تحلیل محتوای کتاب جامعهشناسی دوره دوم متوسطه بر اساس میزان توجه به مولفههای شایستگی فرهنگی
محورهای موضوعی : آموزش و پرورش
1 - استادیار و عضو هیات علمی دانشکده علوم تربیتی، واحد گرمسار، دانشگاه آزاد اسلامی، گرمسار، ایران
کلید واژه: شایستگی فرهنگی, کتاب جامعهشناسی, دوره دوم متوسطه, تحلیل محتوا, آنتروپی شانون,
چکیده مقاله :
هدف: هدف تحقیق حاضر تحلیل محتوای کتاب های جامعه شناسی دوره دوم متوسطه از نظر میزان توجه به مولفه-های شایستگی فرهنگی است. روش: تحقیق حاضر با استفاده از روش آنتروپی شانون انجام شده است. جامعه پژوهشی شامل کتاب های جامعه شناسی پایه دهم، یازدهم و دوازدهم علوم انسانی بوده است. با توجه به ماهیت پژوهش و محدودیت جامعه از نمونه گیری صرف نظر و کل جامعه برای نمونه انتخاب شده است. ابزار اندازه گیری، چک لیست محقق ساخته مشتمل بر چهار مولفه از اصلی ترین مولفه های شایستگی فرهنگی است که روایی آن با استفاده از داوری تخصصی، تایید و پایایی آن با روش اسکات 95/0 محاسبه شده است. یافته ها: بر اساس یافته های پژوهش، کتاب های جامعه شناسی دوره دوم متوسطه 893 مرتبه به مولفه های شایستگی فرهنگی توجه کرده اند و ضریب اهمیت آن در مولفه های شایستگی فردی، تحصیلی، مذهبی و محیطی به ترتیب 2398/0، 2549/0 ، 2547/0 و 2518/0 بوده است. توجه به مولفه های شایستگی فرهنگی در کتاب جامعه شناسی دوره دوم متوسط در حد متوسط ارزیابی شد. نتیجه کلی تحلیل محتوا نشان داد که اگرچه در کتاب های جامعه شناسی دوره دوم متوسطه به ویژگی های شایستگی فرهنگی توجه شده است، اما میزان توجه به مؤلفه های شایستگی فرهنگی در دروس مختلف نامتوازن است. در برخی از دروس به برخی از مولفه ها توجه بسیار کم شده است و همین امر موجب عدم آگاهی دانش آموزان از این مؤلفه ها می شود. نتیجه گیری: توجه متوازن به مولفه های شایستگی فرهنگی که با هم تفاوت دارند لازم است. وضعیت فعلی آموزش مولفه های شایستگی فرهنگی از جامعیت کافی برخوردار نیست. پیشنهاد می کنیم با توجه به اهمیت موضوع، با رعایت اصول سازمان دهی محتوا، اصل توازن رعایت شود.
Purpose: The present research was conducted with the aim of analyzing the content of the sociology book of the second year of high school based on the level of attention paid to the components of cultural competence. Method: The research method in this research is descriptive and content analysis type. The statistical population included all sociology textbooks of the second year of high school. Considering the nature of the research topic and due to the limited statistical population, sampling was omitted and the entire statistical population was considered as a sample. In this research, the unit of image analysis is question and activity, and Shannon's entropy method was used for data analysis. The validity and reliability of the research tool has been confirmed. Findings: The main findings of the research indicate that out of a total of 893 units for the components of cultural competence, individual competence, academic competence, religious competence and environmental competence, respectively, in sociology books of the second year, the importance coefficient is 0.2398., 0.2549, 0.2547 and 0.2518. The highest coefficient of importance in the content of the sociology textbook of the second year of high school is for the component "academic competence" (0.2549) and the lowest coefficient of importance is related to the component "individual competence" with the coefficient of 0.2398. Conclusion: The general result of the content analysis showed that although the characteristics of cultural competence have been paid attention to in the sociology textbooks of the second year of high school, but the amount of attention paid to the components of cultural competence in different courses is unbalanced. In some courses, very little attention has been paid to some components, and this leads to students not being aware of these components. Balanced attention to the components of cultural competence are different from each other. It is necessary that the current state of teaching the components of cultural competence is not comprehensive enough.
احمدیان، داریوش. حقیقتیان، منصور.(1395). تحلیل جامعه شناختی نقش عوامل فرهنگی بر رفتارهای زیست محیطی شهری، فصلنامه مطالعات جامعه شناسی شهری، 18، 76-51
باباخانی، سجاد، صالحی، اکبر، قائدی، یحیی، کشاورز، سوسن. (1398). میزان توجه به رویکردهای تربیت شهروندی قانون‌مدار، مشارکتی و انتقادی در کتب جدیدالتألیف جامعهشناسی دوره دوم متوسطه. مطالعات برنامه درسی, 14(55), 91-112.
زندسلیمی، هادی، مرادخانی، همایون، قلی پور، سیاوش. (1398). نقش علایق برسازنده‌ی شناخت در کتب جامعهشناسی دوره دوم متوسطه. جامعه‌پژوهی فرهنگی, 10(4), 1-22.
ذهبیون شهلا، یوسفی علیرضا، یارمحمدیان محمدحسین(1395). تحلیل محتوای کتاب های درسی جامعه شناسی دوره دبیرستان به لحاظ توجه به مفاهیم تربیت شهروندی. پژوهش در برنامه ریزی درسی (دانش و پژوهش در علوم تربیتی برنامه ریزی درسی.23(13).136-148.
