصادی کشورها در جهان دارند.هر فعالیت اقتصادی جدید تأثیر بسیار زیادی برتوسعه میزبان خواهد داشت.فعالیت اقتصادی موفق منجر به ایجاد ارزش افزوده و سودآوری مشوق و انگیزه ای برای جذب سرمایه گذاران بیشتر در منطقه به معنی افزایش فرصت های شغلی است که توسط مردم محلی پر می شود. با ایجاد فرصت های شغلی جدید سطح رفاه درمنطقه ارتقا خواهد یافت.با توجه به اهمیت این موضوع این پژوهش به تحلیل توسعه یافتگی اقتصادی منطقه آزاد تجاری ارس درمی پردازد . هدف اصلی پژوهش میزان توسعه یافتگی شهرهای منطقه آزاد ارس و رتبه بندی هریک می باشد.تحقیق حاضر در زمره تحقیقات کاربردی و از نظر روش در چارچوب روش توصیفی-تحلیلی قرار می گیرد. جمع آوری اطلاعات به دو روش کتابخانه ای ومیدانی بوده است. جامعه آماری مورد مطالعه ساکنین و کارکنان ادارات شهری شهرهای پیرامون منطقه می باشند. که علت انتخاب این جامعه تاثیر منطقه آزاد ارس بر زندگی این ساکنین و آگاهی نخبگان و کارکنان است.50 نفر از این افراد به صورت تصادفی انتخاب شده است؛ همچنین برای برآورد حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده شده است.برای سنجش پایایی تحقیق از روش آلفای کرونباخ استفاده می گردد. جهت بررسی پژوهش مورد نظر از تکنیک تاپسیس و روش تحلیل خوشه ای استفاده شده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که شهرستان جلفا از نظر شاخص های توسعه یافتگی اقتصادی رتبه اول،هادیشهر رتبه دوم،بخش مرکزی و سیه رود به ترتیب رتبه 3 و 4 را به خود اختصاص داده اند

چکیده انگلیسی:

Abstract A free zone is a certain territory that is often located inside or adjacent to a port, where free trade is allowed to other parts of the world, and goods can be imported or exported from this zone without paying customs duties and taxes. . Free trade zones play a very important role in the economic development of countries in the world. Every new economic activity will have a great impact on the development of the host. Successful economic activity leads to the creation of added value and profitability, an incentive and incentive to attract more investors in the region, which means an increase Job opportunities are filled by local people. With the creation of new job opportunities, the welfare level in the region will be improved. Due to the importance of this issue, this research analyzes the economic development of Aras Free Trade Zone. The main purpose of the research is the development rate of the cities of Aras Free Zone and the ranking of each. The present research is in the category of applied research and in terms of method, it is in the framework of descriptive-analytical method. Data collection was done in two ways: library and field. The statistical population under study is the residents and employees of the municipal offices of the cities around the region. The reason for choosing this community is the impact of the Aras Free Zone on the lives of these residents and the awareness of the elites and employees. 50 of these people were randomly selected; Also, Cochran's formula was used to estimate the sample size. Cronbach's alpha method was used to measure the reliability of the research. TOPSIS technique and cluster analysis method have been used to investigate the research. The obtained results show that in terms of economic development indicators, Jolfa city ranks first, Hadishehr ranks second, central sector and Siehroud rank 3rd and 4th respectively.

منابع و مأخذ:

-اسفندیاری، علی اصغر؛ مقدس حسن زاده، سمیره و دلاوری، مجید (1387)، ارزيابي عملكرد مناطق آزاد تجاري ايـران و تأثير آن در توسعه اقتصـادي اين منـاطق، پژوهشنامه اقتصادی.
- بروجی، کوروش و کیانرسی، سمانه (1393)، نقش مناطق آزاد تجاری- صنعتی در فرآیند متنوع سازی اقتصاد مبتی بر نفت،اندیشکده اقتصاد.
- حضرتی صومعه، زهرا، ساعی شتربانی، روح اله و کرم پور، رزا(1399)، مناطق آزاد محرک توسعه تحليلي جامعه شناختي بر ابعاد عملکردي منطقه آزاد ارس، دو فصلنامه جامعه شناسی اقتصادی و توسعه، سال نهم. شماره اول، صفحات115-140.
- رحمانی،اسماعیل و داوود، حاتمی (1397)، مقایسه تطبیقی نقش مناطق آزاد تجاری بر گسترش فیزیکی شهرها (نمونه موردی: مناطق آزاد تیانجین چین و چابهار ایران(، فصلنامه مطالعات عمران شهری. دوره دوم،شماره ششم.
رهنورد فرج‌الله. (1389) عوامل مؤثر بر عملکرد مناطق آزاد تجاری ـ صنعتی ایران. فرایند مدیریت و توسعه. ۲۳ (۲) :۴۵-۵۹
-ساروخانی، باقر؛ ادهمی، عبدالرضا و محمدزاده، حیدر(1399)،سرمایه اجتماعی زمینه ساز توسعه اقتصادی (موردمطالعه منطقه آزاد ارس)، نشریه جامعه شناسی اقتصادی و توسعه. دوره 10 شماره 1.
سیاف زاده، علیرضا؛ بهنام، محمد و بهنام، شکار( 1392)،تأثیر آزادسازی تجاری- صنعتی ارس و عوامل تأثیر گذار در رشد اقتصادی منطقه، تهران، اولین همایش ملی جغرافیا، شهرسازی و توسعه پایدار.
-قنبرپور، خدیجه، مهکویی،حجت؛ امیری،علی و زین العابدین عموقین، یوسف(1400)،تحلیل تاثیر مناطق آزاد بر توسعه اقتصادی در ایران (مطالعه موردی : منطقه آزاد ارس)، فصلنامه جغرافیاو مطالعات محیطی، سال دهم، شماره 39.
-معاونت پژوهش‌های اقتصادی(1395)،فراتحلیل مطالعات مناطق آزاد.
-یعقوب زاده، رحیم؛ عمویی، صدرا و جان بابانژاد، محمدحسین(1394)، ارزیابی مناطق آزاد ایران به لحاظ جذب گردشگر وتوسعه زیرساخت‌های گردشگری؛مطالعه موردی:منطقه ازاد قشم، فصلنامه مطالعات فرهنگی و سیاسی خلیج فارس.دوره 2،شماره 3.
Devadas, V. and Vaibhav Gupta., )2011(, Planning for Special Economic Zone: A Regional Perspective, Institute of Town Planners, India Journal 8 - 2, 53 - 58, April - June 2011
Zheng Wan, Yang Zhang, Xuefeng Wang, Jihong Chen. (2014): Policy and politics behind Shanghai’s Free Trade Zone Program, Journal of Transport Geography 34.pp 1

متن کامل:



2 بررسی سطح توسعه یافتگی اقتصادی در شهرهای مناطق آزاد تجاری با استفاده از مدل تصمیم‌گیری چند معیاره تاپسیس(مورد مطالعه:منطقه آزاد ارس)

 

 

بررسی سطح توسعه یافتگی اقتصادی در شهرهای مناطق آزاد تجاری با استفاده از مدل تصمیم گیری چند معیاره تاپسیس (مورد مطالعه: منطقه آزاد ارس)

نوع مقاله: پژوهشی

جواد عابدی آبش‌احمدلو¹ عباس ارغان² ناصر اقبالی³

تاریخ دریافت : 11/01/1402                                 تاریخ پذیرش: 23/12/1402

