مطالعه تطبیقی رویکردهای فضایی به عدالت در نظریه‌های سیاسی

محورهای موضوعی : جغرافیای سیاسی

مراد کاویانی راد ¹ , مصطفی قادری حاجت ² , افشین متقی ³ , بهمن نعمت زاده ^{4 *}

1 - دانشگاه خوارزمی
2 - دانشگاه تربیت مدرس
3 - دانشیار جغرافیای سیاسی دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران
4 - دانشگاه خوارزمی

تاریخ دریافت : 1399/08/12 تاریخ پذیرش : 1401/09/20 تاریخ انتشار : 1403/11/10

کلید واژه: عدالت, عدالت فضایی, مارکسیسم, نوفایده‌گرایی و جان راولز,

چکیده مقاله :

عدالت فضایی، نقش مهمی در توزیع متوازن امکانات در مقیاس‌های مختلف جغرافیایی دارد. این مفهوم، از چنان اهمیتی برخوردار است که نادیده‌انگاشتن آن، باعث گسترش تبعیض و نابه‌سامانی در سطوح مختلف ناحیه‌ای و ملی می‌شود. با توجه به اهمیت نظری و کاربردی عدالت فضایی، پژوهش حاضر که ماهیت بنیادی دارد با روش‌شناسی توصیفی-تحلیلی، مصادیق و رویکردهای فضایی به عدالت در نظریه‌های مارکسیسم، نوفایده‌گرایی و نیز نظریه‌های جان راولز را بررسی کرده است. نتایج نشان داد که مارکس، مفهوم عدالت فردی را در تقابل با هدف غایی طبقه پرولتاریا می‌داند. هدف‌ها و مبانی سرمایه‌داری با عدالت فضایی-اجتماعی سازگار نیست و عناصری چون محرومیت و استثمار از بایسته‌های بازار هستند و اساساً امکان تحقق عدالت فضایی را منتفی می‌سازند. نوفایده‌گرایی، با اتکا بر مفاهیم حس و تعلق مکانی، مفهوم عدالت را به رویکردهای فضایی نزدیک‌تر کرده است. نوفایده‌گرایان با تاکید بر اینکه مردمی که در یک مکان زندگی می‌کنند و از نظر تاریخی و فرهنگی، رابطه طبیعی با مکان زندگی خود برقرار کرده‌اند، فضا را به عنوان مفهومی راهبردی برای مصادیق عدالت به رسمیت می‌شناسند. همچنین، جان راولز با پیوند مفهوم عدالت به انصاف، نوعی رویکرد فضایی به عدالت دارد. این دیدگاه، نشان داد که هدف غایی عدالت، بسترسازی برای نهادهای سرزمینی در اداره‌ واحدهای فضایی-سیاسی به شیوه دموکراتیک است.

چکیده انگلیسی:

Spatial justice is one of the fundamental concepts in political theory and philosophy. Extensive studies have been conducted to identify and determine the objectives of the concept of justice, of which spatial justice in geography can be considered as one of the important objective examples in this field. Given the importance of spatial justice, the present study uses a descriptive-analytical approach to spatial examples and approaches to justice in the theories of Marxism, utilitarianism, and John Rawls's theories. results has showed that Marx saw the concept of individual justice as opposed to the ultimate goal of the proletarian class and believed that individual justice was an obstacle to revolution. The goals and foundations of capitalism are incompatible with social spatial justice, and elements such as deprivation and exploitation are essential to the market and essentially eliminate the possibility of the realization of spatial justice. Rationalism, relying on the concepts of sense and spatial belonging, has brought the concept of justice closer to spatial approaches. Emphasizing that people who live in a place and have historically and culturally established a natural connection with their place of residence, neo-utilitarianism recognize space as a strategic concept for examples of justice. Also, John Rawls, by linking the concept of justice to justice, a kind of spatial approach to justice. John Rawls's book "Justice as Fairness" aims to provide a practical philosophical and ethical basis for acceptable causal and managerial matters. This view suggests that, in Rawls' view, the ultimate goal of justice is to provide the appropriate ground for democratic institutions in the administration of space-political units (states) in a democratic manner.

منابع و مأخذ:

Abel Olsen, J. (2017). Theories of justice and their implications for priority setting in health care, Monash University.
Chen, X. (2017). The human voice of justice, Journal of Chinese Philosophy Department of English, University of Texas at San Antonio.
Craig, A., Werdorf, S., Alexander, I. and Firestone, P. (2018). Social Justice and Moral Reasoning: An Empirical Integration of Two Paradigms in Psychological Research, Social Justice Research, 15(1): 18-28.
Dufaux, F. (2018). Birth announcement, justice spatial/spatial justice, Bolivia Social Science & Medicine, 3(5), 663–678.
Farpour, R., Bakhshayesh Ardestani, A., & Abtahi, S. M. (2022). International justice from the perspective of John Rawls' political thought. International Relations Researches, 11(4), 215-237
Fiske, L. and Gilbert, P. (2017). Perceptions of social dangers, moral foundations and political orientation, Personality and individual different.
Fleurbaey, M., Salles, M.A. and Weymark, J. (2018). Justice political liberalism and utilitarism, Cambridge University.
Ghaderi Hajat, Mostafa, Aftabi, Zakia, Ferdowsi, Abbas (2017). The Relationship between Spatial Justice and Political Participation, Case Study: South Coastal Coast, Quarterly Journal of Human Geographical Studies, Volume 2, Number 1, pp. 119-101 [in Persian].
Ghani Nejad, Musa (2018). Historical and macro: Justice, Social Justice and Economy, Journal of Economics, Volume 3, Number 5, pp. 10-24 [in Persian].
Greb, Edward (2013). Social inequality: The views of classical and contemporary theorists, translated by Mohammad Siahpoosh and Ahmad Reza Gharvizad, Tehran: Abrar Publishing [in Persian].
Heidary Khoei, A., Seyed Bagheri, S.K., & Rezapour, H. (2023). The principles of political justice in the thought of Imam Khomeini and John Rawls. Islamic Politics Research, 10(22), 257-281.
Henslin, J. (2019). Spatiaology (Core concepts), Their Edition, Southern Illinois University, Edwardsville, pearson international.
Hosseini Beheshti, Seyyed Ali Reza (2017). Epistemological Foundations of Social Justice Theory, Tehran: Gohar Publications [in Persian].
Houshmand, H. (2020). Human Rights, Religion, and Decent Hierarchical Societies: A Rawlsian Analysis. The Journal of Human Rights, 15(1), 69-90.
Jahanshahi, Alieh (2014). The Role of Justice in Community Development, Tehran: Sami Publications [in Persian].
Hafiznia, Mohammad Reza (2016), Geopolitics: Concepts and Foundations, Mashhad: Papli Publications [in Persian].
Jamalzadeh, Nasser (2017). Political and Social Justice in Three Approaches of Jurisprudence, Philosophy and Sociology, Quarterly Journal of Political Knowledge, Volume 4, Number 3, pp. 20-5 [in Persian].
Kamkar, Behnam and Mahdavi Damghani, Abdolmajid (2008). Fundamentals of Sustainable Agriculture, Mashhad: Jihad University Press, Ferdowsi University of Mashhad [in Persian].
Kashi, Mohammad Javad (2010). Analysis of Space as a Discourse of Field Mining, Iranian Social Studies Quarterly, Volume 5, Number 2, pp. 1-19 [in Persian].
Kavianirad Morad, Gharabeyghi, Mosayeb (2015). Explaining the Relationship between Ecology and Democracy in Poststructuralist Theory, Quarterly Journal of Planning and Spatial Planning, Volume 20, Number 2, pp. 273-292 [in Persian].
Kavianirad, Morad (2012). Geography of Elections with Emphasis on Presidential Elections in Iran, Tehran: Kharazmi University Press [in Persian].
Kavianirad, Morad, Gharehbeygi, Mosayeb (2017). Geography of Elections: Concepts and Functions, Tehran: Institute for Strategic Studies Publications [in Persian].
Keykha, Najmeh (2017), Social Justice, Tehran: Young Thought Center Publications [in Persian].
Lam, T. (2016) Reference group influences among Chinese travelers, Journal of travel research, 12(1), 474-484.
Lipsit, Simor Martin (2013), Encyclopedia of Democracy, translated by Kamran Fani and Noorullah Moradi, Tehran: Ministry of Foreign Affairs Publications [in Persian].
Lotfi, Rozita (2012). The Sense of Justice and its Relationship with Political Trends (Case Study: Tehran), PhD Thesis in Sociology, Allameh Tabatabai University [in Persian].
Moradkhani, F. (2020). The Concept of constitution in john Rawl's thought. Journal of Legal Studies, 12(1), 247-273.
Mottaqi, Afshin, Abbaspour Gomari, Marzieh (2017). Organizing Space Based on Discourse Analysis of Heterogeneous Areas of Iran, Volume 7, Number 25, pp. 157-178 [in Persian].
Nikpey, A., & Madani, Z. (2020). Civil Disobedience in Open and Closed Societies and Legal-Political Systems (Review of John Rawls and Hannah Arendt's Theories). Legal Research Quarterly, 23(91), 277-302.
Pavot, W. and Diener, E. (2013) Review of the satisfaction with life scale, American Psychological Association, 5(2): 164-172.
Rawls, John (2014), Justice as Justice, Translated by Erfan Sabeti, Tehran: Ghoghnous Publishing [in Persian].
Rezvani, Mohammad Reza, Ahmadi, Ali (2009), The place and role of culture in the formation of spatial identity, Letter of Cultural Research, Vol. 10, No. 6, pp. 2-15 [in Persian].
Sanders, J. (2019). Handbook of Justice Research of law, Kluwer Academic, New York.
Slembrouck, S. (2015). Explanation, Interpretation and Critique in the Analysis of Discourse. Critique of Anthropology, 21(3): 33–57.
Soja, E. (2010), Seeking Spatial Justice, Publisher: University of Minnesota Press.
Tavassoli, Hossein (2017). The Basis of Justice in John Rawls Theory, Quarterly Journal of Criticism and Opinion, No. 10, No. 2, pp. 25-44 [in Persian].
Toolan, M. (2015). What Is Critical Discourse Analysis and Why Are People Saying Such Terrible Things About It? Language & Literature 6(2): 83–103.
Vaezi, Ahmad (2017). Critique and Study of Theories of Justice, Qom: Imam Khomeini Educational and Research Institute Publications [in Persian].
Widdowson, H. (2016). The Theory and Practice of Critical Discourse Analysis, Applied Linguistics 19(1): 136–151.
Wodak, R. (2011). What CDA is about, In: Wodak, Ruth & Meyer, Michael (eds.) (2001) Methods of Critical Discourse Analysis. London: Sage.
Yaghoubi, Dariush (2017). Iranians' understanding of justice, Tehran: Jamshenasan Publications [in Persian].