سلطانی، شهلا(1400)، تحلیل محتوای کتابهای درسی جامعه شناسی پایه دهم تا دوازدهم انسانی دوره متوسطه دوم و میزان انطباق آن ها با شایستگی های پایه سند برنامه درسی ملی،ششمین کنفرانس ملی رویکردهای نوین در آموزش و پژوهش، محمودآباد.
ظهیری نیا مصطفی، بهروزیان بهروز ، عبدی الوار علیرضا(1394). تحلیل محتوای مولفه های مهارت اجتماعی در کتاب های جامعه شناسی دوره دوم متوسطه. پژوهش های آموزش و یادگیری.22(6).183-194.
کوتی، ابتسام و هاشمی، سید جلال و ولوی، پروانه،(1400)،تحلیل محتوای کتابهای درسی نظام آموزش و پرورش ایران بر اساس میزان توجه به مولفه های شایستگی فرهنگی، نشریه فرهنگ در دانشگاه اسلامی، 11 (3): 121-101.
سلیمان نژاد, محمد, رستمی, فروزان, جهشی, کاظمیه, سلیمان نژاد, احسان. (1401). تحلیل محتوای انواع سرمایه‌ها در کتاب جامعهشناسی پایه یازدهم علوم انسانی. پژوهش در آموزش مطالعات اجتماعی, 4(2), 111-127.
فردیان، رحیم،(1399)،تحلیل محتوای کتب علوم اجتماعی دوره ی دوم متوسطه(مطالعه موردی جامعه شناسی پایه دوازدهم)، دومین کنفرانس ملی یافته های نوین یاددهی-یادگیری در دوره ابتدایی، بندرعباس.
فرنیا، محمدعلی، پوررضا، صدیقه(1388). بررسی کمی و کیفی محتوای کتاب جامعه شناسی دوره متوسطه (علوم انسانی) بر اساس دیدگاه اجتماعی در برنامه ریزی درسی. علوم تربیتی.6(8).23-44.
فر، زهرا، فاطمی,، فاطمه السادات، نفر، فائزه. (1398). تحلیل محتوای کتابهای درسی مطالعات اجتماعی و فارسی (خوانداری) و هدیه‌های آسمان و علوم تجربی پایه پنجم و ششم ابتدایی بر اساس مفاهیم اخلاقی. جامعه شناسی آموزش و پرورش, 5(2), 68-79.
نقیب زاده، احمد، امانی زوارم، وحید. (1400). مقایسه گفتمانهای سیاست خارجی در کتابهای درسی جامعهشناسی دوران ریاست جمهوری خاتمی و احمدی‌نژاد. فصلنامه سیاست, 51(4), 1197-1173.
یارمحمدیان، محمدحسین(1385)، اصول برنامه ریزی درسی، چاپ چهارم تهران، انتشارات یادواره کتاب.
Aupia A, Lee TT, Liu CY, Wu SF, Mills ME. Caring behavior perceived by nurses, patients and nursing students in Indonesia. J Profess Nurs. 2018;34(4):314-9.
Burke PMABJY. Cultural competency of associate degree nursing faculty. [Dissertation]. Minnesota: Capella University; 2011.
Betancourt, J. R., Green, A. R., Carrillo, J. E., & Owusu Ananeh-Firempong, I. I. Defining cultural competence: a practical framework for addressing racial/ethnic disparities in health and health care. Public health reports. 2003.
Mahmoodi Rad G, Anoosheh M, Alhani F.(2015) Competencies-Based Education: A review article.Mod Care J.; 2 (3 and 4): 40-5.
National Centre for Cultural Competence (NCCC). Conceptual Frameworks/Models, Guiding Values and Principles. Washington DC: Georgetown University Child Development Centre; 2006
فصلنامه رهبری و مدیریت آموزشی دانشگاه آزاد اسلامی‌واحدگرمسار سال هفدهم، شماره 4، زمستان 1402 صص 132-107 |
تحلیل محتوای کتاب های جامعهشناسی دوره دوم متوسطه بر اساس میزان توجه به مولفههای شایستگی فرهنگی
مریم افضل خانی1، سمیرا قدوسی 2
هدف: هدف تحقیق حاضر تحلیل محتوای کتابهای جامعهشناسی دوره دوم متوسطه از نظر میزان توجه به مولفههای شایستگی فرهنگی است.
روش: تحقیق حاضر با استفاده از روش آنتروپی شانون انجام شده است. جامعه پژوهشی شامل کتابهای جامعهشناسی پایه دهم، یازدهم و دوازدهم علوم انسانی بوده است. با توجه به ماهیت پژوهش و محدودیت جامعه از نمونهگیری صرف نظر و کل جامعه برای نمونه انتخاب شده است. ابزار اندازهگیری، چک لیست محقق ساخته مشتمل بر چهار مولفه از اصلیترین مولفههای شایستگی فرهنگی است که روایی آن با استفاده از داوری تخصصی، تایید و پایایی آن با روش اسکات 95/0 محاسبه شده است.
یافته ها: بر اساس یافتههای پژوهش، کتابهای جامعهشناسی دوره دوم متوسطه 893 مرتبه به مولفههای شایستگی فرهنگی توجه کردهاند و ضریب اهمیت آن در مولفههای شایستگی فردی، تحصیلی، مذهبی و محیطی به ترتیب 2398/0، 2549/0 ، 2547/0 و 2518/0 بوده است. توجه به مولفههای شایستگی فرهنگی در کتاب جامعهشناسی دوره دوم متوسط در حد متوسط ارزیابی شد. نتیجه کلی تحلیل محتوا نشان داد که اگرچه در کتاب های جامعه شناسی دوره دوم متوسطه به ویژگی های شایستگی فرهنگی توجه شده است، اما میزان توجه به مؤلفه های شایستگی فرهنگی در دروس مختلف نامتوازن است. در برخی از دروس به برخی از مولفه ها توجه بسیار کم شده است و همین امر موجب عدم آگاهی دانش آموزان از این مؤلفه ها می شود.
