اصفهان، دارالعلم شرق در دوران صفویه

محورهای موضوعی : کالبدی

لیلا پهلوان زاده ¹ (عضو هیئت علمی‌گروه معماری دانشگاه آزاد اسلامی)

تاریخ دریافت : 1398/09/06 تاریخ پذیرش : 1398/09/06 تاریخ انتشار : 1391/06/01

کلید واژه:

چکیده مقاله :

چکیده مقولة تعلیم و تعلم همواره در سرزمین ایران جایگاه خاصی داشته، چنانچه به گواهی تاریخ این سرزمین از عهد باستان مهد فرهنگ و هنر بوده و آثار و ابنیه و شخصیت‌های فرهنگی و هنری فراوانی به جهانیان عرضه کرده است. لوح‌های گلی باقیمانده، سروده‌های آئین زرتشت، اشاره‌های تاریخی در کتب به جا مانده به صورت منثور و منظوم و دیگر ادله‌های تاریخی، وجود آموزش در ایران زمین را برای ما مبین و آشکار می‌سازد. البته با ورود اعراب و پذیرش دیانت اسلام امر آموزش متحول گردید و در پی آن، این محل‌های فرهنگی به مساجد انتقال یافت چرا که در عهد پیامبر، مسجد نه تنها محل تجمع مسلمانان برای عبادت به شمار می‌آمد بلکه محل حل و فصل امور امت، تدریس و... نیز محسوب می‌گردید. پس از چند زمانی، مدارس برای تدریس مباحث اسلامی‌به پیروان این آئین نوظهور تأسیس گشت. این نهادها در هر دوره،‌ بنا به عظمت و قدرت حکومت وقت، مدارج صعود و افول را طی نمود تا این که در دوران صفویه که در این مبحث مدنظر می‌باشد،‌ به عالی‌ترین سطح و مقام دست یافت، به گونه‌ای که شهر پایتخت آن دوره یعنی اصفهان به صفتدارالعلم شرقمزین گشت. لازم به ذکر است بحث در خصوص مدارس در دوران‌های مختلف، تنزل و ترقی آن، سبک‌های معماری و.... نوشتاری مفصل را می‌طلبد، لذا ما برآنیم در این نوشتار همخوان با عنوان پژوهش این مقوله را در دورة تسلط سلسلة صفویه که مکتب اصفهان در معماری و شهرسازی جاری است، به گونه‌ای که در ادامه بدان اشاره خواهد شد، بررسی نمائیم.

منابع و مأخذ:

منابع

ایمانیه، مجتبی(1350). تاریخ فرهنگ اصفهان. اصفهان : دانشگاه اصفهان.

باستانی پاریزی، محمد ابراهیم(1358). مقاله‌ی نان جو و دوغ گو. محیط ادب(مجموعه‌ی سی گفتار به پاس پنجاه سال تحقیقات و مطالعات سید محمد محیط طباطبایی)، پدید آورندگان:سید جعفر شهیدی، محمد ابراهیم باستانی پاریزی، ایرج افشار، حبیب یغمایی. دبیرخانه‌ی هیأت امنای کتابخانه‌های عمومی‌کشور. نشر کتابخانه.

بلاغی، عبدالحجت(1369ق). تاریخ انساب خاندان‌های نائین، تهران:سپهر.

جابری انصاری، حسن(1321). تاریخ اصفهان و ری. به اهتمام حسین عمادزاده. تهران:عمادزاده.

جابری انصاری، حسن(1378). تاریخ اصفهان. ترتیب و تصحیح و تعلیق : جمشید مظاهری(سروشیار). اصفهان : مشعل.

جناب میر سید علی و ژان شاردن(1376). الاصفهان به کوشش محمد رضا ریاضی، [تهران] : سازمان میراث فرهنگی کشور.

حاجی قاسمی، کامبیز(1378). گنج نامه‌ی فرهنگ آثار معماری اسلامی، دفتر پنجم : مدارس. [تهران] : مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده‌ی معماری و شهرسازی و سازمان میراث فرهنگی کشور.

حافظ ابونعیم اصفهانی(1410 ه.ق.). ذکر اخبار اصفهان. تصحیح سید حسن کسروی. بیروت : دارالکتب العلمیه.

حبیبی، محسن(1378). از شار تا شهر(تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن، تفکر و تأثر). تهران : دانشگاه تهران‌، چاپ دوم.