متن کامل:



 مطالعة تطبیقی رویکردهای فضایی به عدالت در نظریه­های سیاسی

 

 

 

 

چکیده

عدالت فضایی، نقش مهمی در توزیع متوازن امکانات در مقیاس­های مختلف جغرافیایی دارد. این مفهوم، از چنان اهمیتی برخوردار است که نادیده­انگاشتن آن، باعث گسترش تبعیض و نابه­سامانی در سطوح مختلف ناحیه­ای و ملی می­شود. با توجه به اهمیت نظری و کاربردی عدالت فضایی، پژوهش حاضر که ماهيت بنيادي دارد با روش‌شناسي توصیفی-تحلیلی، مصادیق و رویکردهای فضایی به عدالت در نظریه­های مارکسیسم، نوفایده­گرایی و نیز نظریه­های جان راولز را بررسی کرده است. نتایج نشان داد که مارکس، مفهوم عدالت فردی را در تقابل با هدف غایی طبقه پرولتاریا می­داند. هدف­ها و مباني سرمايه­داري با عدالت فضایی-اجتماعي سازگار نيست و عناصري چون محروميت و استثمار از بايسته‌هاي بازار هستند و اساساً امکان تحقق عدالت فضایی را منتفي مي­سازند. نوفایده‌گرایی، با اتکا بر مفاهیم حس و تعلق مکانی، مفهوم عدالت را به رویکردهای فضایی نزدیک­تر کرده است. نوفایده­گرایان با تاکید بر اینکه مردمی که در یک مکان زندگی می­کنند و از نظر تاریخی و فرهنگی، رابطه طبیعی با مکان زندگی خود برقرار کرده­اند، فضا را به عنوان مفهومي راهبردی برای مصادیق عدالت به رسمیت می­شناسند. همچنین، جان راولز با پیوند مفهوم عدالت به انصاف، نوعی رویکرد فضایی به عدالت دارد. این دیدگاه، نشان داد که هدف غایی عدالت، بسترسازي برای نهادهاي سرزمینی در اداره­ واحدهای فضایی-سیاسی به شیوه دموکراتیک است.

کلیدواژگان: عدالت، عدالت فضایی، مارکسیسم، نوفایده­گرایی و جان راولز

 

 

 

 

 

مقدمه

مفهوم و مبحث عدالت¹ یکی از بنیادی­ترین مفاهیم در حقوق انسانی است. عدالت، یکی از عالی­ترین مفاهیم زندگی بشری است؛ به طوری که عدالت، فضیلت اولیه و اساسی انسانهاست؛ تا حدی که ممکن است انسان­ها در مورد آزادی، رفاه و حتی برابری تردید کنند اما نمی­توانند مقوله­ عدالت را نادیده انگارند. با این حال، مفهوم عدالت برخلاف تصور رایج، مفهومی به‌غایت ذهنی و سیال است؛ به طوری که مضمونی عینی، مشخص و پذیرفتنی برای همگان تصور نمی‌شود (Ghaninezhad, 2018: 13). آن‌چه در این بین، مهم می‌نماید نیاز به مفهوم عدالت فضایی² به صورت نمود عینی عدالت است (Soja, 2010: 9). به عبارتی، عدالت فضایی ارتباط ‌دهندة عدالت اجتماعی و فضا است؛ از این رو، واکاوی برهم‌کنش فضا و اجتماع در فهم بی‌عدالتی‌های اجتماعی و شیوة تنظیم سیاست‌هایی برای کاهش یا حل آن‌ها ضروری است (Dufaux, 2018: 22). عدالت فضایی ناظر به وضعیتی است که سازوکار قدرت، فرصت و ثروت منجر به پویایی­های ضروری تقویت ظرفیت­های مکانی فضایی در مقیاس­های خرد و کلان (کالبدی، محلی، منطقه­ای و ملی) در راستای تبدیل ظرفیت­های یاد شده به مزیت است (Ghaderi Hajat, et al, 2017: 103).

توجه به ارتباط متقابل فضا و عدالت که از دهه ۷۰ میلادی و در آثار جغرافیدانان رادیکالی مانند دیوید هاروی³ و ادوارد سوجا⁴ پدید آمد، راه تازه‌ای گشود که بر پایه آن می‌شد دیدگاه‌های مختلف و متنوع نظری درباره عدالت اجتماعی را با محور قرار دادن فضا به هم نزدیک کرد. دیدگاه عدالت فضایی یا دیدگاه انتقادی فضایی نه‌تنها فهم نظری ما را در مورد مفاهیم مثل عدالت، دموکراسی، حق به شهر و حقوق شهروندی غنی و گسترده می‌کند بلکه ما را مجهز به بینش‌هایی می‌کند که در دستیابی به دانش عملی و کاربردی برای دست زدن به کنش‌های سیاسی و اجتماعی یاری می‌دهد (Henslin, 2019: 6). بدون در نظر گرفتن فضا، عدالت قابل ‌دسترس نیست؛ چراکه مکان­ها ترکیبی از نظام انسانی و طبیعی دارند و به صورت کانون عمده­ای می­مانند که تجربیات بلاواسطه ما از جهان امکان­پذیر می­سازند. از این­رو، روابط اکولوژیک انسان با مکان که از آن به «حق آب و گل» یا احساس تعلق به مکان تعبیر می­شود، مبنای قدرتمندی برای پدیدار شدن سلسله­ای از مباحث مانند حقوق تابعیت، شهروندی و نقش­آفرینی سیاسی انسان در یک فرایند دموکراتیک می­باشد. بر همین اساس، انسان­ها حق دارند صاحب­خانه و کاشانه باشند، در مقیاس محلی به انتخاب دولت محلی و شوراها بپردازند و در تصمیم­گیری­ها مشارکت جویند؛ همچنین، در مقیاس ملی، در فرایندهای دموکراتیک نظیر انتخاب اعضای مجلس، رئیس جمهور و غیره مشارکت کنند، از آنها پاسخ بخواهند و حتی آنها را مواخذه کنند (Hafeznia, 2015: 174). آنچه بیش از هرچیز باید مورد توجه قرار گیرد این است که هر فرم فضایی جدای از عادلانه یا ناعادلانه بودن آن  متأثر از پیش زمینه­ها و فرآیندهایی است که باید مورد توجه قرار گیرد (Dufaux, 2018: 20). از این رو، بررسی و تحلیل مصادیق و رویکردهای فضایی به عدالت، می­تواند افزون بر توسعه نظری ادبیات عدالت، زمینه­های فلسفی برای عملیاتی­سازی مفهوم عدالت در فضاهای جغرافیایی را نیز مشخص کند. با نگرش به مقدمه‌ای که برشمرده شد، پژوهش حاضر به بررسی رویکردها و مصادیق فضایی عدالت در نظریه­های مارکسیستی، نوفایده­گرایی و نیز نظریات جان راولز پرداخته است.

