بررسی عوامل موثر بر فرزندآوری، سیاست‌گذاری‌های جمعیتی و پیامدهای ناشی از آن در کلانشهرهای ایران (نمونه مورد مطالعه، کلانشهر مشهد)

محورهای موضوعی : برنامه ریزی شهری

رستم صابری فر ^{1 *}

1 - گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه پیام‌نور، تهران ایران.

تاریخ دریافت : 1403/12/10 تاریخ پذیرش : 1404/03/22 تاریخ انتشار : 1404/04/01

کلید واژه: سیاست‌گذاری, فرزندآوري, مشوق‌های فرزندآوری, بحران‌های شهری, مشهد,

چکیده مقاله :

کاهش نرخ باوری در ایران به خصوص در کلانشهرها، به یکی از نگرانی‌های اصلی مدیران تبدیل شده است. به همین جهت، راه حل‌های متعددی پیشنهاد و به مرحله اجرا درآمده است. اما تاکنون مطالعه دقیق و هدفمندی در این حوزه به خصوص در کلانشهرهای ایران به انجام نرسیده است. در این بررسی، شهر مشهد به عنوان نمونه مورد مطالعه انتخاب گردید. مسئله اصلی مورد توجه آن بود که علی‌رغم نرخ باوری پایین در این شهر، نیروهای پیشران افزایش باروری در هر بخش کاملا یکسان فرض شده است. به همین دلیل، سیاست‌گذاری‌ها عمدتا بر ارائه مشوق‌های اقتصادی متمرکز می‌باشد. به این منظور، نمونه‌ای به حجم 385 نفر مورد پرسش قرارگرفت. نتایج نشان داد که میزان بخت عدم تمایل به فرزندآوری با متغیرهایی مانند سن (007/1OR=)، طول کمتر دوره تاهل (92/0OR=)، سکونت در مناطق اصیل پردرآمد (18/2OR=) و مناطق منفصل (85/0OR=)، ارتباط معناداری دارد. اما دلایل عدم اقبال به فرزندآوری در بخش‌های کم درآمد، اقتصادی؛ در مناطق با درآمد متوسط، انگیزه‌های اجتماعی و در مناطق مرفه، زمینه‌های فرهنگی است. از آنجا که هر گروه نسل‌هایی با ویژگی‌های خاص (فاقد امنیت‌شناختی، هتلی و یا در آشیانه) به وجود خواهند آورد، تاکید بر یک عامل و مدنظر قرار دادند یک گروه، شکاف‌های اقتصادی، اجتماعی و بهداشتی را افزایش داده و به دلیل تغییر اساسی ساختار اجتماعی، بحران‌های سیاسی، امنیتی و اجتماعی فراوانی را در پی خواهد آورد.

چکیده انگلیسی:

The decrease in the interest rate in Iran, especially in the big cities, has become one of the main concerns of managers. But so far, no detailed and targeted study has been done in this area, especially in the big cities of Iran. In this study, Mashhad city was chosen as the study sample.  Because Mashhad is one of the cities with the lowest fertility rate. The main issue of interest was that, despite the low fertility rate in this city, the driving forces for increasing fertility in each sector are assumed to be completely the same. For this reason, policies are mainly focused on providing economic incentives. Therefore, the purpose of this descriptive and analytical review was to determine whether these incentives can achieve the desired goals? And basically, if only a certain group of people are considered, what are the consequences? For this purpose, a sample of 385 people was questioned. The results showed that the chance of not wanting to have children is related to various variables.  Especially the relationship between age (OR equal to 1.007), shorter length of marriage (OR equal to 0.92), living in high-income areas (OR equal to 2.18) and separated areas (OR equal to 0.85), with a confirmed belief. But the reasons for not being lucky to have children in low-income areas are economic; In middle-income areas, it is social motives, and in prosperous areas, it is cultural grounds. Because each group will produce generations with special characteristics (lack of cognitive security, hotel or nest generation); Emphasizing one factor and considering one group will increase the economic, social and health gaps.  And due to the fundamental change of the social structure, it will lead to many political, security and social crises.

منابع و مأخذ:

ادیبی سده، مهدی؛ ارجمند سیاهپوش، اسحاق؛ درویش‌زاده، زهرا (۱۳۹۰). بررسی میزان افزایش باروری و عوامل مؤثر بر آن در میان طایفه کرد ساکن اندیمشک. مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران. ۴ (۱)، ۸۱-۹۸.
اوجاقلو، سجاد و ديگران (1393). تغييرات نسلي ارزش فرزند و رفتار فرزندآوري زنان پيش و پس از انقلاب اسلامي: مطالعۀ موردي شهر زنجان. زن در فرهنگ و هنر. 6 (3)، 409-425.
ترکیان ولاشانی، صاحب جام و ديگران (1398). فرزندآوري: عوامل سوق دهنده و بازدارنده. پایش. 18 (3)، 241-249.
حميدي‌فر، مهدی؛ كنعاني، محمد؛ عبادالهي چنذانق، حمید (1395). جامعۀ در مخاطره و فرزندآوري: مطالعه‌اي در شهر رشت. نامه انجمن جمعیت شناسی ایران. 11 (22)، 101-135.
خلج‌آبادي فراهاني، فریده؛ سرايي، حسن (1391). قصد تک‌فرزندي و تعيين‌كننده‌هاي آن در زنان و مردان داراي يک فرزند كمتر از 2 سال ساكن تهران. نامه انجمن جمعیت شناسی ایران. 7 (13)، 256-291.
خلج‌آبادي فراهاني، فریده؛ كياني علي‌آبادي، فاطمه (1397). بازانديشي در معناي فرزند و دلالت‌هاي آن در زندگي: رهيافت كيفي در زنان متاهل بي‌فرزند ساكن شهر تهران. نامه انجمن جمعیت شناسی ایران. 13 (25)، 67-106.
راد، فیروز؛ ثوابی، حمیده (1394). بررسی گرایش به باروری و عوامل اجتماعی مرتبط با آن (مطالعه موردی زنان متاهل 50-15 ساله ساکن شهر تبریز). مطالعات زن و خانواده. 3 (1)، 155-127.
رازقي نصرآباد، حجیه؛ سرايي، حسن (1393). تحلیل کوهورتی (نسلي) نگرش زنان دربارۀ ارزش فرزند در استان سمنان. زن در توسعه و سیاست. 12 (2)، 229-250.
رضوي‌زاده، ندا؛ غفوريان، الهه؛ اخلاقي، آمنه (1394). زمینه‌های كم‌فرزندطلبي و تاخير در فرزندآوري: مورد مطالعه شهر مشهد. راهبرد فرهنگ. 8 (31)، 73-98.
شمس قهفرخی، فریده و ديگران (1401). در دوراهی تصمیم به فرزندآوری: واکاوی چالش‌های فردی و اجتماعی فرزندآوری در بستر باروری پایین در شهر اصفهان. جامعه‌شناسی کاربردی. 33 (4)، 1-28.
طاووسی، محمود و ديگران (1394). فرزندآوری و عوامل مرتبط با آن از نگاه مردم تهران: پیش آزمون یک مطالعه ملی. نشریه پایش. 14 (5)، 605-597 .
طاووسي، محمد و ديگران (1396). تمايل به فرزندآوري و عوامل مرتبط با آن در ايران: يک مطالعۀ ملي. پایش. 16 (4)، 401-410.
عباسي شوازي، محمد جلال؛ خواجه‌صالحي، زهره (1392). سنجش تاثیر استقلال، مشاركت اجتماعي و تحصيلات زنان بر تمايل به فرزندآوری: مطالعۀ موردي شهر سيرجان. زن در توسعه و سیاست. 11 (1)، 45-64.
عباسي شوازي، محمد جلال و ديگران (1399). تحولات باروري در ايران از سال 1371 تا 1395. تهران: پژوهشکدۀ آمار.
عباسي شوازي، محمد جلال؛ رازقي نصرآباد، حجیه؛ حسيني چاووشي، میمنت (1399). امنيت اقتصادي اجتماعي و قصد باروري در شهر تهران. نامۀ انجمن جمعيت‌شناسي ايران. 15 (29)، 211-238.
عباسي شوازي، محمد جلال و ديگران (1381). بررسي ديدگاه زنان در مورد رفتارهاي باروري در استان يزد با استفاده از روش‌هاي کیفی. نامه علوم اجتماعی. 20 (10)، 169-203.
عرفاني، امیر (1391). گزارش تفصيلي پيمايش نيات باروري تهران. تهران: مركز مطالعات و پژوهش‌هاي جمعيتي آسیا و اقیانوسیه.
فروتن، يعقوب و ديگران (1393). الگوها و تعيين‌كننده‌هاي ترجيح جنسيتي در شهرستان نکا، استان مازندران‌. نامه انجمن جمعیت‌شناسی ایران. 9 (17)، 171-191.
محمدی، زهرا؛ دانش، پروانه؛ پیش‌بهار، اعظم (1403). عوامل فرهنگی و اجتماعی مؤثر بر گرایش به فرزندآوری. مطالعات فرهنگی پلیس. 36، 26-14.
محموديان، حسین؛ محمدپور، احمد؛ رضايي، مهدی (1389). زمینه‌های كم فرزندآوري در استان كردستان: مطالعۀ موردي شهر سقز. نامه انجمن جمعیت‌شناسی ایران. 4 (8)، 85-122.
مرکز آمار ایران (1402). محاسبۀ باروري كل با روش مستقيم با منابع مختلف داده به تفکيک استان 99-1395. تهران: مركز آمار ايران.
منتظری، علی (1395). بررسی میزان تمایل به فرزندآوري و عوامل مرتبط با آن از نگاه مردم شهري و روستایی ایران. تهران: مرکز تحقیقات سنجش سلامت پژوهشکده علوم بهداشتی جهاد دانشگاهی.
میرابی، سعیده؛ میرزایی، حسین؛ حسنی درمیان، غلامرضا (1399). بررسی پدیدارشناسانه آگاهی زنان متاهل از فرزندآوری. جامعه‌شناسی کاربردی. 31 (3)، 1-20.
نظري‌ندوشن، حميده و ديگران (1402). مدل سيستمي عرضه نيروي كار در ايران: مطالعه‌اي با رويكرد پويايي‌شناسي كيفي سيستمها. نامه انجمن جمعیت شناسی. 18 (35)، 9-55.
Abbasi-Shavazi M.J. & Khaje-Salehi, Z. (2013). Womens’ Autonomy, social participation, and education and its impact on Childbearing Intention in Sirjan City. Women in Development and Politics. 11 (1), 45-64 .