صفحات 36-49

چکیده

مناطق آزاد تجاری نقش بسیار مهمی در توسعه اقتصادی کشورها در جهان دارند. هر فعالیت اقتصادی جدید تأثیر بسیار زیادی برتوسعه کشور میزبان خواهد داشت. فعالیت اقتصادی موفق منجر به ایجاد ارزش افزوده و سودآوری مشوق و انگیزه ای برای جذب سرمایه گذاران بیشتر در منطقه به معنی افزایش فرصت‌های شغلی است که توسط مردم محلی پر می شود. با ایجاد فرصت‌های شغلی جدید سطح رفاه در منطقه ارتقا خواهد یافت. بر این اساس، پژوهش حاضر با هدف بررسی میزان توسعه یافتگی اقتصادی شهرهای منطقه آزاد تجاری ارس به تحلیل جایگاه و رتبه بندی هریک از شهرهای واقع در منطقۀ فوق می پردازد. تحقیق حاضر از نوع کاربردي و از نظر روش، توصیفی-تحلیلی می باشد. جمع آوري اطلاعات به دو روش کتابخانه ای ومیدانی بوده و جامعه آماري مورد مطالعه، ساکنان  و کارکنان ادارات شهرهای واقع در منطقه می باشند. علت انتخاب اين جامعه تاثیر بلا شرط منطقه آزاد ارس بر کم و کیف زندگی ساکنان عادی و کارمندی منطقه و رونق تجارت کالا و محصولات منطقه ای و فرامنطقه ای هست. حجم نمونه براساس فرمول کوکران، 50 نفر از ساکنان و کارکنان ادارات منطقه، که به صورت تصادفي انتخاب شده و برای سنجش پایایی تحقیق از روش آلفای کرونباخ استفاده گردیده است. جهت بررسی متغیرها، تکنیک تاپسیس و روش تحلیل خوشه ای به کار گرفته شده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که شهرستان جلفا از نظر شاخص‌های توسعه یافتگی اقتصادی رتبه اول، ‌هادیشهر رتبه دوم، بخش مرکزی و سیه رود به ترتیب رتبه‌های سوم و چهارم را به خود اختصاص داده اند. براساس تحلیل‌های به عمل آمده، برای تحقق جهات توسعه در منطقۀ مورد مطالعه، توجه بیشتر به بخش‌های پیرامونی از نظر برنامه ریزی اقتصادی لازم است.. .                                                                                                                                       

 

واژگان کلیدی: توسعه اقتصادی، منطقه آزاد، شهرهای منطقه آزاد ارس، تکنیک تاپسیس.

 

---

[1]  دانشجوی دکتری گروه جغرافیا ،واحد کلیبر، دانشگاه آزاد اسلامی، کلیبر؛ ایران. [e-mail]

[2]  دانشیار گروه جغرافیا واحد سمنان،، دانشگاه آزاد اسلامی ، سمنان ، ایران ؛[e-mail]

[3]  دکترای تخصصی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز؛[e-mail]

مقدمه   

درحال حاضر ایران به عنوان یکی از کشورهای درحال توسعه در جهان و یکی از قدرتهای منطقه ای در خاورمیانه، نیاز مبرمی به توسعه در تمامی سطوح دارد. باتوجه به وضعیت کنونی کشورها در جهان که توسعه اقتصادی در رأس گفتمان اصلی برنامه‌های اکثر کشورها قرار گرفته، نیاز است که در ایران هم به توسعه اقتصادی باتوجه به برنامه ریزی‌های دقیق و صحیح به این مهم دست یافت. با نگاه به منابع درون کشور، هرکارشناس مجربی به این موضوع اذعان دارد که ایران کشوری با ثروت فراوان است ولی وقتی منابع موجود را با جایگاه وضعیت کنونی کشور در توسعه یافتگی قیاس می کنیم مشاهده می شود که تفاوت زیاد و معناداری میان آنها وجود دارد. یکی از پتانسیل‌هایی که برای توسعه اقتصادی وجود دارد، در نظر گرفتن و توجه به ایجاد مناطق آزاد است؛ زیرا که جایگاه مناطق آزاد در دنیا شناخته شده است و به ویژه برای کشورهایی همانند ایران می تواند، در توسعه محلی، ملی و منطقه ای کارساز باشد(قنبرپور و همکاران، 1400: 8). ایجاد مناطق آزاد در کشورهایی انجام می گیرد که سعی دارند خود را سریع تر از زمان مقرر به مواهب توسعه پایدار و متوازن، برخوردار کنند و چون حوزه ای را با مشخصات ویژه انتخاب می کنند، انتظار دارند که بتوانند این حوزه را به عنوان بخشی از کشور در فرآیند توسعه سریع قرار دهند و دستاوردهای آن را در کل کشور تعمیم دهند. اساسی ترین موضوع در تاسیس مناطق آزاد،آماده سازی زیرساخت‌ها و فراهم آوردن بستر مناسب برای شکل گیری توسعه آن است. نقش اصلی مناطق آزاد در کشورهای در حال توسعه تغییر تفکر اقتصادی در این کشورها و همسویی اقتصاد ملی با اقتصاد جهانی است. مناطق آزاد دارای کارکردها و اهداف مختلفی هستند و در قالب الگویی پیشرو برای انجام اصلاحات اقتصادی و تجاری کشور، به عنوان فضای توسعه و پردازش صادرات به بازارهای جهانی و به عنوان فضای جذب سرمایه گذاری و فناوری خارجی و فضای جذب گردشگران عمل می کنند(یعقوب زاده و همکاران، 1394: 101) . در مناطق آزاد تجاری هر فعالیت اقتصادی جدید تأثیر بسیار زیادی برتوسعه میزبان خواهد داشت. فعالیت اقتصادی موفق منجر به ایجاد ارزش افزوده و سودآوری مشوق و انگیزه ای برای جذب سرمایه گذاران بیشتر در منطقه به معنی افزایش فرصت‌های شغلی است که توسط مردم محلی پر می شود. با ایجاد فرصت‌های شغلی جدید سطح رفاه در منطقه ارتقا خواهد یافت. شکی نیست که این مناطق نقش بی بدیلی در توسعه اقتصادی کشورها ایفا می کنند(حضرتی صومعه،1399: 113). 

منطقه آزاد تجاري- صنعتي ارس در شهریور 1382 به تصويب مجلس شوراي اسلامي‌رسید و با صدور مجوز، سازمان منطقه آزاد ارس تأسیس و در اواخر شهريورماه  1383 رسما دایر گردید. این منطقه با مساحت 97 كیلومتر مربع و با مركزيت شهرستان جلفا در استان آذربايجان شرقي، در حاشیه جنوبي رود ارس و همسايگي كشورهاي آذربايجان و ارمنستان و جمهوري خودمختار نخجوان آغاز به كار كرد. فاصلۀ منطقۀ فوق با شهر تبريز، 137 كیلومتر و با شهر تهران، 761 كیلومتر می باشد. منطقه آزاد ارس به سبب برخورداری از موقعیت مواصلاتی و ژئواکونومیکی ممتاز، دارا بودن سکونتگاه‌های شهری و دسترسی به بازارهای بین المللی سرمایه و تکیه بر امکانات برجسته توسعه ترانزیت و صادرات مجدد، توانمندی‌های بالای صادراتی و با فراهم سازی زیرساخت‌های توسعه فعالیت‌های بازرگانی در کنار گمرکات و مراکز تخلیه و بارگیری کالا توانسته است در جهت ارتقای نقش هم پیوندی اقتصاد منطقه ای و ملی با اقتصاد جهانی، بستر ساز تعامل سازنده کشور با جهان باشد(ساروخانی، 1399: 242). لذا پژوهش حاضر با هدف بررسی میزان توسعه یافتگی اقتصادی شهرهای منطقه آزاد تجاری ارس به تحلیل جایگاه و رتبه بندی هریک از شهرهای واقع در منطقۀ فوق می پردازد. وجه تمایز و نوآوری این پژوهش در این است که تحقیقات قبلی تنها به جنبه توسعه یافتگی منطقه مورد مطالعه پرداخته اند اما پژوهش حاضر علاوه بر این موضوع به رتبه بندی شهرهای واقع در منطقه و شهرستان جلفا نیز پرداخته است.