روش تحقیق

تحقیق حاضر، نوعاً بنیادی است. روش‌شناسی حاکم بر متن ماهیتی توصیفی-تحلیلی دارد و دروندادهای (متن و اطلاعات) مورد نیاز به روش کتابخانه­ای (کتب، نشریات و اینترنت) گرد­آوری شده است. به این صورت که با مراجعه به منابع دست اول مرتبط با نظریه­ها و مکاتب سیاسی مورد مطالعه، اقدام به استخراج مبانی و بن­مایه­های مرتبط با عدالت فضایی در آن شده و سپس مقولات عدالت فضایی با اندیشه­های جان راولز و چارچوب­های علمی جغرافیای سیاسی، تطبیق داده شده است.

چارچوب مفهومی

فضا

فضا نمود عینی فرایند دگرگونی­های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی طی زمان در بستر مکان است که عناصر و مناسبات قدرت را آشکار می­کند. قدرت به عنوان محرک و تغییر دهنده با ابزار سرمایه، رسانه و ایدئولوژی، خالق این دگرگونی­هاست. دارندگان و خواهندگان قدرت برای حفظ وضعیت موجود یا تغییر آن بر اساس علایق و مصالح واحدها (فرد، گروه، سازمان، کشور و...)، فرایندهای فضایی یا همان سازوکار موثر در توزیع فضایی پدیده­ها را معنا و جهت می­دهند (Kavianirad, 2012: 39). مفهوم فضا از مهمترین و تعیین کننده­ترین مفاهیم در رویکردهای جغرافیایی به شمار می­آید. فضا، تمام ابعاد زندگی انسان را در خود جای داده و منتقل می­کند. تحلیل فضا از تحلیل فضای کالبدی و شخصی آغاز می­شود و تا کلان‌ترین ابعاد فضایی تداوم می­یابد (Rezvani, 2008: 8). تحلیل فضا از شاخه­های جدید تحلیل گفتمان است؛  فضا همواره با الگویی از سازمان قدرت سازماندهی شده است. سازمان فضایی از این رو که خواهان الگویی خاص از سوژه­ای مطلوب است، الگوی رفتاری خاصی را طلب می­کند؛ الگوهایی از رفتار را مجاز و الگوهایی را غیرمجاز می­داند، چون یک سازمان قدرت است (Widdowson, 2016: 139). در حوزه نظری می‌توان دو روایت کلان از فضا را برشمرد: روایت اول، نسبت فضا و سوژه را بر اساس انفعال و تاثیرپذیری سوژه مطالعه می کند و روایت دوم فضا را موجب سوژگی سوژه می­داند و موقعیت و آفرینش­گری سوژه را در فضا جستجو می­کند (Toolan, 2015: 88). سه وجه ساختاری فضا عبارتند از موقعیت جغرافیایی، موقعیت مادی و کالبدی، و بار ارزشی و معنایی رسوب کرده در فضا (Kashi, 2010: 9). موقعیت جغرافیایی فضا متمایز کننده دور و نزدیک و اینجا یا آنجاست؛ کالبد مادی فضا، امور عینی و مادی است که به چشم بیننده، به منزله فضا حضور پیدا کرده است؛ مؤلفه­های بعد مادی فضا که الگوهای مختلف از کنش فردی یا جمعی را ساماندهی کرده، منجر به ایجاد تمایز شده و بر اساس رابطه تولید قدرت، اموری را جدی گرفته و اموری را به حاشیه می­راند. بعد معنایی فضا، به عبارتی دیگر سازمان نمادین نامیده می­شود (Slembrouck, 2016: 36). فضا سازندگان متعددی دارد که به اعتبار هر کدام از این گروه­های سازنده، سازمان نمادین دارد. هانری لوفور نیز در هر مکان به تعامل سه فضا اشاره دارد: 1- فضای مسلط که با وجه تولید کننده با اقتدار ارتباط دارد؛ 2- خلق فضا که به توانایی تولید فضاهای مقاومت در برابر فضای اقتدار مربوط است و 3- تعدیل فضا که ناظر به مناطق میانی و تعدیل شده میان فضای قدرت و اقتدار که هم دربرگیرنده جوانب اقتدار و هم جوانب مقاومت است، می­باشد (Mottaghi and Abbaspour Gomari, 2017: 161). با کاوش در تعامل سازندگان فضا در هر ناحیه از کشور، می­توان بر اساس ابعادی که مارگارت کوهن برمی­شمرد به نوع الگوی به‌دست آمده از فضا پی برد؛ این بعدها عبارتند از: فضا موجب ارتباط و هم هویتی افراد با هم می­شود، نوعی عرصه میان ذهنی تولید می­کند و متمایز کننده گروه­های گوناگون اجتماعی به واسطه رمزها و معانی است (Wodak, 2011: 5).

عدالت

پژوهش درباره عدالت از جمله مباحثي است که به رغم برخورداري از قدمت، هنوز تازگي خود را حفظ کرده است. در واقع، پرسش از عدالت هسته اصلي فلسفه سياسي از جمهوري افلاطون تا به حال بوده است. افلاطون در جمهوري بر اين باور است که اميدي براي نوع بشر نمي­تواند وجود داشته باشد مگر اين­که عدالت غالب شود (Lotfi, 2012: 58). بر پایه نظر وي، عدالت به شکل­گيري نهادهاي اجتماعي منجر مي­شود که به حفظ ساختار و بهبود زندگي و فعاليت­هاي ما ياري مي­رساند. بعلاوه عدالت از ما انسان­هايي والا (منطقي و وظيفه­شناس) مي­سازد. به گفته­ي افلاطون، عدالت وضعیتی را فراهم مي­سازد که بشريت مي­تواند تحت لواي آن رشد يابد (Chen, 2017: 386). به طور کلي عدالت مفهومی بنيادي در زندگي اجتماعي است و معياري که افراد، همه چيز- از جهان اقتصادي و نظم اجتماعي تا حوادث زندگي روزمره- را با آن مي­سنجند. مي­توان گفت دغدغه و نگراني در مورد عدالت مشخصه ذاتي بشري است (Sanders, 2019: 3). واژه عدالت به معاني بسياري اشاره دارد و اغلب براي طيف گسترده­اي از مفاهيم- انصاف، استحقاق و شايستگي- به کار مي­رود (Craig, et al, 2018: 21). اهميت توجه به مقوله عدالت هنگامي دوچندان مي­شود که بدانيم عدالت ذهني (احساس عدالت) در افراد مختلف جامعه به شکل­گيري رفتارها، نگرش­ها و عقايد متنوع و شناخت­هاي متفاوت منجر خواهد شد. از اين­رو عدالت به عنوان متغيري مستقل و تأثيرگذار بر گرايش­هاي سياسي در اين پژوهش مورد توجه قرار گرفته است.