نتیجه گیری: توجه متوازن به مولفه های شایستگی فرهنگی که با هم تفاوت دارند لازم است. وضعیت فعلی آموزش مولفه های شایستگی فرهنگی از جامعیت کافی برخوردار نیست. پیشنهاد می کنیم با توجه به اهمیت موضوع، با رعایت اصول سازمان دهی محتوا، اصل توازن رعایت شود.
کلیدواژه‌ها: شایستگی فرهنگی، کتاب جامعهشناسی، دوره دوم متوسطه، تحلیل محتوا، آنتروپی شانون.
پذیرش مقاله: 11/3/ 1403 دریافت مقاله: 27/6/1402
مقدمه
کتابهای درسی جامعهشناسی دوره دوم متوسطه چند سالی است که دچار تغییر و تحولات گسترده شدهاند. این تغییر و تحولات در بین معلمان علوم اجتماعی، به عنوان مدرسان کتاب و نیز محافل علمی و فرهنگی واکنشهایی به همراه داشته است. جدیدترین تغییرات از این دست، کتاب «جامعه شناسی» است که سال تحصیلی ۹۷ـ۱۳۹۶ برای اولین بار به مجموعه کتابهای درسی رشته علوم انسانی پیوسته است. این کتاب شکل تغییریافته کتاب جامعه شناسی نظام جهانی دوره پیش دانشگاهی است که یک پایه نزول یافته و به پایه یازدهم منتقل شده است(سلیمان نژاد و همکاران،1401). جامعهشناسی نظام جهانی، نقد و نظرهای بسیاری را بین دبیران و محافل علمی و فرهنگی از نظر دشواری مفاهیم، قابلیت پذیرش و انطباق با واقعیات جامعه و جهان برانگیخته بود. اکنون کتاب، با تغییراتی در بعضی فصلها و نیز عنوان کتاب که موضوع را پیچیدهتر کرده، به مدرسه راه یافته است(سلطانی،1400).
در ایران نیز، همواره گفتمانهای هویتی با تاکید به بعد دینی و ملی آن وجود داشته است. در دوره بعد اسلام شاید فردوسی اولین کسی باشد که به این فرهنگ ایرانی توجه کرده و در قالب شاهنامه به آن پرداخته است. اکثریت متفکرین و علما به طور ماهرانه به تلفیق تاریخ ملی و دینی، تاکید کردهاند. شکلگیری دولت شیعی صفوی نیز بر اساس شایستگی فرهنگی بوده است. یکی از اهداف اساسی کتابهای درسی، شکل دادن به شایستگی فرهنگی است، لذا بدون انجام مطالعات در محتوای کتابهای درسی، چگونه میتوان پی برد که این هدف چقدر در کتب درسی لحاظ شده است؟ انجام چنین مطالعاتی با انجام چنین وضع موجود را مشخص کرده و امکان تجدید نظر در طراحی برنامه های درسی را ممکن میسازد (باباخانی و همکاران،1398). یافتههای این بررسی، از یک طرف؛ میزان و نحوه بازتاب مولفه های شایستگی فرهنگی3 در کتاب جامعه شناسی دوره دوم متوسطه را نشان میدهد و از طرف؛ دیگر اطلاعات مفیدی را در اختیار طراحان کتاب و دبیران تدریس کننده قرارمیدهد، (نفر و همکاران،1398). در ضمن نتایج این پژوهش علاوه بر کاربرد آن درآموزش و پرورش، می تواند برای پژوهشگران حوزه برنامهریزی درسی و سایر علاقمندان به موضوعات تعلیم، تربیت و هویت مفید باشد. کتاب جامعه شناسی سال دوم متوسطه در سال تحصیلی جاری تغییر یافته است لذا در این پژوهش، میزان بازتاب مولفههای شایستگی در آن مورد بررسی قرار می گیرد. نظر به اینکه 70 درصد از اهداف کلی آموزش و پرورش ایران به ایجاد هویت فرهنگی و ملی، در دانش اموزان تاکید کرده است و بحث محوری سند برنامهی درس ملی و سندتحول بنیادین آموزش و پرورش نیز توجه به هویت فرهنگی و ملی است لذا نیاز به تحلیل محتوایی دارد.
منظور از نقد محتوایی کتاب نقد درونی و محتوای مطالب و سنخیت آن از حیث دیدگاههای متعارف جامعه شناسی(تئوری های جامعه شناسی) و همچنین تناسب شکل و قالب ارائه با سطح و توان یادگیری دانش آموزان است. آنچه که در بررسی اولیه کتاب بدست میآید این نکته است که اصولا در تدوین هر کتابی تبعیت از یک طرح مشخص از لوازم اصلی است و این موضوع را می توان امتداد و یا عدم امتداد دروس با دروس جامعه شناسی سالهای قبل دریافت. امروزه با توجه به ارتباطات گسترده فیزیکی و مجازی مردم و فرهنگها و حذف شدن مرزهای قراردادی سنتی، ارتباطات اجتناب ناپذیری بین مردم و فرهنگها پدید آمده است. حضور و تلاقی فرهنگهای مختلف در کنار یکدیگر منجر به ایجاد و افزایش چالش و تنش در میان افراد شده است مگر نه اینست که علم بشری بصورت تراکمی پیشرفت می کند، نیم نگاهی به درس کتاب جامعه شناسی حاکی از فقدان چنین طرحی است در این صورت تاثیر چندانی بر کاربردی بودن مطالب برای تجربه زیست اجتماعی دانش آموزان فراهم نشده است به نظر می رسد به لحاظ آسیب شناسی ضعف های کارکردی کتاب جدید در مقایسه با کتاب قبلی به مراتب بیشتر است. به همین دلیل لازم است سازوکار مناسبی برای نزدیک شدن فرهنگها، ایجاد و برقراری تعامل بین آنها در راستای هم زیستی مسالمت آمیز و برطرف شدن سوء تفاهمهای احتمالی فراهم شود (خاکزادو همکاران،1400).