مبانی نظری تحقیق

منطقه آزاد تجاري، محدوده معیني از قلمرو يك كشور است كه خارج از محدوده قانوني، اداري و فیزيكي تأسیسات گمركي و معمولا در محدوده يك بندر قرار دارد و در آن تجارت آزاد با ساير نقاط جهان مجاز شناخته مي‌شود. اين مناطق جهت گیري صادراتي دارند و ورود و خروج كالا و سرمايه و جابجايي نیروي كار متخصص در آنها به سهولت صورت مي‌گیرد. اين مناطق با بهره گیري از تسهیلات و مشوق‌هایی نظیر حذف تعرفه‌هاي گمركي و سود بازرگاني، حذف مالیات براي تولیدكنندگان، حذف تشريفات زائد ارزي، رفع محدوديت‌هاي صادراتي و ايجاد تسهیلات در ورود و خروج اتباع خارجي، با جذب سرمايه گذاري خارجي و جذب فناوري مدرن به توسعه سرزمین اصلي كمك مي‌كنند. شايان ذكر است مناطق آزاد بر حسب نوع فعالیت، به گونه‌هاي مختلفي تقسیم مي‌شوند كه هريك كاركرد خاص خود را دارند و از آن جمله مي‌توان به منطقه آزاد تجاري، منطقه آزاد صنعتي، منطقه آزاد تجاري- صنعتي، منطقه آزاد گمركي، منطقه آزاد گردشگري، منطقه آزاد شركت‌ها، منطقه پردازش صادرات، منطقه ممتاز صادراتي و منطقه ويژه اقتصادي، اشاره كرد)معاونت پژوهش‌های اقتصادی مناطق آزاد،1395: 16). اصطلاح مناطق آزاد، نخستین بار توسط نویسنده ای به نام (گروبل)در سال 1982به کار برده شد که بر انجام آزاد فعالیت‌های اقتصادی در محدوده حراست شده ای از یک کشور دلالت داشت، که در آن دخالت پاره ای از نهادهای رسمی سرزمین اصلی عمدتاً گمرک و نهادهای اقتصادی( و تشریفات اداری و دیوانسالاری به حداقل می رسد تا از این طریق جذب سرمایه، و تکنولوژی مدرن را به حداکثر ممکن رسانیده و امکانات کسب درآمدهای ارزی، اشتغالزایی و محرومیت زدایی را فراهم آورد. مناطق آزاد بنابر خصوصیات طبیعی خود( مانند قرار داشتن در شاهراه‌های تجاری، حوزه‌های ارتباطی – اقتصادی) متراکم دارای قابلیت‌های بالقوه با اهمیتی می باشند (بروجی،1393 :16).

منطقه آزاد عبارت است از ناحيه جغرافيایی محدود و محصور در چارچوب گمرك ملی(بندر، دریا، جزیره یا بخشی از خاك كشور) كه بر پایه قانونی ویژه، فعاليت صنعتی و بازرگانی و ورود و خروج كالا در آن آزادو مشمول مقررات و ضوابط گمركی باشد. در تعریفی دیگر یک منطقه آزاد تجاری  یك یا چند منطقه خاص از كشوری كه در آن تعرفه جاری عادی و سهمیه حذف و الزامات  بوروكراتيك در به امید جذب كسب و کارجدید و سرمایه گذاری خارجی راکاهش داده است. منطقه ویژه اقتصادی، مناطق آزاد تجاری هستند كه مجموعه ی از قوانين اداری و مالياتی كاملاً متفاوتی دارند و خارج از حوزه مقامات گمركی است. منطقه ویژه اقتصادی به ایجاد محيط مساعد برای ارتقای سرمایه گذاری و صادرات باور دارد. ازاین رو، بسياری از كشورهای درحال  توسعه انتظار دارند، توسعه منطقه ویژه اقتصادی، كه موتور رشد اقتصادی فراهم می کند برای  اقتصادشان كه به صنعتی شدن دست یابند .منطقه ویژه اقتصادی یك مفهوم اقتصادی است كه اهداف رشد اقتصادی در یك كشور را به وسيله  افزایش صادرات، ایجاد محيط  موردپسند خارجی و ایجاد اشتغال در مقياس بزرگ را تحقق می بخشد. (رحمانی، 1397: 48). واژه توسعه به عنوان سازه ای چند بعدی در جامعه شناسی از خیل عظیمی از محرک‌هاو عوامل تاثیر می پذیرد؛ که دراین میان، مناطق آزاد یکی از عوامل محرکه توسعه است. هرچند دربطن آن در ابتدا موضوعات بازرگانی به ذهن متبادر می گردد.منتها باید توجه داشت که مناطق آزاد به صورت یک سر منشأ،تاثیرات اجتماعی و فرهنگی در خور توجهی از خود بر جای می گذارندو صرفا در حیطه اقتصادی و بازرگانی منحصر نیستند(حضرتی صومعه،1399: 116). توسعه نيازمند سرمايه گذاری در بخش‌ها و فعاليت‌های مختلف است. بدون سرمايه گذاری در طرح‌های زيربنايي و روبنايي نمي‌توان انتظار گسترش اشتغال، توليد و رفاه اقتصادی را داشت. امروزه بسياری از کشورهای جهان، تمايل شديدی به جذب سرمايه‌های خارجي پيدا کرده اند. يكي از راههای مفيد و مناسب بدين منظور ايجاد مناطق پردازش يا مناطق آزاد تجاری-صنعتي است. امروزه تجربه بسياری از کشورها مانند چين، کره جنوبي، تايوان نشان مي‌دهد که مي‌توان با ايجاد مناطق پردازش صادرات يا مناطق آزاد تجاری- صنعتي امكان جذب سرمايه گذاری مستقيم خارجي و توسعه صادرات کالاهای صنعتي و در نتيجه درآمدهای ارزی کشور را افزايش داد. به علاوه ايجاد شرايط ثبات و رفاه امری ضروری اعلام شده و سازمان ملل موظف به تشويق ارتقاء سطح زندگي، ايجاد کار برای همه، حصول شرايط رشد اقتصادی، اجتماعي و توسعه، شده است. تحقق چنين فرايندی در پرتو اقدامات فردی و همگاني دول عضو با همكاری سازمان ملل متحد خواهد بود. در همين راستا، ساير اسناد بين المللي از جمله اعلاميه روابط دوستانه مصوب 1970 و منشور حقوق و تكاليف اقتصادی دولت‌ها، بر وظيفه دولت‌ها برای همكاری و مشارکت در رشد اقتصادی در سرتاسر جهان، به ويژه رشد اقتصادی کشورهای درحال توسعه تأکيد کرده است .بنابراين «مطالعه پديده‌های اقتصادی بدون در نظرگرفتن شرايط اقتصادی مؤ ثر بر آن و نيز عوامل تأثيرگذار سياسي، نارسا خواهد بود(قنبر پور،1400: 9). در ارتباط با نقش مناطق آزاد در اقتصاد منطقه ای چهار ديدگاه كلي وجود دارد كه به مناطق آزاد به عنوان منابع انتقال فناوري و رونق توسعه سرمايه انساني مي‌نگرند. در ادامه هريك از ديدگاه‌هاي مذكور به اختصار مورد بررسي قرار گرفته است:

- ديدگاه نخست: مناطق آزاد دوره حیات خاصي دارند و پس از اعمال اصلاحات منظم تجاري، اقتصادي و ارزي در سطح كل كشور، اهمیت خود را از دست مي‌دهند.