نظريه­هاي عدالت به بررسي اين پرسش فلسفي مي­پردازند که عدالت چيست. مفهوم عدالت بخش اعظم مبناي اخلاقي نظريه­ي دموکراسي را به دست مي­دهد، به­ويژه عدالت اجتماعي راه مناسب براي توزيع منافع و مسئوليت­هاي همکاري اجتماعي در نظام­هاي دموکراتيک را شرح مي­دهد (Lipsit, 2013: 946). درباره خاستگاه عدالت سه نظريه کلي وجود دارد: ديدگاه نخست معتقد است، انسان طبعاً عدالت­خواه است. در ديدگاه دوم؛ افرادي مانند روسو، شوپنهاور، راسل، هابز، نيچه و امثال آن‌ها، انسان را طبعاً تجاوزگر دانسته که اگر گاه دم از عدالت مي­زند، بنا به مصلحت­سنجي آنهاست. دسته­اي ديگر همچون مارکسيست­ها نيز باور دارند؛ تحقق عدالت گرچه عملي است و مي­توان آن را محقق ساخت، اما اين کار تنها از طريق ابزارهاي اقتصادي و توليدي قابل پیگیری است. آن­ها معتقدند دنياي سرمايه­داري به سوسياليسم منتهي و در آخرين مرحله به حکم جبر ماشين و توسعه اقتصاد، عدالت برقرار مي­شود (Keykha, 2017: 55-56). در اين ميان، برخي از فيلسوفان (نظير راولز) بر تعيين استانداردهاي عيني براي عدالت متمرکز هستند؛ مشخصه­هاي اصلي نظريه راولز درباره عدالت براي نخستین بار به طور مفصل در مجموعه­هاي نظريه عدالت، ليبراليسم سياسي و عدالت به مثابه انصاف بيان شده است. نظريه وي بر ساختار بنيادي جامعه و کالاهاي ضروري که با ويژگي­هاي ليبرال نظريه­اش مرتبط است، متمرکز است. به عبارتي نظريه راولز از عدالت، بر روي ساختار بنيادي نهادهاي اجتماعي تمرکز دارد؛ که مستلزم آن است که اين نهادها به نفع بي‌بضاعت‌ترين افراد جامعه سازمان يابند. اين مزايا افرادي را شامل مي‌شود که کمترين کالاهاي اساسي اجتماعي را (آنچه راولز آن را کالاهاي اوليه مي‌نامد) از قبيل حقوق و آزادي، قدرت و فرصت، عزت نفس، درآمد وثروت را دارند. افزون بر اين، راولز آزادي‌هاي برابر و تساوي منصفانه فرصت‌ها را نيز در نظر مي‌گيرد. اما وي در نوشته‌هاي بعدي­اش از عدالت به عنوان يک مفهوم سياسي دفاع کرده است. راولز در اين گزارشِ اصلاح شده از تئوري عدالت­اش معتقد است؛ هر شخصي ­بايد فرصت‌هاي برابري براي در دست داشتن مناصب سياسي و تأثير گذاري بر تصميمات گرفته شده در عرصه‌ سياسي داشته باشد. يک جامعه ليبرال نبايد به اعضايش ديکته کند که چگونه زندگي کنند. از اين­رو، راولز اين مفهوم گسترده را استنتاج کرده است که نهاد‌هاي اجتماعي به هيچ وجه نبايد به مفهوم خاصي از زندگي مطلوب اشاره کنند و بنابراين نبايد سعي کنند براي موفقيت افراد الگويي به دست دهند (Fleurbaey, et al, 2018: 4). در نهايت؛ عدالت به مثابه انصاف، نظريه عدالت را بر پایه ايده قرارداد اجتماعي بسط مي­دهد و اصولي را بيان مي­کند که گویای برداشت کلي ليبرال از حقوق و آزادي­هاي اساسي است و فقط آن دسته از نابرابري­ها در ثروت و درآمد را مجاز مي­شمارد که به سود محروم­ترين افراد باشد. راولز در عدالت به مثابه انصاف اين ايده را بسط داد که بهترين روايت از عدالت ليبرال اين است که آن را برداشتي سياسي بدانيم. برداشتي سياسي از عدالت با رجوع به ارزش­هاي سياسي توجيه مي­شود و نبايد آن را قسمتي از آموزه اخلاقي، ديني يا فلسفي جامع­تري بدانيم (Rawls, 2013: 11). 

علاوه بر اين، دو ادعا در رابطه با عدالت وجود دارد؛ در ادعاي اول باور بر اين است که عدالت به معني اصول کلي معتبري است که اعتبار جهاني دارد، نه اصول ويژه که زمينه نهادي يا تاريخي- فرهنگي آن­ها را اداره کند. به عبارت ديگر معيارهاي عدالت از نظر عقلي توجيه شده و مستقل از زمان و مکان براي بشريت تجويز و تعريف مي­شوند. اما ادعاي دوم زمينه اجتماعي را يک عنصر همه جا حاضر براي تعريف عدالت در نظر مي­گيرد (Yaghoubi, 2017: 16). عدالت جهاني امروزه جنبه­هاي متنوعي را دربرمي­گيرد؛ عدالت توزيعي، که خواستار توزيع عادلانه ثروت جهاني و منابع و فرصت­ها براي همه افراد بشر است. عدالت اصلاحي، که خواستار اصلاح اعمالي است که در اجتماع جهاني ايجاد شده است و جنبه سوم، تنظيم امور جهاني يا حق امور بين­المللي در ارتباط با سه اصل انسانيت- حقوق بشر⁵، انسان خوب⁶ و پيوندهاي بشري⁷ است. به عبارت ديگر عدالت جهاني تنظيم­کننده بين­المللي حقوق بشر است. دغدغه­هاي اساسي عدالت جهاني عبارت است از: بنيان نهادهاي بين­المللي، جنگ ميان ملت­ها و افراد و صلح جهاني (Chen, 2017: 391, 390).

یافته­ها و تجزیه و تحلیل

ادبيات در زمينه عدالت فضایی بسيار گسترده است. در فلسفه، دين، اخلاق، اقتصاد و زير شاخه­هاي آن نظير توزيع منابع اقتصادي، گزينش اجتماعي، فلسفه اقتصادي و به طور کلي در علوم اجتماعي توجه فزاينده­اي بر نظريات عدالت شده است. فيسک⁸و همکارانش براي تعريف عدالت فضایی به سه جنبه متفاوت از عدالت (توزيعي، رويه­اي و بين­المللي) اشاره مي­کنند. از نظر آنان يک نظريه از عدالت فضایی نيازي ندارد به هر سه جنبه آن اشاره کند، بلکه بايد حداقل به يک جنبه از آن­ها اشاره کند. بر اين اساس، همان­طور که راولز و توين بي⁹ اشاره مي­کنند عدالت فضایی (اجتماعي) نظام­هاي اجتماعي يا يک گزاره جغرافیایی دارد(Fiske & Gilbert, 2017: 122). سؤال اين است که اصول منصفانه براي توزيع منافع چه مکانی است و چرا؟ آيا انصاف، برابري، نياز يا اصولي اين چنيني است يا مجموعه­اي منطقي از حقوق، آزادي­ها و استحقاق­ها؟

مارکسيسم

مارکس، عدالت را براي سه نوع جامعه ترسيم مي­کند: جامعه سرمايه­داري، جامعه سوسياليستي و جامعه­ کمونيستي. در جامعه سرمايه­داري، مارکس، درباره معنا و استفاده از اصطلاح عدالت فردی بدگمان بود. وي عدالت فردی را دغدغه­اي ذاتاً متعلق به طبقه بورژوا مي­دانست که وابسته به تعهدات اشرافيت بود. مارکس همچنين به تلاش­هاي فيلسوفان براي گسترش مفهوم جهاني از عدالت فردی نیز بدگمان بود. بنابراين، بيشتر پژوهشگران موافقند که مارکس عموماً از عدالت فردی اجتناب مي­کند؛ چراکه آن‌را مانعي در برابر انقلاب و سرنگوني نظام سرمايه­داري مي­داند. در عوض، مارکس از اشتراک و پيوستگی منافع فردي صحبت مي­کند. در واقع مارکس نگران آن است که مفاهيمي چون عدالت، به منظور فراهم نمودن ايدئولوژي که وضع موجود را پنهان مي‌کند، به­کار گرفته مي­شود (Lam, 2016: 479). با این حال، مارکس به ابعادی از عدالت در نظریه­های خود اشاره کرده است که به رویکردهای فضایی به عدالت نزدیک است. مارکس، توزيع مبتني بر نيازهاي واقعي افراد را عادلانه مي­داند و در اين ميان سهمي براي شايستگي­ها مبتني بر استعدادهاي طبيعي قائل نمي­شود. از نظر مارکس در عدالت کمونيستي هرکس به اندازه کارش در توليد سهم مي­برد (Jamalzade, 2017: 13). مي­توان گفت از نظر مارکس، عدالت فردی در جامعه سرمايه­داري مفهومي است ايدئولوژيک که توسط بورژوازي براي حفظ بقاي خود به‌کار برده شده است. در چنين اوضاعی پرولتاريا ­بايد به استثمار خود-توسط بورژوا- آگاه شود و براي تحقق برابري بپاخيزند. در واقع عدالت فضایی تنها در جامعه سوسياليستي و کمونيستي امکان تحقق مي­يابد.

