بررسی و ارزیابی پتانسیل ژئوتوریستی حوضه آبریز دشت مشهد

محورهای موضوعی : اکوتوریسم

صیاد اصغری سرسکانرود ^{1 *} , جواد معدنی ² , زهرا نظری گزیک ³

1 - استاد، گروه جغرافیای طبیعی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
2 - استادیار، گروه مدیریت دولتی و گردشگری، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
3 - دانشجوی دکتری ژئومورفولوژی، گروه جغرافیای طبیعی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

تاریخ دریافت : 1402/11/01 تاریخ پذیرش : 1403/05/16 تاریخ انتشار : 1403/08/15

کلید واژه: گردشگری, ژئوتوریسم, حوضه آبریز دشت مشهد, مدل M-GAM.,

چکیده مقاله :

ژئوتوریسم ترکیبی از واژه زمین و توریسم است و به گردشگری گفته می‌شود که دارای جاذبه‌های زمین‌شناسی، مورفولوژیکی و فرهنگی است گردشگری در حال تبدیل شدن به یکی از ارکان اصلی توسعه اقتصادی است. بسیاری از سیاست‌گذاران توسعه نیز از صنعت گردشگری به عنوان رکن اصلی توسعه پایدار یاد می‌کنند. با توجه به همین نقش و جایگاه، گردشگری یک مکان نه تنها می‌تواند در توسعه آن مکان موثر باشد بلکه روند توسعه برخی شاخص‌ها در محیط پیرامون خود را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد. هدف از انجام این پژوهش بررسی و ارزیابی پتانسیل ژئوتوریستی حوضه آبریز دشت مشهد است بر همین اساس 11 ژئوسایت (کوه‌های هزار مسجد، دره هفت‌حوض، کوه‌های شاندیز، کوه‌های بینالود، قله شیرباد، قله خلج، قله زو، قله چمن و قله زشک، ابشار نورالی، دره شمخال) مورد بررسی قرار گرفت. پژوهش حاضر کاربردی و از نوع توصیفی-پیمایشی است که شیوه گردآوری داده‌ها در آن اسنادی و پیمایشی با استفاده از پرسشنامه کارشناسان و گردشگران بوده‌است؛ همچنین جهت تحلیل داده‌ها از مدل M-GAM و آزمون‌های آماری با استفاده از نرم افزارهای SPSS.26 و SmartPLS استفاده شده‌ است. نتایج نشان دادند که حوضه آبریز دشت مشهد بدلیل وجود شهر زیارتی مشهد و حضورگردشگران و زائران داخلی و خارجی فراوان سایت‌های آن دارای امکانات و خدمات گردشگری خوبی هستند؛ کوه‌های شاندیز در بیشتر شاخص‌های مورد بررسی بیشترین امتیاز را به خود اختصاص داده است. همچنین، ژئوسایت‌ها امتیاز بالاتری در زمینه جذابیت و گردشگرپذیری کسب کردند که نشان دهنده پتانسیل و ظرفیت بالای این مناطق در زمینه ژئوتوریسم مشهد می‌باشد. اما در خصوص وجود مراکز یا امکانات گردشگری، نمره ضعیفی را دارا هستند که این مقوله نشان دهنده لزوم توجه بیشتر به این مناطق بوده و نیازمند اقدامات اساسی و گسترده‌ای می‌باشد.

چکیده انگلیسی:

Geotourism is derived from the combination of "geo" and "tourism," referring to a form of tourism that highlights geological, geomorphological, and cultural attractions. Tourism has become one of the key pillars of economic development, and many policymakers consider it a fundamental component of sustainable development. Given its significance, tourism not only contributes to the growth of a specific location but also influences broader socio-economic and environmental indicators in surrounding areas. This study aims to assess and evaluate the geotourism potential of the Mashhad Plain watershed. For this purpose, 11 geosites were analyzed, including Hezar Masjed Mountains, Haft Hoz Valley, Shandiz Mountains, Binalood Mountains, Shirbad Peak, Khalaj Peak, Zou Peak, Chaman Peak, Zoshk Peak, Nourali Waterfall, and Shamkhal Valley. This research is applied in nature and employs a descriptive-survey methodology. Data were collected through documentary research and field surveys, using questionnaires distributed among experts and tourists. The M-GAM and statistical analyses were conducted using SPSS 26 and SmartPLS software. The findings indicate that the Mashhad Plain watershed, due to its proximity to the religious city of Mashhad and the influx of domestic and international pilgrims and tourists, has geosites with relatively well-developed tourism infrastructure and services. Among these, the Shandiz Mountains received the highest scores across most evaluation criteria. Additionally, the geosites exhibited high ratings in terms of attractiveness and visitor appeal, underscoring their significant potential for geotourism development in Mashhad. However, in terms of tourism infrastructure and specialized facilities, the sites received lower scores, highlighting the need for strategic planning and comprehensive development efforts to enhance tourism capabilities in these areas.