- ديدگاه دوم: اين ديدگاه مناطق آزاد را بر حسب ارزش صادرات آنها در نظر مي‌گیرد. به عبارت ديگر در كشوري كه ساير مناطق آن آزادسازي نشده است، مناطق آزاد مي‌توانند به عنوان مناطق تولیدي با مشاركت محدود در اقتصاد باقي بمانند.

- ديدگاه سوم: براساس اين ديدگاه مناطق آزاد به عنوان آزمايشگاهي براي آزمون اقتصاد باز و سیاست‌هاي با گرايش بازار آزاد است. بدين ترتیب تولیدات جديد، قوانین و مقررات نیروي كار و مسائل مالي، قبل از آنكه در كل اقتصاد به اجرا درآيند، در اين مناطق مورد ارزيابي قرار ميگیرند.

- ديدگاه چهارم: در اين ديدگاه مناطق آزاد با هدف جذب سرمايه گذاري‌هاي خارجي ايجاد مي‌شوند و تلاش مي‌شود با اتخاذ سیاست‌هاي انگیزشي و جذب سرمايه گذاري‌هاي مذكور نسبت به  کشورهای همسایه برتری کسب شود (معاونت پژوهش‌های اقتصادی مناطق آزاد، 1395: 13).

اقتصاددانان كلاسیك و نئوكلاسیك، تجارت خارجي را عامل ايجاد نوآوري، رقابت، بالابردن كیفیت كالا و تحرك اقتصادي مي‌دانند و عقیده دارند تجارت خارجي مي‌تواند به عنوان موتور محركه رشد و توسعه اقتصادي، در كشورهاي درحال توسعه مورد استفاده قرار گیرد. به علاوه کلاسیك‌ها معتقدند براساس هزينه، هر كشور مي‌تواند در تولید يك يا چند كالا برتري نسبي پیدا كند و از طريق مبادله آنها به رفع نیازهاي خود بپردازد. در اين مسیر رابطه مبادله نیز از طريق ارزش اجتماعي، اقتصادي و همچنین میزان هزينه تولید قابل تعیین است(همان، 1395: 10). دررابطه با موضوع توسعه اقتصادی مناطق آزاد تحقیقات متنوعی صورت گرفته که در زیر به برخی از این تحقیقات داخلی و خارجی اشاره شده است:

-رهنورد(1389) در مقاله خود با عنوان عوامل موثر بر عملکرد مناطق آزاد تجاری صنعتی ایران بیان نموده است که تسریع اجرای امور زیربنایی، عمران و آبادانی، رشد و توسعه اقتصادی،ایجاد اشتغال، سرمایه گذاری تولید وصادرات کالاها در کشور، از اهداف مناطق آزاد تجاری ایران محسوب می شود.

-اسفندیاری و همکاران (1387) در مقاله خود با عنوان ارزیابی عملکرد مناطق آزاد تجاری ایران و تاثیر آن در توسعه اقتصادی این مناطق به بررسی عملکرد مناطق آزاد سه گانه کیش، قشم و چابهار در فاصله زمانی 1372-83 پرداخته اند. نتایج این پژوهش نشان داد بخش عمده ای از هزینه ایجاد زیرساخت‌ها و تأسیسات زیربنایی به منطقه آزاد کیش اختصاص یافته و این منطقه در جذب درآمد ارزی ناشی از توریسم خارجی و جذب سرمایه گذاری داخلی و خارجی نسبت به سایر مناطق پیشرو بوده است.

-سیاف زاده و همکاران(1392)در مقاله ای تحت عنوان تأثیر آزاد سازی تجاری- صنعتی ارس و عوامل تأثیر گذار در رشد اقتصادی منطقه، به این نتایج دست یافته اند که ایجاد مراکز تجاری خصوصی و کارخانجات تولیدی و تخصیص هزینه برای احداث امور زیربنایی، اشتغال نیروهای منطقه و برخورداری از قوانین و مقررات ساده و باثبات و فاقد جنبه‌های دست و پاگیر و نیز وجود قوانین و مقررات بدون ابهام در مورد حمایت از سرمایه گذاری خارجی نقش قابل توجهی در سرمایه گذاری خارجی و کسب درآمد ارزی و اقتصاد منطقه دارد.

دیواداس و وایب‌هاو¹ (2011) در مقاله ای با عنوان برنامه ریزی برای مناطق ویژه اقتصادی: یك چشم انداز منطقه ای به بررسی سياست مناطق ویژه اقتصادی و نقش آن در فرایند توسعه به عنوان اینکه این مناطق مسئول ایجاد اشتغال از طریق توسعه صنعتی همراه با دیگر اهداف احيای صنایع جانبی، حل مشکلات مسکن، سرعت بخشيدن به رشد اقتصادی، توسعه زیربنایی و غيره پرداخته اند.

 - ژنگ وان (2014)، در مقاله ای با عنوان خط مشي‌ها و سياست‌های پشت سر برنامه منطقه آزاد تجاری شانگهای، به  ارايه يک پس زمينه از منطقه آزاد شانگهای و برخي بازتاب‌ها بر روی آن پرداخته و دريافته است که اجزای منطقه آزاد تجاری شانگهای نه تنها تجارت را تحريک مي‌کند بلكه افزايش فرصت‌های حمل ونقل و امور مالي را برای شهرارمغان آورده است.

-ويسكي و ميشل(2016) در مقاله ای با عنوان مناطق آزاد و کنترل‌های استراتژيک تجارت بيان مي‌کنند که مناطق آزاد در موارد مرتبط با گسترش سلاح‌های کشتار جمعي مورد استفاده قرار گرفته و فرصت‌ها و مشوق‌های منحصربفردی برای تكثير سلاح‌های هسته ای ارائه مي‌دهند. اين مقاله روش‌هايي را برای مناطق آزاد و خطر گسترش سلاح‌های هسته ای نشان مي‌دهد و اقدامات عملي برای تقويت کنترل‌های استراتژيک تجارت به عنوان ابزاری برای منع گسترش سلاح‌های هسته ای در زمينه مناطق آزاد را توصيه مي‌کند. چارچوب‌های قانوني بين المللي و منطقه ای موجود، مشوق‌ها و آسيب پذيري‌های مناطق آزاد و مطالعات موردی ارائه شده است.