هاروي انديشمند ديگري است که در چارچوب انديشه­هاي سوسياليستي بيشتر از منظر سرزميني و فضايي به موضوع عدالت فضایی پرداخته است. از نظر هاروي، در نظام فضايي در بين مناطق، جابه‌جايي مازاد تصاحب وجود دارد که خود به استثمار برخي نواحی توسط نواحی ديگر مي­انجامد. از نظر هاروي هدف­ها و مباني سرمايه­داري با عدالت فضایی اجتماعي سازگار نيست و عناصري چون محروميت و استثمار از بایسته‌هاي بازار هستند و اساساً امکان تحقق عدالت فضایی را منتفي مي­سازند. بر اين مبنا، هاروي کوشيده است که راه­حل­ها را نيز در تغييرات فضايي بيابد و پيشنهاد مي­کند تا در تعيين حد و مرز مناطق و تخصيص منابع به اين نواحي معيارهاي اجتماعي عادلانه­اي را مد نظر قرار دهيم و نحوه تعيين حد و مرزها و تخصيص منابع به گونه­اي باشد که بيشترين سود نصيب گروه­هاي فقير و فاقد امتياز شود و نه بالعکس(Pavot and Diener, 2013: 169).

مارکسيست­هاي متأخر نظير پولانزاس و رايت نيز به بحث از نابرابري (بی­عدالت فضایی) پرداخته­اند. پولانزاس مانند آلتوسر جبر اقتصادي ديگر مارکسيست­ها را نمي­پذيرد. وي در پي تکميل و از نو جهت دادن به تحليل مارکسيست­هاي سنتي از طبقه و دولت سرمايه­داري و ديگر مباحث مهم در نابرابري اجتماعي بوده است. به طور کلي پولانزاس مانند بيشتر مارکسيست­ها سلطه سياسي بورژوازي را با قدرت زورگويانه و نحوه حکومت دولت همراه مي­داند و باور دارد که نفوذ ايدئولوژيک آن در ساخت­هاي مذهبي و آموزشي و ديگر ساختارهاي جامعه تجلي مي­يابد. وي اشاره مي­کند که عوامل سياسي و ايدئولوژيک مي­تواند شکاف ثانويه­اي را به شکل قشرها و يا تقسيمات فرعي را ميان طبقات اصلي ايجاد کند. پولانزاس اين امکان را مي­دهد که روابط قدرت به وراي روابط طبقاتي بسط يابد تا مسائلي نظير نژاد، جنسيت و جز اين­ها را شامل شود. به طور کلي تصور وي از نابرابري در تحليل او از طبقه، قدرت و دولت سرمايه­داري منعکس شده است. قوت رويکرد پولانزاس، سعي او در حفظ تأکيد اصلي مارکس بر کنترل توليد مادي به مثابه منبع قدرت و نابرابري است، ضمن اين­که به عوامل سياسي و ايدئولوژيک که ناديده گرفته مي­شوند، توجه مي­کند (Greb, 2013: 184). به ياد داشته باشيم که عدالت فضایی در نظریه­های مارکسیستی در تقابل با عدالت فردی لیبرالیستی قرار دارد.

در واقع، از منظر مارکسیسم، عدالت فردی نوعی رویکرد برساخته در سرمایه­داری است تا امکان پراکنش متناسب امکانات و شاخص­ها را به فضاهای خاصی منحصر کند؛ فضاهایی که دیوید هاروی آنرا «جریان سرمایه» نامیده است. جریان سرمایه به صورت ناعادلانه، همواره میان قطب­های صنعتی و سرمایه­داری در جریان است. در چنین وضعیتی، فضاهای جغرافیایی غیرصنعتی از جذب سرمایه ناتوان هستند و شاخص­های فقر و نابرابری نیز در چنین فضاهایی فراوان است.

نوفايده­گرايی¹⁰

فايده‌گرايي کلاسيک با کارهاي جرمي بنتام¹¹ مرتبط است. بعدها نيز توسط فلاسفه و اقتصاددانان بريتانيايي خصوصا توسط ميل در سال 1861 توسعه يافت (Abel Olsen, 2017: 627). از نظر فايده گرايان، انسان­ها همواره درصددند تا لذت خويش را به حداکثر و رنج خود را به حداقل برسانند و از نظر اخلاقي، کاري صحيح است که در مجموع خوشي و بهزيستي افراد را به حداکثر و رنج آنها را به حداقل برساند. از جهت فردي، عدالت به عنوان مهاري براي کنترل لذت گرايي و زياده‌طلبي شخص در برخورد با ديگران ايفاي نقش مي‌کند و از جهت اجتماعي معمولا شعارهاي عدالت­خواهانه براي اصلاح نظام توزيع خيرات و مضرات اجتماعي و تعديل نابرابري­ها مد نظر قرار مي‌گيرد. لذا تبيين فايده­گرايان از عدالت، حالت دفاعي به خود گرفته است و آن­ها تلاش زيادي کرده‌اند تا به نحوي با جرح و تعديل مباني فايده­گرايي کلاسيک، رویکردهای فضایی را نیز در گزاره­های خود بگنجانند (Tavasoli, 2017: 21). 

سؤال مهم اين مکتب اين است که آيا ارزش­هايي مثل عدالت و آزادي تنها در صورتي که به به‌زيستي و خوش‌بختي بيشتر عمومي منجر شود به عنوان وسيله‌اي در خدمت اين هدف قابل قبول است؟ اگر فرض کنيم در مقطعي از زمان، اجراي اين آرمان­ها به به‌زيستي عمومي بيشتر نينجامد و راه­هاي ديگري که ناقض اين ارزش­ها هستند، براي نيل به آن هدف مؤثرتر باشند، آيا اين­ها کنار گذاشته مي‌شود؟ مسئله ديگر اين است که چگونه تشخيص دهيم که خير و خوشي بيشتر کدام است؟ چه اميال و نيازهايي معقول و قابل اعتنا به شمار مي‌آيد؟ آيا ميل­ها و نيازهاي محسوس ملاک قرار مي‌گيرد يا آنچه نياز واقعي و شايسته قلمداد مي‌شود؟ پاسخ فايده­گرايان اين است که ميل­ها و نفرت­هاي محسوس، معتبر است و خود افراد بهترين قاضي براي تشخيص اين که چه چيزي مايه لذت و يا رنج آن­هاست، هستند. ارزش، آن چيزي است که مردم عملاٌ به آن تمايل دارند، نه آن چيزي که ما فکر مي‌کنيم شايسته پذيرش است. به گفته ميل: «تنها دليلي که مي‌توان آورد براي اين که چه چيزي خواستني است، اين است که مردم عملاً آن را مي‌خواهند». يا به گفته بنتام: «هيچ کس به خوبي خود شما نمي­داند چه چيزي به سود شماست» (Tavasoli, 2017: 31). در این رویکرد، عقل ابزاری معطوف به قدرت است و نه معطوف به کشف حقیقت. بنابراین، فایده‌گرایی نگرشی تقلیل‌گرایانه است که به کمک علم اثباتی و تجربی، همه توان نظری و عملی خود را به کار گرفت تا طبیعت را به تسخیر انسان درآورد. در این مکتب که با عقلانیت ابزاری گره خورده است، منابع طبیعی همواره به شکل ابزار و به مثابه منابع دیگری همچون نیروی کار ارزش گذاری می شوند و ارزش ها و کارکردهای زیستی و بوم شناختی طبیعت از نظر دور می­ماند (Kamkar and Damghani, 2008: 113). رویکردهای اخیر فایده­گرایان که از آن با عنوان نوفایده­گرایی تعبیر می­شود، با اتکا به مفاهیم حس و تعلق مکانی، مفهوم عدالت را به رویکردهای فضایی نزدیک­تر کرده است. فایده­گرایان معاصر با تاکید بر اینکه مردمی که در یک مکان زندگی می­کنند و از نظر تاریخی و فرهنگی، رابطه طبیعی با مکان زندگی خود برقرار کرده­اند، از صلاحیت بیشتری برای تشخیص منافع خود برخوردار هستند. چنین رویکردی، با رویکرد فضایی در جغرافیا که تعلق به یک مکان را موجب به­وجود آمدن حق طبیعی می‌داند، همانند است. در واقع، پیوند تاریخی با یک مکان، در میان مردم آن منطقه نوعی مصلحت و تشخیص مشترک ایجاد می­کند که در چارچوب آن، عدالت آن‌چیزی است که در راستای نیازها، مصالح و منافع مردم یک مکان است. چنین برداشتی با مفهوم «ژئودموکراسی»¹² در یک راستا قرار دارد. ژئودموکراسی بر این نکته تاکید می­کند که تعلق به یک مکان یا فضای جغرافیایی، یکی از پایه­های دموکراسی است و تخصیص منابع و منافع باید در راستای حقوق طبیعی مردم یک مکان صورت گیرد (Kavianirad and Gharehbeygi, 2015: 276).