منابع و مأخذ:

ابراهیم‌پور‌، حبیب؛ ‌نعمتی‌، ولی‌؛ ‌نظافت‌تکله‌، بهروز ‌(‌1401). بررسی‌ توانمندی‌های‌ ژئوتوریستی‌ استان ‌اردبیل ‌با‌ استفاده‌ از ‌مدل‌کوبالیکوا‌ و‌ مدل‌ فیولت:‌مطالعه ‌موردی‌ نیر‌، نمین‌،سرعین. جغرافیا‌ و‌ روابط ‌انسانی.‌ 5 (3)، 144-161.
اصغری سراسکانرود، صیاد؛ نظافت تکله، بهروز (1399). توان ژئوتوریستی و تحلیل رقابت پذیری مناطق ژئوتوریستی منطقه سرعین. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی. 35 (3)، 193-203.
اکبریان، محمد (2021). ارزیابی اثرات زیست‌محیطی توسعه ژئوتوریسم در جزیره هرمز. پژوهشهای ژئومورفولوژی کمّی. 10 (1)، 20-39.
تهمک، راحله؛ یمانی، مجتبی؛ مقصودی، مهران (2022). پتانسیل‏ سنجی توسعة ژئوتوریسم در مناطق پیرامونی شهرهای مناطق خشک (مطالعة موردی‏: شهر جدید ایوانکی). پژوهشهای جغرافیای انسانی. 54 (2)، 767-753.
حسینی، حمیدرضا (1386). کتاب راهنمای سفر به استان خراسان رضوی. تهران: روزنه.
زمردیان، محمّد جعفر؛ برومند، ریحانه (۱۳91). تجزیه و تحلیل مورفوژنز و تفاوت‌های کمّی و کیفی مخروط‌افکنه‌های رشته‌کوه بینالود با رویکرد هیدرومورفوتکتونیکی .پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمّی. 1 (۲)، ۵۳–۷۲.
زنگنه‌اسدی،‌ محمدعلی؛‌ امیراحمدی، ‌ابوالقاسم‌؛ ‌شایان‌یگانه، ‌علی‌اکبر ‌(‌‌1397). ارزیابی‌ ژئومورفوسایت‌های‌ ژئوپارک ‌پیشنهادی ‌غرب ‌خراسان ‌رضوی ‌به ‌روش ‌بریلها ‌به‌ منظور‌حفاظت ‌از ‌میراث ‌زمین شناختی‌. نشریه‌ جغرافیا‌ و ‌برنامه ریزی. 22 (63)، 117-137.
سالاری، ‌ممند ‌(‌1398). ارزیابی ‌ژئومورفوسایت‌ها‌ و ‌واکاوی ‌قوتها‌ و ‌ضعف‌های ‌آنها‌ با‌ بکارگیری ‌مدلهای ‌‌GAM و ‌‌:M-GAM مطالعه ‌موردی ‌شهرستان ‌سردشت. مدیریت‌ مخاطرات‌ محیطی.‌ 6 (2)، 185-204.
سعادتی فر، ‌رضا؛ ‌زنگنه‌اسدی،‌ محمدعلی؛ ‌گلی‌مختاری، ‌لیلا (‌1400). اهمیت‌ زمین‌گردشگری‌ و ‌پیشنهادی‌ برای‌ ژئوپارک:‌ یک‌ اولویت‌ در‌ اقتصاد ‌منطقه ‌شمال‌غرب‌ نیشابور-خراسان‌رضوی. دو‌فصالنامه ‌توسعه ‌پایدار ‌محیط‌ جغرافیایی.3 (4)، 58-72.
سلیمانی، خدیجه؛ عامریون، مهدی؛ سلیمانی، زیبا (2023). آموزش برای توسعه گردشگری پایدار با تأکید بر آموزش مجازی. جغرافیا و روابط انسانی. 5 (3)، 44-52.
شاهدی نیری، مينا؛ شجاعی، علي؛ انصاری گبلو، اكبر (2022). اولویت‌بندی مناطق نمونه گردشگری استان اردبیل با توجه به پتانسیل جذب با رویکرد توسعه پایدار گردشگری. جغرافیا و روابط انسانی. 4 (4)، 637-653.
صادقلو، طاهره؛ ذاکری، صدیقه (1397). ارزیابی و اولویت‌بندی جاذبه‌های گردشگری با هدف توسعه گردشگری (منطقه مورد مطالعه: شهر مشهد). جغرافیای فضای گردشگری. 7 (26)، 69-59.
عابدینی، موسي؛ همتی، طاهر؛ نظافت تکله، بهروز؛ خیاطی، آيلر (1401). ارزیابی توانمندیهای توسعه گردشگری پایدار ژئومورفوسایت‌ها با استفاده از مدل کومانسکو و مدل پائوولووا (مطالعه موردی: مسیر توریستی سبلان تا گردنه حیران). فصلنامه جغرافیایی فضای گردشگری. 11 (44)، 19-38.
قنواتی، ‌عزت‌ا...؛‌کرم،‌ امیر؛ ‌فخاری، ‌سعیده ‌(‌1391).‌ مروری ‌بر ‌روند ‌تحولات ‌ژئوتوریسم ‌و ‌مدلهای ‌مورد ‌استفاده‌ آن ‌در ‌ایران. فصلنامه‌ جغرافیایی‌ سرزمین. 9 (34)، 75-91.