محدوده مورد مطالعه

منطقه آزاد تجاري- صنعتي ارس در شهریور 1382 به تصويب مجلس شوراي اسلامي‌رسید و با صدور مجوز، سازمان منطقه آزاد ارس تأسیس و در اواخر شهريورماه  1383 رسما دایر گردید. این منطقه با مساحت 97 كیلومتر مربع و با مركزيت شهرستان جلفا در استان آذربايجان شرقي، در حاشیه جنوبي رود ارس و همسايگي كشورهاي آذربايجان و ارمنستان و جمهوري خودمختار نخجوان آغاز به كار كرد. فاصلۀ منطقۀ فوق با شهر تبريز، 137 كیلومتر و با شهر تهران، 761 كیلومتر می باشد. منطقه آزاد ارس در شمال غرب کشور با مرکزيت جلفا در حاشيه رود ارس به طول 128 کيلومتر واقع شده است. براساس مصوبه هيئت وزيران در سال 1384، محدوده منطقه آزاد ارس به 9700 هكتار از اراضي منطقه شامل می شد که در سال 1387 و با مصوبه ديگری، محدوده اين منطقه به 51 هزار هكتار، شامل بخش‌هايي از دو شهرستان جلفا و کليبر افزايش يافت. در سه بخش منفصل قسمتي از شهرستان کليبر به وسعت 24 هزار هكتار (موسوم به قلي بيگلو(، زمينهای اطراف سد خدا آفرين به وسعت 6100 هكتار و محدوده گمرک نودوز (مرز ايران با ارمنستان) به وسعت 240 هكتار، کل محدوده منطقه آزاد ارس را تشكيل مي‌دهد. در ادامه جدول 1محدوده‌های مرزی منطقه آزاد ارسرا نشان می دهد.

جدول 1. محدوده‌های مرزی منطقه آزاد ارس

نام محدوده	مرکزیت	کشورهای همسایه	وسعت (هکتار)
محدوده 1	جلفا	جمهوری خودمختار نخجوان	20500
محدوده 2	نوردوز	جمهوری ارمنستان	240
محدوده 3	خدا آفرین	جمهوری آذربایجان	6100
محدوده 4	قلی بیگلو	جمهوری آذربایجان	24000

طبق آخرین تصمیمات توسعه، محدوده‌ی منطقه آزاد ارس به ۷۱۸۴۸ هکتار افزایش یافته و به پنج منطقه تقسیم شده است(شکل شماره 2). این پنج منطقه شامل: محدوده یک (جلفا) با مساحت ۴۰،۱۹۴ هکتار، محدوده دو با مرکزیت سیه رود به مساحت ۳۳۲ هکتار، محدوده سه با مرکزیت نوردوز به مساحت ۵۶۷ هکتار، محدوده چهار (خداآفرین) به مساحت ۵۶۸۰ هکتار و محدوده پنج (قلی بیگلو) به مساحت ۲۵۰۷۵ هکتار هستند. در ادامه شهرهای مورد بررسی در منطقه آزاد ارس نقشه شماره 1 ارائه شده است. 

 

شکل شماره 1: نقشه پراکندگی نقاط شهری منطقه مورد مطالعه در شهرستان جلفا

منبع: نویسنده(1401)

اين منطقه آزاد، دارای پتانسيل‌های بسیار قوی برای توسعه مي‌باشد. منطقه ای ارزشمند با اکولوژيك حفاظت شده، منابع غني آب، اقليم مناسب، ذخيره گاه‌های جنگلي بين المللي، محيط زيست مناسب، قابليت‌های توسعه گردشگری در زمينه‌های تاريخي، فرهنگي، طبيعي، ورزشي، مذهبي و تحصيلي، از پشتوانه‌ها و پتانسيل‌های اين منطقه مي‌باشند (قنبر پور،1400: 13). در ادامۀ بحث به برخی از ظرفیت‌ها و توانمندی‌های منطقه آزاد ارس اشاره می گردد.

دسترسی فرودگاهی: فرودگاه تبریز (120 کیلومتر)، فرودگاه خوی (50 کیلومتر)، فرودگاه نخجوان (35 کیلومتر) و فرودگاه ارس (حدود 25 کیلومتر- در حال احداث)

 دسترسی جاده ای: تبریز - مرند - منطقه آزاد ارس : 130 کیلومتر، ارومیه - خوی - منطقه آزاد ارس : 280 کیلومتر، اردبیل - مشکین - پارس آباد - اصلاندوز - منطقه آزاد ارس : 520 کلیومتر (مسیر گردشگری).

پایانه‌ها: پایانه مرزی منطقه آزاد ارس، پایانه پل چوبی جلفا، پایانه نوردوز(بین ایران و ارمنستان)،

شبکه راه آهن: راه آهن جلفا - تبریز اولین و تنها خط آهن برقی ایران است که منطقه آزاد ارس را به کشورهای مشترک المنافع، قفقاز، روسیه، ترکیه، دریای سیاه و اروپا در شمال و خلیج فارس و دریای عمان در جنوب، اتصال می دهد. 

شبکه جاده ای: محور جلفا- تبریز حلقه ای ورودی و خروجی بین جلفا، نوردوز و خدآفرین با جمهوری خودمختار نخجوان، ارمنستان و آذربایجان به وجود می آورد.

مزایای تجاری: به خاطر موقعیت منطقه آزاد ارس (هم مرز بودن با جمهوری آذربایجان و ارمنستان و نزدیکی به روسیه و بازارچه مرزی روس‌ها، قفقاز، ترکیه، اروپا، آسیای مرکزی و دریای سیاه) پتانسیل تبدیل شدن به نکته کانونی کسب و کار در کل منطقه را دارا می باشد.

نقشه 2 نقاط روستایی و محدوده شهری، شبکه راهها، بخش و دهستان جلفا

(منبع نویسنده 1401(

تسهیلات سرمایه گذاری:

- معافيت مالياتي 15 ساله از تاريخ بهره برداري براي انواع فعاليتهاي اقتصادي

- معافیت از عوارض گمرکی و سود بازرگانی برای واردات مواد اولیه و ماشین‌آلات

- صدور كالاهاي توليده شده در منطقه به خارج از كشور با كمترين تشريفات

- آزادی ورود هر نوع کالا به استثنای کالاهای مغایر با شرع اسلام

- تضمين حقوق قانوني سرمايه گذاران خارجي در برابر تملک و ملی شدن

- عدم محدودیت سرمایه گذاری برای سرمایه گذاران خارجی

- ثبت شركت‌ها، موسسات و مالكيت‌هاي صنعتي و معنوي در منطقه (در عرض 1 روز)

- امکان سرمایه گذاری ۱۰۰ درصد خارجی، بدون مشارکت ایرانی

- عدم نياز به رواديد و صدور ویزا براي سرمایه گذاران خارجی

- مجوز کار به ملیت‌های خارجی توسط خود منطقه آزاد

 امکانات زیرساختی موجود در منطقه: شبکه جاده ای (ریلی، هوایی، زمینی)، شبکه برق، آبیاری و شبکه توزیع آب، شبکه توزیع گاز، شبکه مخابراتی، شعبات و دفاتر بانک‌ها و شرکت‌های بزرگ بیمه، پایانه‌های مرزی، انبارهای گمرکی، خطوط هوایی و شبکه فرودگاه، دفاتر دولتی و اداری، هتل، متل، هتل آپارتمان و رستوران، دانشگاه‌های ارس(پردیس بین المللی ارس دانشگاه تهران، پردیس بین المللی ارس دانشگاه تبریز، شعبه بین الملل ارس دانشگاه علوم پزشکی تبریز، دانشگاه آزاداسلامي ‌واحد بين المللي جلفا و شعبه بین الملل دانشگاه پيام نور جلفا). همچنین منطقه آزاد ارس دارای ویژگی‌های مختلفی است که برخی از این ویژگی‌ها عبارتند از:

وسعت و مساحت: منطقه آزاد ارس با مساحتی بیش از ۷۱ هزار هکتار، یکی از بزرگترین مناطق آزاد در ایران است و این امر باعث شده است که این منطقه از نظر اقتصادی و تجاری بسیار مهم باشد.