ديدگاه جان راولز 

جان راولز پس از انتشار نظریه عدالت در ابتداي دهه1970 مي­نويسد: عدالت، نخستين فضيلت نهادهاي اجتماعي است همچنان که حقيقت براي نظام‌هاي فکري اولين فضيلت است. وي به ساختارهاي اساسي اجتماعي به‌عنوان موضوع اصلي عدالت توجه کرده است. راولز بر اساس تاثيرات تعيين‌کننده بر روي فرد، ساختارهاي اجتماعي را به عنوان حوزه‌ي خاص مورد بحث قرار مي‌دهد (Xianzhong, 2017: 275). وي با عدالت­ مبتني بر کمال­گرايي¹³سرِ سازگاري ندارد و نمي­تواند بپذيرد که عدالت، بر پايه توجه به کمالات معنوي، فرهنگي و فلسفي ويژه­اي تعريف و توجيه شود (Vaezi, 2017: 257). به­نظر می­رسد که جان راولز، در پي ارائه­ نظريه اخلاقي و گرايش در حوزه عدالت توزيعي است که آشکارا وظيفه­گرا باشد و بر هيچ پيش­فرض و تعريف پيشيني از خير، کمال و سعادت بشري استوار نباشد (Rawls, 2013: 724).

جان راولز ضمن انتقادهاي جدي بر اخلاق فايده­گرايانه بنتام و ميل، سعي دارد جنبه فضایی اخلاق وظيفه‌گرايانه کانت را از نو زنده کند و نظريه بديلي به جاي نگرش فايده­گرايانه که مدت­ها بر سنت ليبرالي حاکم بوده است، عرضه کند. وي حقوق را تابع ملاحظات فايده­گرايانه نمي‌داند و معتقد است که رفاه عمومي نمي‌تواند حقوق اساسي فرد را تحت الشعاع قرار دهد، چراکه «بر بنياد عدالت هر فردي حريمي دارد که حتي رفاه عمومي جامعه نمي­تواند آن‌را نقض کند» (Rawls, 2013: 720). وي بدون اين­که هيچ مفهوم خاصي را از قبل براي عدالت برگزيند يا غايت به خصوصي را متعين بداند، باور دارد که بايد زمينه‌اي فراهم آورد تا افراد بتوانند همان طور که خود مي­پسندند با هر تصوري که از خوبي دارند غايات خويش را به پيش برند و قابليت‌هاي­شان را به فعليت برسانند. البته بايد چارچوبي ايجاد شود که رويه عملي هرکس با آزادي ديگران منافات نداشته باشد (Tavasoli, 2017: 42). 

از نگاه راولز، اصول عدالت فضایی نه با روش استنتاج عقلي دست­يافتني است و نه با روش­هاي غايت‌انگارانه که مبتني بر تعريف و تلقي­اي پيشيني از خير و سعادت است (Vaezi, 2017: 258). اين اصول با الزامي ساختن وجود فرصت‌هاي منصفانه براي تمامي شهروندان، تصريح مي‌کنند که نابرابري‌ها در ثروت و موقعيت‌هاي اجتماعي بايد به سود محروم‌ترين اعضاي جامعه باشند. رویکرد فضایی مستتر در نظریات راولز، در مفهوم قرارداد اجتماعی نهفته است که وی با تکیه بر آن، عدالت و بی­عدالتی را مشخص می­کند: «هدف من ارائه برداشتي از عدالت است که تئوري آشناي قرارداد اجتماعي را، که لاک، روسو و کانت در آثار‌شان به آن پرداخته‌اند، تعميم مي‌دهد و به سطح بالاتري مي‌برد. به اين ترتيب، افراد درگير همکاري اجتماعي، در اقدامي مشترک با هم اصولي را انتخاب مي‌کنند که قرار است حقوق و وظايف اساسي را مقرر و تقسيم منافع اجتماعي را معين کند. همان طور که هر شخصي بايد با واکنش عاقلانه تعيين کند که چه چيزي خير او يعني نظام اهدافي را که پيگيري آنها براي او عاقلانه است تشکيل مي‌دهد، يک گروه از افراد هم بايد يک بار براي هميشه معلوم بدارند که چه چيزي بناست در ميان آنها عادلانه و ناعادلانه به حساب بيايد» (Tavasoli, 2017: 21).

کتاب «عدالت به مثابه انصاف» جان راولز، هدف عملي عدالت را فراهم‌سازي بنيان فلسفي و اخلاقي قابل قبولي براي نهادهاي دموکراتيک در اداره­ واحدهای فضایی-سیاسی (کشورها) مي­داند. وي معتقد است، در اين برداشت از عدالت فضایی، بنيادي­ترين ايده عبارت است از ايده جامعه به عنوان نظام منصفانه همکاري اجتماعي طي زمان از نسلي به نسل بعد. وي بر اين باور است که ما از اين ايده به عنوان ايده سازمان­دهي کننده محوري در تلاش براي بسط برداشتي سياسي از عدالت استفاده مي­کنيم که مدافع رژيمي دموکراتيک باشد که اين ايده محوري در پيوند با دو ايده بنيادين توأمان به‌وجود مي­آيد (Jahanshahi, 2013: 27). اين دو ايده عبارتند از ايده شهروندان (آن­هايي که به همکاري مي­پردازند) در مقام اشخاص آزاد و برابر و ايده­ي جامعه­ به‌سامان، يعني جامعه­اي که به طرز کارآمدي از طريق برداشتي عمومي از عدالت سامان مي‌يابد (Kavianirad and Gharhbeygi, 2017: 127).

او دو اصل فضایی از عدالت را براي جامعه بسيار منظم خود طراحي مي­کند. يکي اصل آزادي و ديگري اصل برابري. اصل اول عبارت از اين است که عدالت اجتماعي ايجاب مي­کند آزادي­هاي بنيادين براي همه افراد یک مکان، به­گونه­اي ارائه و تضمين شود که متناسب با نظام "آزادي براي همه" باشد. يعني هرکس بتواند از چنين آزادي­هاي بنياديني برخوردار شود. آزادي­هاي بنيادين که منظور راولز  است مفاهيمي است که در فرهنگ سياسي مغرب زمين به دلايل مختلف ريشه دوانده و دست­کم طي سه تا چهار قرن اخير رشد کرده است؛ مثل آزادي اجتماعي، آزادي وجدان، آزادي بيان، آزادي عقيده و آزادي مهاجرت (Hosseini Beheshti, 2017: 28). اصل دوم مي­گويد: نابرابري­هاي اجتماعي و اقتصادي بايد به­گونه­اي تنظيم شوند که: الف) بيشترين منفعت را براي کم­بهره­ترين افراد دربرداشته باشد. ب) مناصب و مشاغل، تحت شرايط مناسب و متناسب با نظام فرصت­هاي برابر در دسترس همگان باشد. در قسمت الف بحث بر سر تقسيم مساوي ثروت در ميان همه افراد نيست. همچنين سخن از توزيع مجدد ثروت نيز نمي­باشد. در بند ب بحث اين است که مناصب و مشاغل به­طور يکسان بايد در اختيار افراد باشد. يعني اگر خواستيم براي يک شغل يا يک منصب فردي انتخاب کنيم، تفاوت نژاد، دين يا جنسيت در آن انتخاب دخيل نباشد، بلکه صرفاً تعلق­های سرزمینی کفایت می­کند (Rawls, 2013: 62).