بررسیها نشان میدهند که با وجود اینکه در کتاب درسی جامعه شناسی دوره دوم متوسطه به ویژگی های شایستگی فرهنگی توجه شده است، اما میزان پرداختن به مولفه های شایستگی فرهنگی در دوره های مختلف نامتعادل بود و این امر باعث شده است تا مقوله فرهنگی کمتر مورد توجه قرار گیرد و حتی از ارزش های فرهنگی و مورد تایید در کشور فاصله گرفته است و این امر زمینه ساز کمرنگ شدن مولفه های فرهنگی در رفتار دانش آموزان خواهد شد که یکی از مهمترین دغدغه های نظام اموزش و پرورش کشور است و با بررسی و تحلیل محتوای کتاب های درسی می توان راهکارهایی را جهت بهبود ارائه داد. شایستگی فرهنگی در کتاب جامعه شناسی سبب شناخت بیشتر از درک ارزشها، باورها و عملکردهای آموزشی دانش آموزان و معلمان در ارتباط با یکدیگر در مکانهای متفاوت است، که سبب ایجاد رضایت فراگیران و به وجود آمدن نتایج مثبت در امر آموزش و افزایش یادگیری فراگیران میشود، زیرا افزایش یادگیری فراگیران مستلزم ارتباط مثمرثمر با همه معلمان، همسالان و مربیان مدرسه است، روشهای پردازش دادهها در تحلیل محتوی عمدتا به صورت غیر جبرانی و بر اساس فراوانی هر مقوله بنا شده است. این روشها دارای معضلات ریاضی و تئوری هستند که کاربرد آنها را محدود میسازد و عمدتا نوع اطلاعات حاصل از آنها از اعتبار لازم برخوردار نیست. در حالی که می توان برای رفع این نقیصه از مدل‌های جبرانی استفاده کرد، که کمتر در حوزه تحلیل دادهها در تحلیل محتوی مورد توجّه قرار نگرفته اند. در این مقاله تلاش شد یکی از روشهای اصلی مهندسی سیستم‌ها در حوزه تحلیل محتوی مطرح شود. بدین وسیله رویکردی نوین به فن تحلیل محتوی بسط و توسعه یافت. روش آنتروپی شانون برگرفته از نظریه دستگاه‌ها است. براساس این روش، پردازش دادهها در بحث تحلیل محتوا با نگاهی جدید و به صورت کمی و کیفی مطرح میشود. براساس این روش تحلیل دادهها، در تحلیل محتوا بسیار قوی‌تر و معتبرتر عمل میکند. آنتروپی در تئوری اطلاعات، شاخصی است برای اندازهگیری عدم اطمینان که بوسیله یک توزیع احتمال بیان میشود. با توجه به بررسیهای انجام شده، پژوهشی را نیافتیم که موضوع آن بررسی شایستگیهای فرهنگی در کتاب جامعهشناسی دوره دوم متوسطه باشد، اما پژوهشهایی با این موضوع ، در مورد کتابهای درسی سایر مقاطع تحصیلی انجام شده است که خلاصهوار به برخی از آنها اشاره میشود.
سلطانی (1400)، تحقیقی با عنوان تحلیل محتوای کتابهای درسی جامعه شناسی پایه دهم تا دوازدهم انسانی دوره متوسطه دوم و میزان انطباق آن ها با شایستگی های پایه سند برنامه درسی ملی انجام داد. با عنایت به رویکردهای مطرح شده در سند برنامه درسی ملی، مبنی براینکه انتخاب وسازماندهی محتوا، این پژوهش نشان داد که توزیع بعضی عناصر پنجگانه در محتوای کتاب ها و واحدهای تحلیل از تعادل و انطباق کمتری برخوردار است. پیشنهاد می شود، برای هماهنگی بیشتر با اهداف سند برنامه درسی ملی، عناصری که در محتوای کتابهای مورد مطالعه، از ضریب اهمیت و بار اطلاعاتی کمتری برخوردارند، بیشتر مورد توجه قرارگیرند.
نقیب زاده و امانی(1400)، در تحقیقی با عنوان مقایسه گفتمانهای سیاست خارجی در کتابهای درسی جامعهشناسی دوران ریاست جمهوری خاتمی و احمدی‌نژاد که از روش تحلیل محتوای کیفی برای بررسی مقایسه‌ای متن سه کتاب جامعهشناسی چاپ‌شده در دوره خاتمی و همان عنوان‌ها در دوره احمدی‌نژاد استفاده شد؛ و یافتههای پژوهش بیانگر تفاوت بنیادین در الگوهای جامعه‌پذیری و فرهنگ سیاسی مرتبط با سیاست خارجی دو دوره از کتاب‌هاست. اگرچه کتابهای هر دو دوره نسبت به غرب رویکردی انتقادی دارند، رویکرد کتابهای دوره نخست مبتنی بر پذیرش واقعیت جهان غرب و تعامل با آن است، درحالی‌که رویکرد دوره دوم بر نقد تمام‌عیار جهان غرب و تأکید بر تضاد آن با جهان اسلام است.