پتانسیل‌های اقتصادی: منطقه آزاد ارس دارای پتانسیل‌های اقتصادی بسیاری است که شامل صنایع مختلفی مانند صنایع فلزی، خودروسازی، الکترونیک، نفت و گاز، کشاورزی و … می‌شود.

تسهیلات یکپارچه: در منطقه آزاد ارس تسهیلاتی برای سرمایه‌گذاران فراهم شده است که شامل تسهیلات مالی، مالیاتی و گمرکی می‌شود. این تسهیلات باعث شده است که سرمایه‌گذاران بیشتری به این منطقه جذب شوند.

تنوع فرهنگی: منطقه آزاد ارس دارای تنوع فرهنگی بسیاری است که شامل قوم‌های مختلفی مانند ترک‌ها، ارمنی‌ها، ترکمن‌ها و … می‌شود. این تنوع فرهنگی باعث شده است که این منطقه به عنوان یک مرکز فرهنگی و گردشگری مهم در ایران شناخته شود. 

موقعیت جغرافیایی: منطقه آزاد ارس در نزدیکی مرز با کشورهای ارمنستان، آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان قرار دارد و این موقعیت جغرافیایی باعث شده است که این منطقه به عنوان یک ارتباطات مهم بین المللی بین شرق و غرب شناخته شود(نقشه شماره3).

 

شکل شماره 3. نقشه موقعیت جغرافیایی منطقه آزاد ارس

  داده‌ها و روش‌ها

یکی از مهم ترین اهداف برنامه ریزی، آینده نگری و ایجاد توسعه متعادل در مناطق مختلف جغرافیایی است. لازمه این فرایند مطالعه و شناخت دقیق مناطق و استعدادهای بالقوه و بالفعل،همچنین ارزیابی و شناخت رابطه بین شاخص‌های اثرگذار در توسعۀ منطقه است. در این راستا، برای رسیدن به این مرحله باید از روش‌ها و تکنیک‌های مختلف یاری جست. یکی از مهم ترین مدل‌های تحلیلی موجود در این زمینه، تکنیک ریاضی و محاسباتی TOPSIS می باشد که همزمان با روش تحلیل خوشه ای جهت بررسی توسعه اقتصادی شهرهای منطقه آزاد ارس استفاده شده است.

روش تاپسیس یکی از تکنیک‌های مورد استفاده در تصمیم‌گیری چند معیاره(MCDM) است. در این روش تصمیم‌گیری تعدادی گزینه و تعدادی معیار برای تصمیم‌گیری وجود دارد که باید با توجه به معیارها، گزینه‌ها رتبه‌بندی شوند، و یا اینکه به هر یک از آنها یک نمره کارایی اختصاص داده شود. فلسفه کلی روش تاپسیس این است که با استفاده از گزینه‌های موجود، دو گزینه فرضی تعریف می‌شوند. یکی از این گزینه‌ها مجموعه‌ای است از بهترین مقادیر مشاهده شده در ماتریس تصمیم‌گیری. این گزینه‌ را اصطلاحاً ایده‌آل مثبت (بهترین حالت ممکن) می‌نامیم. ضمن اینکه یک گزینه فرضی دیگر تعریف می‌شود که شامل بدترین حالت‌های ممکن باشد. این گزینه ایده‌آل منفی نام دارد. معیارها می‌تواند دارای ماهیت مثبت یا منفی باشند، همچنین واحد اندازه‌گیری آنها نیز می‌تواند متفاوت باشد. معیار محاسبه نمرات در روش تاپسیس این است که گزینه‌ها تا حد امکان به گزینه ایده‌آل مثبت نزدیک و از گزینه ایده‌آل منفی دور باشد. بر این اساس یک نمره برای هر گزینه محاسبه می‌شود و گزینه‌ها مطابق این نمرات رتبه بندی می‌شوند.

تحقیق حاضر در زمره تحقیقات کاربردي و از نظر روش، توصیفی- تحلیلی می باشد. جمع آوري اطلاعات به دو روش کتابخانه ای و میدانی بوده است. جامعه آماري مورد مطالعه ساکنین و کارکنان ادارات شهری شهرهای پیرامون منطقه می باشند. که علت انتخاب اين جامعه تاثیر منطقه آزاد ارس بر زندگی این ساکنین و آگاهی نخبگان و کارکنان است. براساس فرمول کوکران 50 نفر از این افراد به عنوان نمونه آماری به صورت تصادفي انتخاب شده است؛ برای سنجش پایایی تحقیق از روش آلفای کرونباخ استفاده گردید. درضمن در این پژوهش برای پیاده کردن نتایج پژوهش بر روی نقشه از نرم افزارARC GIS  استفاده شده است.

---

[1] - Devadas and Vaibhav

یافته‌های تحقیق

جدول شماره1 :تشکیل ماتریس تصمیم گیری. در این قسمت شاخص‌های مورد استفاده به صورت خام آورده شده است.

صادرات و واردات با کشورهای دیگر	بالا رفتن سطح اقتصادی زندگی ساکنان	افزایش توریسم	کاهش نرخ بیکاری	افزایش درآمد	اشتغالزایی	معیارها
5	5	5	5	4	4	جلفا
3	5	4	4	4	3	هادیشهر
2	3	3	3	3	2	بخش مرکزی
1	2	2	2	2	1	بخش سیه رود

منبع:یافته‌های پژوهش

جدول شماره 2: بی مقیاس کردن ماتریس تصمیم(نرمال سازی¹ ماتریس تصمیم):

صادرات و واردات با کشورهای دیگر	بالا رفتن سطح اقتصادی ساکنان	افزایش توریسم	کاهش نرخ بیکاری	افزایش درآمد	اشتغالزایی	معیارها
5	5	5	5	4	4	جلفا
3	5	4	4	4	3	هادیشهر
2	3	3	3	3	2	بخش مرکزی
1	2	2	2	2	1	بخش سیه رود
244/6	937/7	348/7	348/7	708/6	477/5

منبع:یافته‌های پژهش

جدول شماره 3: ماتریس تصمیم نرمالیزه شده:

صادرات و واردات با کشورهای دیگر	بالا رفتن سطح اقتصادی زندگی ساکنان	افزایش توریسم	کاهش نرخ بیکاری	افزایش درآمد	اشتغالزایی	معیارها
./800	./629	./680	./680	./596	./730	جلفا
./480	./629	./544	./544	./596	./547	هادیشهر
./320	./377	./408	./408	./447	./365	بخش مرکزی
./160	./251	./272	./272	./298	./182	بخش سیه رود
44/.	471/.	476/.	476/.	484/.	456/.	وزن

 

 

---

[1]  

 

ماتریس تصمیم گیری را با استفاده از رابطه زیر به ماتریس تصمیم‌گیری نرمال تبدیل می‌کنیم (در این رابطه rij نشان‌دهنده امتیاز کسب شده توسط گزینه i در معیار j است).