حزین، محمدعلی(1334). تذکره حزین، با مقدمه محمدباقر الفت، اصفهان : انتشارات تأیید، چاپ دوم.

ریاحی، محمد حسین(1375). مجموعه ارباب معرفت، اصفهان : انجمن آثار و مفاخر فرهنگی اصفهان

ریاحی، محمد حسین(1376). وقف پشتوانه نهادهای علمی و آموزشی در اصفهان عصر صفوی، وقف میراث جاویدان، شماره 3و4(پیاپی 19 و20)، صص : 143 و 142.

سپنتا، عبدالحسین(1346). تاریخچه اوقاف اصفهان، اصفهان : اوقاف اصفهان.

سلطان زاده، حسین(1364). تاریخ مدارس ایران از عهد باستان تا تأسیس دارالفنون. تهران : آگاه.

شاردن، ژان(1345). سیاحت نامه(ده جلد). ترجمه‌ی محمد عباسی. تهران : امیرکبیر.

شاردن، ژان(1362). سفرنامه شاردن(بخش اصفهان). ترجمه‌ی حسین عریضی ؛ با مقدمه‌ی علی دهباشی، [تهران] : نگاه.

فلسفی، نصرا...(1332). زندگانی شاه عباس اول، چهار جلد، تهران : دانشگاه تهران.

مقدسی، ابوعبدا... محمد بن احمد(1361). احسن التقاسیم(جزء دوم). ترجمه‌ی دکتر علی منزوی. تهران : شرکت مولفان و مترجمان.

مقصود، جواد(1349). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی‌اصفهان، جلد اول، تهران:وزارت فرهنگ و هنر اداره کل کتابخانه‌ها.

موحد ابطحی، سید حجه(1376). ریشه‌ها و جلوه‌های تشیع و حوزه‌ی علمیه اصفهان. جلد دوم. اصفهان : دفتر تبلیغات المهدی(عج).

مهدوی، سید مصلح الدین(1358). مقاله‌ی دارالعلم شرق. مجموعه‌ی محیط ادب(مجموعه‌ی سی گفتار به پاس پنجاه سال تحقیقات و مطالعات سید محمد محیط طباطبایی). پدید آورنده : حبیب یغمایی، سید جعفر شهیدی، محمد ابراهیم باستانی پاریزی، ایرج افشار، دبیرخانه هیئت امنای کتابخانه‌های عمومی‌کشور. نشر کتابخانه.

مهدوی، سید مصلح الدین(1367). تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر. جلد دوم و سوم. تهران:الهدایه.

مهدوی، سید مصلح الدین(1386). اصفهان دارالعلم شرق، مدارس دینی اصفهان. تصحیح، تحقیق و اضافات:محمدرضا نیلفروشان. اصفهان:سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری.

مهریار، محمد(1376). معرفی مجموعه تاریخی مسجد ساروتقی و مدرسه ثقه الاسلام و رتبات آن وقف میراث جاویدان، سال پنجم، شماره 3و4،(پیاپی 19و20)، صص : 68 تا77.

مهریار، محمد، شامیل، فتح ا... یف، فخاری تهرانی، فرهاد و قدیری، بهرام(1378). اسناد تصویری شهرهای ایران در دوران قاجاریه. تهران : سازمان میراث فرهنگی کشور(پژوهشگاه)و دانشگاه شهید بهشتی.

نشریه اداره اوقاف اصفهان(1346). شماره اول، اصفهان : اداره اوقاف اصفهان.

نفیسی، علی اکبر(1355). فرهنگ نفیسی. جلد پنجم. تهران:خیام.

نیکزاد حسینی، کریمی(1335). تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان، اصفهان:[بی نا].

همایونفرخ، رکن الدین، تاریخچه کتاب و کتابخانه در ایران، مجله هنر و مردم، شماره 67 و68.

همایی، جلال الدین(1384). تاریخ اصفهان، مجله ابنیه و عمارات فصل تکایا و مقابر. به کوشش ماهدخت بانو همایی، تهران : نشر هما.

هنرفر، لطف ا...(1350). گنجینه‌ی آثار تاریخی اصفهان. اصفهان : ثقفی.

یاقوت حموی بغدادی، یاقوت ابن عبدا....(1979 میلادی / 1399 قمری). معجم البلدان. بیروت : دارالاحیاء التراث العربی.