بررسی مجموعه نظریات جان راولز، به‌ویژه در کتاب عدالت به مثابه انصاف، نشان می­دهد که مصادیق فضایی مانند قلمرو، واحدهای سیاسی-فضایی و مدیریت بهینه مکانی از جمله بايسته‌هاي عدالت عملی از نظر جان راولز است (Heidary Khoei, et al, 2023: 259). در واقع، عدالت زمانی که از طریق مفهوم انصاف توضح داده می­شود، به یک زمینه فلسفی و اجتماعی تبدیل می­شود که هدف آن، فراهم کردن اداره سیاسی یک قلمرو است. از این رو، به­نظر می­رسد با تاسی از مصادیق فضایی مستتر در نظریات راولز، جغرافیا در جایگاه علم سازماندهی نظام فضایی و با برخورداری از نگرشی ژرف به مقوله توسعه پایدار و برنامه­ریزی ناحیه­ای و به کارگیری الگوهای متعدد به منظور بررسی نظام استقرار جمعیت و فعالیت در ارتباط با بنیان­های جغرافیایی، شناسایی توان­های محیطی، بررسی تنگناهای جغرافیایی، نحوه کاربری زمین، تنظیم رابطه انسان با محیط و بررسی آثار اقتصاد سیاسی و ديگر عوامل مؤثر در توسعه فضایی، نقش بارزی در برنامه­ریزی سطوح مختلف دارد (Farpour, et al, 2022: 219; Nikpey & Madani, 2020: 280). بر این اساس، حکومت وظیفه دارد بر پايه عدالت جغرافیایی و فضایی در مناطق کمتر توسعه یافته به واسطه ضعف برنامه­ریزی فضایی، انزاوی جغرافیایی، ناهمسانی­های فرهنگی و غيره از طریق نظام توزیع عادلانه و سرمایه‌گذاری متناسب با توانش­های محیطی به برنامه­ریزی و توسعه بپردازد (Moradkhani, 2020: 249; Houshmand, 2020: 73).

نتیجه­گیری و دستاورد علمی و پژوهشی

بررسی مصادیق عدالت فضایی در نظریه­های مارکسیسم و نوفایده­گرایی و نیز دیدگاه­های جان راولز نشان داد که گرایش به وجه مکانی-فضایی عدالت می­تواند مقولات عدالت را واقعی­تر و کاربردی­تر کند. از این رو، مارکسیسم با نقد گرایش­های فردی به عدالت، معتقد است که چنین گرایشی در راستای نظام تولید و ترویج سرمایه­داری حرکت می­کند؛ نظامی که از منظر مارکسیسم، عامل اصلی گسترش فقر و نابرابری در جهان است. نوفایده­گرایی نیز با فاصله گرفتن از گرایش­های فردمحورانه، عدالت را با مصادیقی چون عدم تبعیض و برخورداری توضیح می­دهد. در این چارچوب، عدالت فضایی در قالب حقوق مکانی شهروندان عینیت می­یابد و دیگر صرف سود شخصی و فردگرایی، ملاک عدالت محسوب نمی­شود. دیدگاه­های جان راولز نیز نشان می­دهد که عدالت فضایی را باید مقوله­ای سیاسی و مکانی در نظر گرفت که به سوی نوعی هدف غایی در حرکت است؛ این هدف غایی، پیوند مقولات عدالت با شیوه­های حکمرانی دموکراتیک و مدیریت سرزمین است. جدول زیر (جدول 1)، رهیافت­های موجود به عدالت فضایی را به صورت خلاصه نشان داده است.

جدول 1- رویکردهای فضایی به عدالت در مارکسیسم، نوفایده­گرایی و نظریات جان راولز

ردیف	نام نظریه/نظریه­پرداز	نوع رویکرد به عدالت	نوع رویکرد به عدالت فضایی
1	مارکسیسم	عدالت عموماً با جنبه جمعی و گروهی مصداق می­یابد و عدالت فردی، شگرد بازار به­منظور ترویج مصرف و سلطه سرمایه است.	عدالت فضایی با گسترش مکانی-فضایی عدالت جمعی و دسترسی به رفاه امکان­پذیر است.
2	نوفایده­گرایی	عدالت بر مبنای سود فردی که از گزاره­های فایده­گرایی است، به رقابت غیرترجیحی منتهی می­شود و با مصادیق دموکراسی، مغایر است.	مصادیق عدالت با منافع و امیال مردم یک مکان (شهروندان) امکان­پذیر است. در واقع، وجه فضایی عدالت، قابلیت بیشتری برای رفع تبعیض دارد.
3	جان راولز	عدالت باید رویکردی انصاف­محور داشته باشد و اکثریت ساکنان یک قلمرو را بهره­مند سازد.	عدالت در شکل فضایی آن، نوعی رویکرد قلمرومحور و دموکراتیک به­شمار می­رود که هدف اصلی آن، گسترش مکانی دموکراسی (ژئودموکراسی) است.

(Source: Authors)

همچنانکه داده­های جدول فوق نیز نشان می­دهد، یافتن مصادیق عینی برای مفهوم عدالت، همچنان یکی از بحث­های دامنه­دار در علوم اجتماعی است. در این میان، رویکردهای فضایی به عدالت که از سوی جغرافی­دانان مطرح شده است، در ادامه کوشش­های مطالعاتی و میدانی به منظور کاربردی­سازی عدالت صورت می­گیرد. با توجه به اهمیت عدالت فضایی و نقش آن در مدیریت بهینه کشور، پژوهش حاضر به بررسی مصادیق و رویکردهای فضایی به عدالت در نظریه­های سیاسی پرداخت. از میان نظریه­های موجود، دو نظریه مارکسیستی و نوفایده­گرایی انتخاب شدند. نظریه­ مارکسیسم به دلیل تاکید بر مقوله جمعی عدالت در تضاد با مقوله فردی عدالت در سرمایه­داری، مصادیق فضایی قابل توجهی برای بررسی عدالت فضایی دارد. همچنان که نتایج تحقیق نیز نشان داد، مارکسیسم با انتقاد از مقوله عدالت فردی در ساختار نظام سرمایه­داری، معتقد است که عدالت فردی نوعی عدالت بازارمحور است که به انحصار جریان سرمایه در میان فضاهای سرمایه­دار صنعتی می­انجامد. بر این اساس، عدالت فضایی با تاکید بر شکستن چنین انحصارهایی، باور دارد که سلطه جریان سرمایه در فضای کاپیتالیستی، یکی از عوامل فقر و نابرابری در جهان امروز است. بررسی نظریه نوفایده­گرایی نیز نشان داد که این نظریه با تصحیح منفعت­گرایی انحصاری در فایده­گرایی، عدالت را در چارچوب مکان و تعلق فضایی بررسی می­کنند. در واقع، نوفایده­گرایی با اهمیت قائل‌شدن بر حقوق و منافعی که مردم یک مکان دارند، معتقد است که مطابقت دادن مصادیق عدالت با منافع و امیال مردم یک مکان (شهروندان)، می­توان مصادیق قابل قبول­تری برای مصادیق عینی عدالت یافت. بررسی نظریه­های جان راولز نیز نشان داد که پیوند عدالت با انصاف، راولز را به سوی نزدیکی با مفاهیم فضایی سوق داده است که می­توان مفهوم جغرافیایی ژئودموکراسی را نزدیک‌ترین رویه به نظریات عدالت­محورانه راولز در نظر گرفت. شکل زیر، فشرده مباحث تحقیق را در چارچوب مدل مفهومی نشان داده است.

 

 

 

شکل 1- بازتاب­های فضایی به عدالت در نظریه­های سیاسی

(source: Authors)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

References

Abel Olsen, J. (2017). Theories of justice and their implications for priority setting in health care, Monash University.

Chen, X. (2017). The human voice of justice, Journal of Chinese Philosophy Department of English, University of Texas at San Antonio.

Craig, A., Werdorf, S., Alexander, I. and Firestone, P. (2018). Social Justice and Moral Reasoning: An Empirical Integration of Two Paradigms in Psychological Research, Social Justice Research, 15(1): 18-28.