مقصودی، ‌مهران‌؛ ‌عرب‌عامری،‌ علیرضا ‌(‌1396). ارزیابی‌ کمّی ‌ژئوسایت‌های ‌نمکی‌ استان ‌سمنان ‌با‌ روشهای ‌بریلها و ‌پرالون ‌با‌ ‌تاکید ‌بر ‌ژئوسایتهای‌ غرب ‌استان. پژوهشهای ‌جغرافیای ‌طبیعی. ‌49 (2)، 241-258.
مقصودی‌، مهران و ديگران (1398). شناسایی‌ و ‌ارزیابی‌پایش‌ ژئوسایتهای‌استان‌زنجان ‌و‌ ارزیابی‌ تاثیر ‌آن‌ بر ‌توسعه‌ گردشگری‌ پایدار. فصلنامه ‌مطالعات‌ مدیریت‌گردشگری‌‌. 14 (48)، 149-178.
ولی‌پور، محمدابراهیم؛ سخدری، زهرا؛ مقدم، زهره (1389، آذر). ژئوتوریسم منطقه مشهد. اولين همایش پترولوژی کاربردی. مشهد. ايران.
Altenberger, U. et al (2000). Tectonic controls and Cenozoic magmatism at Torres del Paine, southern Andes (Chile, 510 10’S). Revista Geologica de Chile. 30, 65–81.
Arora, K.; Rajput, S. & Anand, R. (2020). Geomorphosites assessment for the development of scientific geotourism in north and middle andaman's, india. GeoJournal of Tourism and Geosites. 32 (4), 1244-1251.
Berred, S.; Berred, K. & Fadli, D. (2022). Geodiversity of Kingdom of Morocco: Tata province geomorphosites inventory for creating a geopark project (Anti-Atlas). International Journal of Geoheritage and Parks. 10 (3), 367–382. https://doi.org/10.1016/j.ijgeop.2022.07.001.
Braholli, E. & Menkshi, E. J. Q. G. (2021). Geotourism potentials of geosites in Durrës municipality, Albania. Quaestiones Geographicae. 40 (1), 63–73. https://doi.org/102478/quageo-2021-0005.
Brilha, J. (2015). Inventory and quantitative assessment of geosites and geodiversity sites: A review. Geoheritage. 8, 119–134.
Cocean, G. & Cocean, P. (2017). An assessment of gorges for purposes of identifying geomorphosites of geotourism value in the Apuseni Mountains (Romania). Geoheritage. 9 (1), 71–81.
Comanescu, L.; Nedelea, A. & Dobre, R. (2011). Evaluation of geomorphosites in vistea valley (Fagaras Mountains-Carpathians, Romania). International Journal of the Physical Sciences. 6 (5), 1161 -1168.
Gioncada, A. et al (2019). The volcanic and mining geoheritage of San Pietro Island (Sulcis, Sardinia, Italy): The potential for geosite valorization. Geoheritage. 11 (4), 1567-1581.
James, E., Hazan-Eva, M., Muhammad-Firdaus, A. K., Awing, E. R., & Zulhazman, H. (2020). The 5th International Conference of Geological Engineering Faculty and Indonesia. Pitakotte: The International Institute of Knowledge Management.
Jamshidipour, A. (2022). Evaluation of geotourism for Gonabad Qasabeh Qanat: Potentials and capabilities. Geoconservation Research. 5 (2), 347–356. 10.30486/gcr.2023.1975865.1119.