 

 

 ماتریس بی‌مقیاس موزون که با نماد V نمایش داده می‌شود با استفاده از رابطه زیر به‌دست می‌آید:

 

 

 

 

جدول شماره 4: تعیین نمودن گزینه‌های فرضی ایده‌آل مثبت و ایده‌ال منفی

صادرات و واردات با کشورهای دیگر	بالا رفتن سطح اقتصادی زندگی ساکنان	افزایش توریسم	کاهش نرخ بیکاری	افزایش درآمد	اشتغالزایی	معیارها
./352	./2962	./3236	./3236	2884/.	./3328	جلفا
./2112	./2962	./2589	./2589	./2884	./2494	هادیشهر
./1408	./1775	./1942	./1942	./2163	./1664	بخش مرکزی
./0704	./1182	./1294	./1294	./1442	./0829	بخش سیه رود
2112/.	2962/.	3236/.	1294/.	2884/.	3328/.	+A
0704/.	1182/.	1294/.	3236/.	1442/.	0829/.	-A

منبع:یافته‌های پژوهش

جدول شماره 5: فاصله هریک از گزینه‌ها تا ایده آل مثبت وایده آل منفی¹

-di	di+	صادرات و واردات با سایر کشورها	بالا رفتن سطح اقتصادی ساکنان	افزایش توریسم	کاهش نرخ بیکاری	افزایش درآمد	اشتغالزایی	معیارها
9916/.	2397/.	./352	./2962	./3236	./3236	2884/.	./3328	جلفا
8492/.	2032/.	./2112	./2962	./2589	./2589	./2884	./2494	هادیشهر
4697/.	7416/.	./1408	./1775	./1942	./1942	./2163	./1664	بخش مرکزی
4406/.	9524/.	./0704	./1182	./1294	./1294	./1442	./0829	بخش سیه رود
		2112/.	2962/.	3236/.	1294/.	2884/.	3328/.	بهترین
		0704/.	1182/.	1294/.	3236/.	1442/.	0829/.	بدترین

 

منبع:یافته‌های پژوهش

جدول شماره 6: (نسبت نزدیکی به گزینه ایده‌آل)²

CLi	نزدیکی به ایده ال منفی	نزدیکی به ایده آل مثبت	معیارها
8053/.	9916/.	2397/.	جلفا
8069/.	8492/.	2032/.	هادیشهر
3877/.	4697/.	7416/.	بخش مرکزی
3162/.	4406/.	9524/.	بخش سیه رود

 

 

 

 

منبع:یافته‌های پژوهش

 

---

[1] . فاصله گزینه I تا ایده‌آل مثبت را با نماد di+ و تا ایده‌آل منفی را با نماد di- نشان می‌دهند.

 

[2]  محاسبه نمرات (نسبت نزدیکی به گزینه ایده‌آل)؛ نسبت نزدیکی به گزینه ایده‌آل که با نماد (CLi) نمایش داده می‌شود، برابر است با:

جدول شماره 7:رتبه بندی شهرها

 

	Rank	معیارها
8053/.	1	جلفا
8069/.	2	هادیشهر
3877/.	3	بخش مرکزی
3162/.	4	بخش سیه رود

آخرین مرحله از این تکنیک رتیه بندی می باشد که شهرهای منطقه ازاد ارس براساس شاخص‌های توسعه یافتگی اقتصادی رتبه بندی شده اند. شهرستان جلفا(رتبه 1)،هادیشهر(رتبه 2)،بخش مرکزی(رتبه 3)،سیه رود(رتبه 4) را به خود اختصاص داده اند.

 

منبع:یافته‌های پژوهش

بررسی توسعه یافتگی اقتصادی شهرها با استفاده از تحلیل خوشه ای

بعد از انجام محاسبات نتایج پژوهش به نرم افزار SPSS وارد شده و براساس تحلیل خوشه ای شهرها را از منظر توسعه یافتگی اقتصادی طبقه بندی کرده است. شهرستان جلفا اولین رتبه یعنی شهر توسعه یافته، هادیشهر دومین رتبه(تا حدی توسعه یافته)، بخش مرکزی سومین رتبه (کمتر توسعه یافته)، بخش سیه رود رتبه چهارم(توسعه نیافته) را به خود اختصاص داده اند(جدول8، شکل 4 و 5).                             

جدول شماره 8: رتبه بندی شهرهای منطقه آزاد ارس

میزان توسعه یافتگی اقتصادی	ضریب اولویت(رتبه)	نام شهرستان یا بخش	ردیف
توسعه یافته	469.0	شهرستان جلفا	1
تاحدی توسعه یافته	156.0	هادیشهر	2
کمتر توسعه یافته	114.0	بخش مرکزی	3
توسعه نیافته	0.10	بخش سیه رود	4

 

منبع:یافته‌های پژوهش

 

شکل شماره 4: نمودار درختی سطح بندی توسعه یافتگی اقتصادی شهرهای منطقه آزاد ارس

منبع:یافته‌های پژوهش

 

شکل شماره 5: نفشه سطح توسعه یافتگی شهرهای منطقه آزاد ارس)منبع: نویسنده(

بحث و نتیجه گیری  کلی 

تاسیس مناطق آزاد صنعتی-تجاری یا مناطق پردازش صادرات در کشورهای در حال توسعه از جمله پدیده‌های اقتصادی یک ربع قرن اخیر است. هدف از برپایی این مناطق، فراهم ساختن شرایط مناسب برای افزایش تولید و صدور کالاهای صنعتی از طریق راه یابی به بازارهای جهانی بر اساس اصول رقابت و اجرای سیاست‌های مبتنی بر بازار آزاد برای کشور صاحب منطقه بوده است.  در حال حاضر کشور ايران به عنوان يكي از کشورهای در حال توسعه در جهان و يكي از قدرت‌های منطقه ای در خاورميانه، نياز مبرمي‌به توسعه در تمامي‌سطوح دارد.دريكي از سیاست‌هاي اقتصادي كه در چند دهه اخیر با در نظر داشتن اهداف گوناگوني نظیر افزايش رقابت پذيري اقتصاد ملي، اتصال تدريجي با اقتصاد جهاني، توسعه منطقه اي، رفع محرومیت‌ها، جذب سرمايه‌هاي خارجي و داخلي، ايجاد فرصت‌هاي شغلي جديد، دستیابي به فناوري پیشرفته و افزايش صادرات، مورد توجه تصمیم گیران و سیاستگذاران كلان كشور قرار داشته، تأسیس و راه اندازي مناطق آزاد تجاري- صنعتي بوده است. کشورهایی که می خواهند از یک ساختار درونگرای اقتصادی عبور کنند و به یک ساختار باز اقتصادی برسند و خود را در عرصه‌های بین المللی مطرح نمایند، قطعا مناطق آزاد، می توانند کارکردهای بهتری را برای آنها داشته باشند. در حقیقت مناطق آزاد دروازه‌های ورود به بازارهای جهانی با بهره گیری از پتانسیل‌ها و فرصت‌های اقتصاد داخلی در تجارت بین الملل است. در اين راستا، دراين پژوهش  سعي شد تا توسعه یافتگی اقتصادی شهرهای   .منطقه آزاد ارس بررسی و در قالب نقشه‌های جی آی اس نشان داده شود. منطقه آزاد تجاری صنعتی ارس با پشتوانه مناطق ارزشمند اکولوژيکی حفاظت شده، اقلیم مناسب، منابع غنی آب، ذخیره گاههای بین المللی جنگلی، محیط زيست مطلوب و قابلیت‌های توسعه گردشگری در زمینه‌های تاريخی، فرهنگی، طبیعی و ورزشی، مذهبی و تحصیلی علاوه بر دستیابی به اهداف بالا، به يک منطقه بین المللی گردشگری، تفريحی، سلامتی و درمانی تبديل شده است که به دلیل وضع نشدن تعرفه‌های گمرکی بر کالاها در اين منطقه، قیمت تمام شده آنها نسبتاً پايینتر از کالاهای داخلی و يا کالاهايی است که به  صورت رسمی وارد کشور شده اند.         