همچنین سلطانی (1400) تحلیل محتوای کتابهای درسی جامعه شناسی پایه دهم تا دوازدهم انسانی دوره متوسطه دوم و میزان انطباق آن ها با شایستگی های پایه سند برنامه درسی ملی انجام داد. با بررسی ۳۷۱۸جمله به عنوان واحد تحلیل، این نتیجه حاصل شده که علم با وزن ۲۰۸/۰ از بیشترین اهمیت برخوردار است. عمل با وزن ۲۰۷/۰ در اولویت دوم و تعقل با وزن ۲۰۱/۰ در اولویت سوم قرار دارد. مولفه ایمان با باراطلاعاتی ۶۰۷/۰وضریب اهمیت۱۸۸/۰درحد مطوب نیست .مولفه اخلاق با باراطلاعاتی ۶۳۶/۰وضریب اهمیت ۱۹۷/۰کمتر از حد انتظار بود. با عنایت به رویکردهای مطرح شده در سند برنامه درسی ملی، مبنی بر اهمیت انتخاب وسازماندهی محتوا ، این پژوهش نشان داد که توزیع بعضی عناصر چهارگانه در محتوای کتاب ها و واحدهای تحلیل از تعادل و انطباق کمتری برخوردار است.
کوتی و همکاران (1400) در تحلیل محتوای کتابهای درسی نظام آموزش و پرورش ایران بر اساس میزان توجه به مولفه های شایستگی فرهنگی در کلیه کتابهای مورد تحلیل، ۶۸۶۴ مولفه شایستگی فرهنگی شناسایی کردند که ۲۲۵۸ مولفه مربوط به کتابهای فارسی، ۲۱۳۷ مولفه مربوط به کتابهای هدیه های آسمان و دین و زندگی، ۱۴۳۲ مولفه مربوط به کتابهای علوم اجتماعی، ۳۳۳ مولفه مربوط به کتابهای فرهنگ و هنر، ۲۷۳ مولفه مربوط به کتابهای تفکر و سبک زندگی، ۷۱ مولفه مربوط به کتاب انسان و محیط زیست، ۱۳۷ مولفه مربوط به کتاب سلامت و بهداشت و ۲۲۳ مولفه مربوط به کتاب مدیریت خانواده و سبک زندگی بوده است. دوره ابتدایی دوم با ۲۱۰۵ مولفه و دوره ابتدایی اول با ۱۲۱۱ مولفه دارای بیشترین و کمترین مولفه های مد نظر بوده است. ؛ با وجود اینکه در کتابهای درسی به ویژگی های شایستگی فرهنگی توجه شده است، اما میزان پرداختن به مولفه های شایستگی فرهنگی در دوره های مختلف نامتعادل بود.
فردیان (1399)، تحقیقی با عنوان تحلیل محتوای کتب علوم اجتماعی دوره ی دوم متوسطه انجام داد. برای اجرای این پژوهش ابتدا مؤلفه های مرتبط با ساحت تربیت اجتماعی ـ سیاسی سند تحول بنیادین آموزش و پرورش استخراج شد و به دنبال آن محتوای کتاب جامعه شناسی پایه دوازدهم بر اساس آن چارچوب مورد تحلیل قرار گرفت. یافته های حاصل در رابطه با میزان توجه به مؤلفه های ساحت تربیت اجتماعی- سیاسی در کتاب جامعه شناسی پایه دوازدهم(متن، ببینیم و بدانیم و بخوانیم و بدانیم، تأمل کنید و دلیل بیاورید) حاکی از این است که میزان توجه به این مؤلفه ها در کتاب جامعه شناسی پایه دوازدهم نامتوازن است. از یافته های بر جسته این پژوهش میتوان توجه بیشتر به مؤلفه تأکید بر ظلم ستیزی و عدم ظلم پذیری با میزان بار اطلاعاتی0.99و ضریب اهمیت 0.61 اشاره نمود.
نفر و همکاران(1398)، تحقیقی با عنوان تحلیل محتوای کتابهای درسی مطالعات اجتماعی و فارسی (خوانداری) و هدیه‌های آسمان و علوم تجربی پایه پنجم و ششم ابتدایی بر اساس مفاهیم اخلاقی انجام دادند. یافتهها نشان داده است که متأسفانه چیدمان مفاهیم اخلاقی در کتب درسی موردتوجه قرار نگرفته است و از میان 12 مفهوم اخلاقی، تنها «تفکر»، «رفتار نیک»، «همکاری» موردتوجه قرارگرفته است و سایر مفاهیم از نظر تعداد تکرار و تنوع چینش در پایه‌های مختلف فاقد کارایی لازم هستند.
زند سلیمی و همکاران (1398)، تحقیقی با عنوان نقش علایق برسازنده‌ی شناخت در کتب جامعهشناسی دوره دوم متوسطه انجام دادند. بر اساس نتایج حاصل از این پژوهش، رویکرد و علاقه جدیدی در کتاب های درسی وجود دارد که بر اساس آن تلاش شده علم جامعه شناسی مورد نقد و بررسی قرار گیرد. این علاقه هر چند شامل ترکیبی خاص از علایق سه‌گانه مطرح شده توسط هابرماس است ولی اساساً ذیل هیچ یک از این علایق قرار نمی گیرد و می توان آن را «علاقه به بومی سازی» نام نهاد. عناصرتشکیل دهنده این علاقه جدید، عبارتند از 1- عناصری از جامعه شناسی غربی رایج 2- عناصری از عرفان ، فلسفه و الهیات و 3 - عناصری از هویت ملی یا همان ناسیونالیسم ایرانی.