Abbasi-Shavazi, M. J.; Hosseini-Chavoshi, M. & Banihashemi, F. (2013). Assessment and Application of the Own-Children Method for Estimating Fertility Using the 1986-2011 Censuses in Iran. Tehran: Statistical Research and Training Centre.
Abbasi-Shavazi, M.J. & Askari-Nodoushan, A. (2005). Family change and fertility decline in Iran: A case study of Yazd province. Journal of Social Sciences. 25, 75-25 .
Abbasi-Shavazi, M.J. & Khani, S. (2014). Economic insecurity and fertility: Case study of married women in Sanandaj District. Journal of Population Association of Iran. 9 (17), 37-76 .
Abbasi-Shavazi, M.J. & Mc Donald, P. (2006). Fertility decline in the islamic republic of Iran: 1972–2000. Asian Population Studies. 2 (3), 217-237.
Abbasi-Shavazi, M.J. et al (2020). Fertility Changes in Iran: 1992–2016. Tehran: Statistical Research and Training Centre.
Abbasi-Shavazi, M.J.; McDonald, P. & Hosseini-Chavoshi, M. (2009). The Fertility Transition in Iran: Revolution and Reproduction. New York: Springer.
Abbasi-Shavazi, M.J. et al (2003). Study of womens' views on fertility behaviours using qualitative methods in Yazd province. Journal of Social Sciences. 20, 169-203 .
Abbasi-Shavazi, M.J.; Razeghi-Nasrabad, H. & Hosseini-Chavoshi, M. (2020). Socio-economic security and fertility intention in Tehran City. Journal of Population Association of Iran. 15 (29), 211-238.
Aghajaniyan, A. & Mehryar, A. (1999). Fertility transition in the islamic republic of iran: 1976-1996. Asia-Pacific Population Journal. 14 (1), 21-42.
Ajzen, I. (1991). The theory of planned behavior. Organizational Behavior and Human Decision Processes. 50 (2), 179-211.
Ajzen, I. (2005). Attitudes Personality and Behaviour. England: Open University Press.
Ajzen, I. & Klobas, J. (2013). Fertility intentions: An approach based on the theory of planned behavior. Demographic Research. 29 (8), 203-232.
Arpino, B. & Bellani, D. (2018). Better an Egg Today Than a Stork Tomorrow? Risk Aversion and Fertility Decisions in Italy. Italy: Brussels.
Cavalli, L. & Klobas, J. (2013). How expected life and partner satisfaction affect women’s fertility outcomes: The role of uncertainty in intentions. Population Review. 52 (2), 70–86.
Easterlin, R. A. (1987). Birth and Fortune: The Impact of Numbers on Personal Welfare. New York: Academic Press.
Fishbein, M. & Ajzen, I. (1975). Belief, Attitude, Intention, and Behavior: An Introduction to Theory and Research. MA: Addison-Wesley.
Khodayari, R.; Borzoeipour, S. & Nikpour Dehkordi, M. (2024). Future studies on policies to increase the total fertility rate in Iran using Scenario Methodology. IBJ. 28, 172-182.
Lesthaeghe, R. & Surkyn, J. (2012). When History Moves on: Foundations and Diffusion of a Second Demographic Transition, in: Jayakody. R., Thorton; A., Axinn, W. (eds.) International Family Change: Ideational Perspectives Mahwah NJ: Lawrence Erlbaum and Associates.
Lesthaeghe, R. (2010). The unfolding story of the second demographic transition. Population and Development Review. 36 (2), 211-251.
Lesthaeghe, R. (2020). The second demographic transition, 1986–2020: sub-replacement fertility and rising cohabitation—a global update. Genus. 76 (10)‚ 1-38.
Lutz, W.; Skirbekk, V. & Testa, M. R. (2006). The low-fertility trap hypothesis: forces that may lead to further postponement and fewer births in europe. Vienna Yearbook of Population Research. 4, 167–192.
McDonald, P. (2000). The toolboxof public policies to impact on fertility–a global view. Seminar Low Fertility, Families and Public Policies.The European Observatory On Family Matters In Sevilla, spain.
Van de Kaa, D.J. (1987). Europe’s second demographic transition. Population Bulletin. 42 (1), 1-59.
Van de Kaa, D.J. (2001). Postmodern fertility preferences: From changing value orientation to new behavior. Global Fertility Transition Population and Development Review. 27 (1)‚ 290-331.
Wilson, C. (2001). On the scale of global demographic convergence 1950–2000. Population and Development Review. 27 (1), 155-171.