از اینرو جهت رتبه بندی شهرها از مدل تاپسیس و روش تحلیل خوشه ای استفاده شده است. در این پژوهش 4 شهر جلفا،‌هادیشهر، بخش مرکزی و سیه رود براساس شاخص‌های اقتصادی (اشتغالزایی، افزایش درآمد، کاهش نرخ بیکاری،افزایش توریسم،بالا رفتن سطح اقتصادی زندگی ساکنان شهرها،صادرات و واردات با کشورهای دیگر ) مطالعه و بررسی شده است. نتایج نشان می دهد که شهرستان جلفا رتبه اول،هادیشهر رتبه دوم،بخش مرکزی رتبه سوم و بخش سیه رود رتبه چهارم را به خود اختصاص داده است. در پایان پیشنهاداتی جهت توسعه و پیشرفت این شهرها ارائه شده است.                                                                                              

پیشنهادات

 -ایجاد‌و‌تقویت‌زیرساخت‌های‌ارتباطی،‌تولیدی‌ و‌اشتغال.                                                                                  

- گسترش تعاملات بین المللی و اشتغالزایی.

- علاوه بر شهرهای بزرگ و مرکز شهرستان به بخش‌های پیرامونی نیز از نظر اقتصادی و توسعه زیرساخت‌ها توجه شود.                                                                        

- ایجاد مراکز اقامتگاهی لوکس در مناطقی با چشم اندازهای زیبا برای گردشگران ثروتمند.

-دولت باید از ساکنان محلی مناطق آزاد حمایت لازم را انجام دهد تا بتوانند در جریان سرمایه گذاری و توسعه مناطق آزاد مشارکت کنند. ساکنان این مناطق به دلیل علاقه ای که به توسعه و رونق منطقه محل سکونت خود دارند، بدون شک در این امر مهم همکاری و شرکت می کنند و از اولویت برخوردارند.

منابع

- اسفندیاری، علی اصغر؛ مقدس حسن زاده، سمیره و دلاوری، مجید (1387)، ارزيابي عملكرد مناطق آزاد تجاري ايـران و تأثير آن در توسعه اقتصـادي اين منـاطق، پژوهشنامه اقتصادی.

- بروجی، کوروش و کیانرسی، سمانه (1393)، نقش مناطق آزاد تجاری- صنعتی در فرآیند متنوع سازی اقتصاد مبتی بر نفت،اندیشکده اقتصاد.

- حضرتی صومعه، زهرا، ساعی شتربانی، روح اله و کرم پور، رزا(1399)، مناطق آزاد محرک توسعه تحليلي جامعه شناختي بر ابعاد عملکردي منطقه آزاد ارس، دو فصلنامه جامعه شناسی اقتصادی و توسعه، سال نهم. شماره اول، صفحات115-140.

- رحمانی،اسماعیل و داوود، حاتمی (1397)، مقایسه تطبیقی نقش مناطق آزاد تجاری بر گسترش فیزیکی شهرها (نمونه موردی: مناطق آزاد تیانجین چین و چابهار ایران(، فصلنامه مطالعات عمران شهری. دوره دوم،شماره ششم.

رهنورد فرج‌الله. (1389) عوامل مؤثر بر عملکرد مناطق آزاد تجاری ـ صنعتی ایران. فرایند مدیریت و توسعه. ۲۳ (۲) :۴۵-۵۹

-ساروخانی، باقر؛ ادهمی، عبدالرضا و محمدزاده، حیدر(1399)،سرمایه اجتماعی زمینه ساز توسعه اقتصادی (موردمطالعه منطقه آزاد ارس)، نشریه جامعه شناسی اقتصادی و توسعه. دوره 10 شماره 1.

- سیاف زاده، علیرضا؛ بهنام، محمد و بهنام، شکار(  1392)،تأثیر آزادسازی تجاری- صنعتی ارس و عوامل تأثیر گذار در رشد اقتصادی منطقه، تهران، اولین همایش ملی جغرافیا، شهرسازی و توسعه پایدار.

-قنبرپور، خدیجه، مهکویی،حجت؛ امیری،علی و زین العابدین عموقین، یوسف(1400)،تحلیل تاثیر مناطق آزاد بر توسعه اقتصادی در ایران (مطالعه موردی : منطقه آزاد ارس)، فصلنامه جغرافیاو مطالعات محیطی، سال دهم، شماره 39.

-معاونت پژوهش‌های اقتصادی(1395)،فراتحلیل مطالعات مناطق آزاد.

-یعقوب زاده، رحیم؛ عمویی، صدرا و جان بابانژاد، محمدحسین(1394)، ارزیابی مناطق آزاد ایران به لحاظ جذب گردشگر وتوسعه زیرساخت‌های گردشگری؛مطالعه موردی:منطقه ازاد قشم، فصلنامه مطالعات فرهنگی و سیاسی خلیج فارس.دوره 2،شماره 3.

Devadas, V. and Vaibhav Gupta., )2011(, Planning for Special Economic Zone: A Regional Perspective, Institute of Town Planners, India Journal 8 - 2, 53 - 58, April - June 2011

Zheng Wan, Yang Zhang, Xuefeng Wang, Jihong Chen. (2014): Policy and politics behind Shanghai’s Free Trade Zone Program, Journal of Transport Geography 34.pp 1–6.

 

 

 

 

 

Investigating the level of economic development in the cities of free trade zones using the TOPSIS multi-criteria decision-making model (case study: Aras Free Zone)

 

 

 

 

 

Abstract

Free trade zones play a very important role in the economic development of countries in the world. Any new economic activity will have a great impact on the development of the host country. Successful economic activity leads to the creation of added value and profitability, an incentive and incentive to attract more investors in the region, which means an increase in job opportunities that are filled by local people. By creating new job opportunities, the level of welfare in the region will be improved. Based on this, the present study analyzes the position and ranking of each of the cities located in the above-mentioned region with the aim of investigating the level of economic development of the cities of Aras Free Trade Zone. The current research is applied and descriptive-analytical in terms of method. Data collection is done by two methods, library and field, and the statistical population under study is the residents and employees of the offices of the cities located in the region. The reason for choosing this community is the unconditional impact of the Aras Free Zone on the quality and quality of life of ordinary residents and employees of the region and the prosperity of regional and extra-regional trade in goods and products. The sample size is based on Cochran's formula, 50 people from the residents and employees of the regional offices, who were randomly selected and Cronbach's alpha method was used to measure the reliability of the research. To examine the variables, the TOPSIS technique and the cluster analysis method have been used. The obtained results show that in terms of economic development indicators, Jolfa city has the first rank, Hadishehr the second rank, the central part and Siehroud have the third and fourth ranks, respectively. Based on the analyzes carried out, in order to realize the development directions in the studied area, it is necessary to pay more attention to the surrounding areas in terms of economic planning.

 

 

 

 

Key words: Economic development, free zone, cities of Aras free zone, TOPSIS technique.