باباخانی و همکاران(1398)، تحقیقی با عنوان میزان توجه به رویکردهای تربیت شهروندی قانون‌مدار، مشارکتی و انتقادی در کتب جدیدالتألیف جامعهشناسی دوره دوم متوسطه انجام دادند. یافته ها ی تحقیق حاکی از آن است که بیشترین توجه به رویکردهای تربیت شهروندی در کتاب پایه دوازدهم (5/39 درصد) و کمترین در کتاب پایه یازدهم (36/24 درصد) شده است. همچنین از بین سه رویکرد، بیشترین حجم را رویکرد تربیت شهروند قانون مدار (03/42 درصد) و کمترین حجم را رویکرد تربیت شهروند انتقادی (47/25 درصد) داشته است. با تأمل در باب این یافته ها می توان گفت در سطح پایه های تحصیلی توزیع رویکردهای تربیت شهروندی نامتوازن بوده و نیز برخی از رویکردها مورد کم توجهی برنامه ریزان درسی قرار گرفته است.
ذهیبیون و همکاران (1395)، تحقیقی با عنوان تحلیل محتوای کتاب های درسی جامعه شناسی دوره دبیرستان به لحاظ توجه به مفاهیم تربیت شهروندی انجام دادند. یافته های حاصل از تحلیل با استفاده از آماری غیر پارا متریک حاکی از وجود تفاوت معنادار بین میزان توجه به مولفه های شهروندی در کتاب های مذکور بود. این میزان توجه در کتب مطالعات اجتماعی وجامعه شناسی (1) بیش از حد انتظار و درعلوم اجتماعی و جامعه شناسی (2) کمتر از حد انتظار بود (P<0.01). همچنین یافته ها نشان داد بین پایه های تحصیلی از نظر میزان توجه به مولفه های شهروندی تفاوت معنادار وجود دارد.
ظهیری نیا و همکاران (1394)، تحقیقی با عنوان تحلیل محتوای مولفه های مهارت اجتماعی در کتاب های جامعه شناسی دوره دوم متوسطه انجام دادند. یافته ها نشان داد؛ تعداد و درصد مهارت های اجتماعی در کتاب چهارم بیش تر از کتاب سوم و کتاب سوم بیش تر از کتاب دوم, بوده است. توزیع میزان توجه به مهارت های اجتماعی درک اجتماعی و شناسایی ارزش ها (45.82 درصد), مهارت های جرئت ورزی (13.44 درصد), مهارت های خودگردانی (11.87 درصد), مهارت های مقابله ای (6.3 درصد), مهارت های همکاری و مسوولیت پذیری (4.9 درصد), مهارت های ارتباطی (3.6 درصد) و مهارت های آشنایی با قوانین (0.78 درصد) بوده است هم چنین نتایج آزمون خی دو نشان داد؛ تفاوت معناداری در میزان توجه به مولفه های مهارت اجتماعی در کتاب های علوم اجتماعی، وجود دارد.
فرنیا و پوررضا(1388)، تحقیقی با عنوان بررسی کمی و کیفی محتوای کتاب جامعه شناسی دوره متوسطه (علوم انسانی) بر اساس دیدگاه اجتماعی در برنامه ریزی درسی انجام دادند. نتایج بدست آمده حاکی از آن است که بین محتوای دروس جامعه شناسی با انتقال فرهنگی با تربیت شهروند مردم سالار و تغییر تحول اجتماعی رابطه معنادار و مثبت وجود دارد.همچنین نتایج تحقیق نشان می دهد که بین همه سوالات تفاوت معنادار وجود دارد.
با توجه به نقش و جایگاه کتابهای درسی در نظام آموزشی در قالب محصول برنامه درسی، کتابهای درسی مورد بررسی قرار گرفتهاند تا تصویر مناسبی در اختیار سیاستگذاران و برنامهریزان درسی قرار داده شود و نواقص و کمبودهای احتمالی کتابهای درسی مشخص شوند و با آموزش چنین مفاهیمی، این مهم در دانشآموزان نهادینه شود. با توجه به اینکه شایستگی فرهنگی یکی از مفاهیم کلیدی بوده، چرا که امکان برقراری ارتباط، درک بیشتر و رفع نیازهای افراد از فرهنگهای مختلف را فراهم میکند. آموزش شایستگی فرهنگی افراد از وظایف و مسؤلیتهای خود در قبال فرهنگهای دیگر آگاه میشوند و از این رو میتوانند به رشد بیشتر خود در این زمینه کمک کنند. بدون آموزش شایستگی فرهنگی افراد یک جامعه نمیتوانند ارزشها باورها و رفتارهای افراد از فرهنگ مختلف را درک کنند و به نیازهای آنها پاسخ دهند؛ زیرا تنها در صورتی قادر خواهند بود افرادی با فرهنگ متفاوت را درک کنند که از ارزشها، باورها و رفتارهای مربوط به فرهنگ خود آگاهی کافی داشته باشند. این امر مستلزم این است که دولت در حوزهی آموزش و پرورش برنامه ریزی کند و چون آموزش بیشتر از طریق کتابهای درسی صورت میگیرد لازم است به آموزش مفهوم شایستگی فرهنگی در کتاب درسی پرداخته شود(کوتی و همکاران،1400).