Kamran, H.; Alizadeh, M. & Nikbakht, R. (2020). Evaluation of the capabilities of selected geosites of Isfahan province with Braille model. Geography (Quarterly Scientific-Research and International Journal of the Geographical Society of Iran). 18 (64), 5-22 [In Persian].
Kubalíková, L. & Kirchner, K. (2016). Geosite and geomorphosite assessment as a tool for geoconservation and geotourism purposes: A case study from Vizovická vrchovina Highland (eastern part of the Czech Republic). Geoheritage. 8, 5-14.
Li, Q. J.; Ng, Y. & Wu, R. R. (2022). Strategies and problems in geotourism interpretation: A comprehensive literature review of an interdisciplinary chinese to english translation. International Journal of Geoheritage and Parks. 10 (1), 27-46.‏
Mahato, M. K. & Jana, N. C. (2021). Exploring the potential for development of Geotourism in Rarh Bengal, Eastern India using M-GAM. International Journal of Geoheritage and Parks. 9 (3), 313-322.
Newsome, D. & Dowling, R. (2018). Geoheritage and geotourism. Geoheritage. 305-321. Elsevier.‏ 10.1016/B978-0-12-809531-7.00017-4.
Newsome, D. & Ladd, P. (2022). The dimensions of geotourism with a spotlight on geodiversity in a subdued landscape. International Journal of Geoheritage and Parks. 10 (3), 351-366.‏
Özşahin, E. (2017). Geodiversity assessment in the Ganos (Isıklar) Mount (NW Turkey). Journal of Environmental Earth Sciences. 76 (7), 271.
‏Pereira, P. & Pereira, D. (2010). Methodological guidelines for geomorphosite assessment. Geomorphologie: Relief, Processus, Environment. 16 (2), 215-222.
Raeisi, R. et al (2022). An assessment of geosites and geomorphosites in the Lut Desert of Shahdad Region for potential geotourism development. Land. 11 (5), 736.
Ríos-Reyes, C. A.; Manco Jaraba, D. C. & Castellanos Alarcón, O. M. (2021). Geotourism potential and challenges of the coastal region around Santa Marta (Colombia): A novel strategy for socioeconomic development. Cuadernos de Geografia: Revista Colombiana de Geografia. 30 (1), 106–124. https://doi.org/10.15446/rcdg.v30n181239.
Tamang, L. et al (2023). Geomorphosite evaluation for geotourism development using geosite assessment model (GAM): A study from a Proterozoic terrain in eastern India. International Journal of Geoheritage and Parks. 11 (1), 82-99.
Tesfa, C. & Zewdie, M. M. (2023). Assessment and map of geotourism potential sites in Amhara Regional State, Northwestern Ethiopia. International Journal of Geoheritage and Parks. 11 (4), 634-651.‏
Tessema, G. A. et al (2021). Inventory and assessment of geosites for geotourism development in the Eastern and Southeastern Lake Tana Region, Ethiopia. Geoheritage. 13 (2), 43. https://doi.org/10.1007/s12371-021-00560-0.