Dufaux, F. (2018). Birth announcement, justice spatial/spatial justice, Bolivia Social Science & Medicine, 3(5), 663–678.

Farpour, R., Bakhshayesh Ardestani, A., & Abtahi, S. M. (2022). International justice from the perspective of John Rawls' political thought. International Relations Researches, 11(4), 215-237

Fiske, L. and Gilbert, P. (2017). Perceptions of social dangers, moral foundations and political orientation, Personality and individual different.

Fleurbaey, M., Salles, M.A. and Weymark, J. (2018). Justice political liberalism and utilitarism, Cambridge University.

Ghaderi Hajat, Mostafa, Aftabi, Zakia, Ferdowsi, Abbas (2017). The Relationship between Spatial Justice and Political Participation, Case Study: South Coastal Coast, Quarterly Journal of Human Geographical Studies, Volume 2, Number 1, pp. 119-101 [in Persian].

Ghani Nejad, Musa (2018). Historical and macro: Justice, Social Justice and Economy, Journal of Economics, Volume 3, Number 5, pp. 10-24 [in Persian].

Greb, Edward (2013). Social inequality: The views of classical and contemporary theorists, translated by Mohammad Siahpoosh and Ahmad Reza Gharvizad, Tehran: Abrar Publishing [in Persian].

Heidary Khoei, A., Seyed Bagheri, S.K., & Rezapour, H. (2023). The principles of political justice in the thought of Imam Khomeini and John Rawls. Islamic Politics Research, 10(22), 257-281.

Henslin, J. (2019). Spatiaology (Core concepts), Their Edition, Southern Illinois University, Edwardsville, pearson international.

Hosseini Beheshti, Seyyed Ali Reza (2017). Epistemological Foundations of Social Justice Theory, Tehran: Gohar Publications [in Persian].

Houshmand, H. (2020). Human Rights, Religion, and Decent Hierarchical Societies: A Rawlsian Analysis. The Journal of Human Rights, 15(1), 69-90.

Jahanshahi, Alieh (2014). The Role of Justice in Community Development, Tehran: Sami Publications [in Persian].
Hafiznia, Mohammad Reza (2016), Geopolitics: Concepts and Foundations, Mashhad: Papli Publications [in Persian].

Jamalzadeh, Nasser (2017). Political and Social Justice in Three Approaches of Jurisprudence, Philosophy and Sociology, Quarterly Journal of Political Knowledge, Volume 4, Number 3, pp. 20-5 [in Persian].

Kamkar, Behnam and Mahdavi Damghani, Abdolmajid (2008). Fundamentals of Sustainable Agriculture, Mashhad: Jihad University Press, Ferdowsi University of Mashhad [in Persian].

Kashi, Mohammad Javad (2010). Analysis of Space as a Discourse of Field Mining, Iranian Social Studies Quarterly, Volume 5, Number 2, pp. 1-19 [in Persian].

Kavianirad Morad, Gharabeyghi, Mosayeb (2015). Explaining the Relationship between Ecology and Democracy in Poststructuralist Theory, Quarterly Journal of Planning and Spatial Planning, Volume 20, Number 2, pp. 273-292 [in Persian].

Kavianirad, Morad (2012). Geography of Elections with Emphasis on Presidential Elections in Iran, Tehran: Kharazmi University Press [in Persian].

Kavianirad, Morad, Gharehbeygi, Mosayeb (2017). Geography of Elections: Concepts and Functions, Tehran: Institute for Strategic Studies Publications [in Persian].

Keykha, Najmeh (2017), Social Justice, Tehran: Young Thought Center Publications [in Persian].

Lam, T. (2016) Reference group influences among Chinese travelers, Journal of travel research, 12(1), 474-484.

Lipsit, Simor Martin (2013), Encyclopedia of Democracy, translated by Kamran Fani and Noorullah Moradi, Tehran: Ministry of Foreign Affairs Publications [in Persian].

Lotfi, Rozita (2012). The Sense of Justice and its Relationship with Political Trends (Case Study: Tehran), PhD Thesis in Sociology, Allameh Tabatabai University [in Persian].

Moradkhani, F. (2020). The Concept of constitution in john Rawl's thought. Journal of Legal Studies, 12(1), 247-273.

Mottaqi, Afshin, Abbaspour Gomari, Marzieh (2017). Organizing Space Based on Discourse Analysis of Heterogeneous Areas of Iran, Volume 7, Number 25, pp. 157-178 [in Persian].

Nikpey, A., & Madani, Z. (2020). Civil Disobedience in Open and Closed Societies and Legal-Political Systems (Review of John Rawls and Hannah Arendt's Theories). Legal Research Quarterly, 23(91), 277-302.

Pavot, W. and Diener, E. (2013) Review of the satisfaction with life scale, American Psychological Association, 5(2): 164-172.

Rawls, John (2014), Justice as Justice, Translated by Erfan Sabeti, Tehran: Ghoghnous Publishing [in Persian].
Rezvani, Mohammad Reza, Ahmadi, Ali (2009), The place and role of culture in the formation of spatial identity, Letter of Cultural Research, Vol. 10, No. 6, pp. 2-15 [in Persian].

Sanders, J. (2019). Handbook of Justice Research of law, Kluwer Academic, New York.

Slembrouck, S. (2015). Explanation, Interpretation and Critique in the Analysis of Discourse. Critique of Anthropology, 21(3): 33–57.

Soja, E. (2010), Seeking Spatial Justice, Publisher: University of Minnesota Press.

Tavassoli, Hossein (2017). The Basis of Justice in John Rawls Theory, Quarterly Journal of Criticism and Opinion, No. 10, No. 2, pp. 25-44 [in Persian].

Toolan, M. (2015). What Is Critical Discourse Analysis and Why Are People Saying Such Terrible Things About It? Language & Literature 6(2): 83–103.

Vaezi, Ahmad (2017). Critique and Study of Theories of Justice, Qom: Imam Khomeini Educational and Research Institute Publications [in Persian].

Widdowson, H. (2016). The Theory and Practice of Critical Discourse Analysis, Applied Linguistics 19(1): 136–151.

Wodak, R. (2011). What CDA is about, In: Wodak, Ruth & Meyer, Michael (eds.) (2001) Methods of Critical Discourse Analysis. London: Sage.

Yaghoubi, Dariush (2017). Iranians' understanding of justice, Tehran: Jamshenasan Publications [in Persian].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Explanation of Spatial Approaches to the Justice in Political Theories

Abstract

Spatial justice is one of the fundamental concepts in political theory and philosophy. Extensive studies have been conducted to identify and determine the objectives of the concept of justice, of which spatial justice in geography can be considered as one of the important objective examples in this field. Given the importance of spatial justice, the present study uses a descriptive-analytical approach to spatial examples and approaches to justice in the theories of Marxism, utilitarianism, and John Rawls's theories. results has showed that Marx saw the concept of individual justice as opposed to the ultimate goal of the proletarian class and believed that individual justice was an obstacle to revolution. The goals and foundations of capitalism are incompatible with social spatial justice, and elements such as deprivation and exploitation are essential to the market and essentially eliminate the possibility of the realization of spatial justice. Rationalism, relying on the concepts of sense and spatial belonging, has brought the concept of justice closer to spatial approaches. Emphasizing that people who live in a place and have historically and culturally established a natural connection with their place of residence, neo-utilitarianism recognize space as a strategic concept for examples of justice. Also, John Rawls, by linking the concept of justice to justice, a kind of spatial approach to justice. John Rawls's book "Justice as Fairness" aims to provide a practical philosophical and ethical basis for acceptable causal and managerial matters. This view suggests that, in Rawls' view, the ultimate goal of justice is to provide the appropriate ground for democratic institutions in the administration of space-political units (states) in a democratic manner.

Keywords: Justice, Spatial Justice, Marxism, neo-utilitarianism, John Rawls

1

---

[1] - Justice 

[2] - Spatial Justice 

[3] - David Harvey 

[4] - Edward Soja 

[5] .  human rights

[6] . human good

[7] . human bonds

[8] . Fiske

[9] . Toynbee

[10] . Neo-Utilitarianism

[11] . Jeremy Bentham

[12] . Geo-Democracy 

[13] . Perfectionism.

---