به دلیل اینکه در رابطه با میزان توجه به شایستگی فرهنگی در برنامه درسی دوره متوسطه دوم تحقیقاتی کمتری انجام شده است در این مقاله لازم دانسته شد که موضوع حاضر مورد مطالعه قرار گیرد. نتایج این پژوهش میتواند ضمن آشکار سازی اهمیت توجه به آموزش شایستگیهای فرهنگی از طریق برنامهی درسی جامعهشناسی، مورد استفاده دست اندرکاران برنامه ریزی درسی بویژه در اعمال اصلاحات در برنامه های موجود باشد. بر همین اساس اهمیت و ضرورت پژوهش حاضر در دو سطح نظری و کاربردی عبارتند از: در سطح نظری این پژوهش میتواند با توجه به مولفههای شایستگی فرهنگی از نگاه جدید به محتوای کتاب جامعهشناسی دوره دوم متوسطه بنگرد و مبانی نظری قوی برای کاربست این مولفهها در تدوین کتاب مذکور به برنامهریزان درسی ارائه بدهد. در سطح کاربردی نیز این پژوهش میتواند با ارائه راهکارهایی برای کاربرد مولفههای شایستگی فرهنگی در اجرای محتوای کتاب مذکور بتواند گامی مهمی در راستای تحقق اهداف نظام آموزشی بردارد. بنابراین پژوهش حاضر با هدف تحلیل محتوای کتابهای جامعهشناسی دوره دوم متوسطه از نظر توجه به مولفههای چهارگانه شایستگی فرهنگی انجام خواهد شد تا تصویر مناسبی را از وضعیت موجود منابع درسی و کاستیهای آن پیش روی برنامهریزان و مولفان دروس متوسطه قرار دهد.
سوالات تحقیق
1) میزان توجه به مولفه های شایستگی فرهنگی در کتاب جامعه شناسی دوره دوم متوسطه چگونه می باشد؟
2) میزان توجه به مولفه های شایستگی فردی در کتاب جامعه شناسی دوره دوم متوسطه چگونه می باشد؟
3) میزان توجه به مولفه های شایستگی تحصیلی در کتاب جامعه شناسی دوره دوم متوسطه چگونه می باشد؟
4) میزان توجه به مولفه های شایستگی مذهبی در کتاب جامعه شناسی دوره دوم متوسطه چگونه می باشد؟
5) میزان توجه به مولفه های شایستگی محیطی در کتاب جامعه شناسی دوره دوم متوسطه چگونه می باشد؟
روش تحقیق
پژوهش حاضر با روش توصیفی از نوع تحلیل محتوا و با رویکرد کاربردی انجام شد. تحلیل محتوا دارای سه مرحله اصلی: 1-آماده سازی و سازماندهی؛ 2-بررسی پیام و 3-پردازش دادههاست. کانون توجه این پژوهش مرحله سوم تحلیل؛ یعنی پردازش دادهها بود. تحلیل محتوا روش پژوهشی منظمی برای توصیف عینی و کمی محتوای کتابها و متون برنامه درسی و مقایسه پیامها و ساختار محتوا با اهداف برنامه درسی معرفی شده است(یارمحمدیان،1391). امروزه برای تحلیل دادهها روشهای بسیاری ارائه شده است که اساس آنها درصدگیری از فراوانی مقولههاست. این روشها مشکلات ریاضیاتی خاص خود را دارند که از اعتبار نتایج آنها میکاهد. در این تحقیق تلاش شده تا تحلیل محتوای کتابهای جامعهشناسی دوره دوم متوسطه با روش " آنتروپی شانون" انجام شود. جامعه پژوهشی تحقیق حاضر شامل سه عنوان کتابهای جامعهشناسی پایه دهم، یازدهم و دوازدهم دوره دوم متوسطه رشته علوم انسانی بوده است که در مقطع متوسطه دوم در سطح مدارس ایران تدریس میشود. نمونه پژوهش، شامل همان سه عنوان کتاب است که با توجه به ماهیت موضوع پژوهش و به شیوه نمونهگیری هدفمند انتخاب شدهاند. ابزار گردآوری دادهها، فرم تحلیل محتوای کتابهای درسی محقق ساخته بود که برای ساخت آن، پس از مطالعه و بررسی منابع نظری و سوابق پژوهشی موجود در این زمینه از جمله کوتی و همکاران(1400)، سلطانی(1400) فهرستی از عمدهترین مفاهیم مربوط به مولفههای شایستگی فرهنگی تهیه و در اختیار متخصصان برنامهریزی درسی قرار گرفت و پس از چند مرحله بررسی و اصلاح در نهایت چهارچوب مفهومی در 4 محور و 45 مقوله در قالب جدول شماره 1 تدوین شد. اطلاعات مورد نظر، با استفاده از جدولهای محقق ساخته، کد گذاری و طبقهبندی شدهاند و همه مفاهیم و مضامین مورد نظر مرتبط به شایستگی فرهنگی در طبقات چهارگانه جای گرفتند.
جدول1. چک لیست مقولههای مربوط به مولفههای شایستگی فرهنگی (اقتباس از کوتی و همکاران، 1400؛ و سلطانی، 1400)
مولفه | مقوله |
شایستگی فردی | مردم داری، ارتباطات قوی، علاقه به کار، متعهد بودن، برخورداری از اعتقادات قوی، صبور بودن، فن بیان پشتکار داشتن، راز داری، منظم بودن، آراستگی، اعتماد به نفس، انعطاف پذیری، سرعت و دقت |
شایستگی تحصیلی | مهارت زبان /خواندن، مهارت ریاضی، مهارت تفکر انتقادی، مهارت بین فردی، دلمشغولی تحصیلی، انگیزش، مهارتهای مطالعه |
شایستگی مذهبی | عبادات، امر به معروف و نهی از منکر، عفاف و حجاب، آشنایی با احکام، حق طلبی، گرایش به دینف شناخت حق و باطل، حکومت اسلامی |
شایستگی محیطی | مهارت های مدیریت عمومی ، مهارتهای تحلیل و رصد محیط، مهارت آینده نگری و رصد آینده |
برای تعیین روایی ابزار از داوری تخصصی (روایی صوری و محتوایی) استفاده شد. برای تعیین پایایی نیز روش ویلیام اسکات(1390) به کار رفت. فرم تحلیل محتوا در اختیار پنج نفر از متخصصان قرار گرفت و ضریب توافق بر اساس دادهها 95 درصد به دست آمد. پس از تعیین واحدهای تحلیل (کلمهها و مضامین) و استخراج دادهها بر اساس فهرست وارسی شایستگی فرهنگی، برای تجزیه و تحلیل دادههای حاصل از فرم تحلیل محتوا از روش آنتروپی شنانون استفاده شد.
در تکنیک آنتروپی شانون با توجه به وزن‌های به دست آمده از شاخص‌ها در این مرحله، آن شاخص‌هایی که دارای پراکندگی بیشتر هستند، نسبت به دیگر شاخص‌ها، از اهمیت بیشتری برخوردارند و تأثیر آنها در انتخاب گزینه بهینه بیشتر است. استفاده از روشهای جبرانی در تحلیل اطلاعات حاصل از پیام مفیدتر و از دقت ریاضی برخوردار است. این روشها با توجه به ماهیت تعاملی خود، بخوبی میتوانند اطلاعات بیشتری را در تفسیر پیام ارائه دهند. علت اصلی استفاده از مدل‌های غیرجبرانی، سادگی و سهولت محاسبات است. بنابراین دلایل ریاضی نشان میدهد کاربرد آنتروپی شانون در تحلیل محتوا معتبر از روش جاری در تحلیل فراوانیها است. بر اساس این نظریه که به مدل جبرانی مشهور است، محتوای کتاب جامعه شناسی دوره دوم متوسطه از نظر میزان توجه به شایستگی های فرهنگی به 4 مولفه (مولفههای شایستگی فرهنگی) و تعدادی شاخص طبقه بندی شد. ابتدا پیام بر حسب مقولهها به تناسب هر پاسخگو در قالب فراوانی شمرده و بر اساس دادههای جدول فراوانی مراحل زیر به ترتیب اجرا شد.
مرحله1:
ماتریسهای جدول فراوانی بهنجار شده که از رابطه زیر به دست میآید:
مرحله2:
محاسبه بار اطلاعاتی هر مقوله و قرار دادن آن در ستونهای مربوطه که از رابطه ی زیر به دست میآید.
مرحله3:
محاسبه ضریب اهمیت هر یک از مقولهها از رابطه زیر و با استفاده از بار اطلاعاتی آنها=j 1به دست میآید. هر مقوله ای که بار اطلاعاتی بیشتری داشته باشد اهمیت WJ بیشتری دارد.
یافتهها
جدول (شماره 1) فهرست وارسی به منظور تحلیل محتوا کتاب جامعه شناسی دوره دوم متوسطه بر اساس میزان توجه به مولفه های شایستگی فرهنگی(فردی، تحصیلی، مذهبی، محیطی) است که از شمارش مؤلفه‌های مرتبط از متن کتاب استخراج شده است.
جدول 1. مصداق های مولفههای شایستگی در کتاب جامعه شناسی دوره دوم متوسطه
نوع شایستگی | مصداق در کتاب درسی |
فردی | مولفه های مهارت ها و توانمندی های فرهنگی دانش اموزان: مردم داری، ارتباطات قوی، علاقه به کار، متعهد بودن ،برخورداری از اعتقادات قوی ،صبور بودن، فن بیان، پشتکار داشتن، راز داری، منظم بودن، آراستگی، اعتماد به نفس، انعطاف پذیری، سرعت و دقت . جهان انسانی(ص4)، هویت ایرانی(ص108)، تحرک اجتماعی(ص86)جامعه شناسی دهم فرهنگ جهانی (ص 11)جامعه شناسی 11 |
تحصیلی | مولفه های توانمندی های درسی و انگیزش تحصیلی دانش اموزان: مهارت زبان /خواندن، مهارت ریاضی ،مهارت تفکر انتقادی، مهارت بین فردی ،دلمشغولی تحصیلی، انگیزش . مهارتهای مطالعه.جدول مربوط به نهادها(ص35)جامعه شناسی دهم |
مذهبی | مولفه های ارزش های دینی در رفتار و ذهنیت های دانش اموزان : عبادات ،امر به معروف و نهی از منکر، عفاف و حجاب، آشنایی با احکام ،حق طلبی، گرایش به دین شناخت حق و باطل، حکومت اسلامی . مراحل گسترش فرهنگ اسلامی(ص28)؛ ارزشهای اجتماعی اسلام(ص30)؛ استعمار و بیداری اسلامی(ص31) جامعه شناسی دوازدهم . عقاید و ارزشهای جهانی اسلام (ص 32)نقطه عطف بیداری اسلامی(ص 115) جامعه شناسی یازدهم |
محیطی | مولفه های تحلیل گیری و آینده نگری دانش اموزان : مهارت های مدیریت عمومی ،مهارتهای تحلیل و رصد محیط، مهارت آینده نگری و رصد آینده. بحران های اقتصادی و زیست محیطی(ص89)؛جامعه شناسی یازدهم |
پرسش اصلی پژوهش: میزان توجه به مولفه های شایستگی فرهنگی در کتاب جامعه شناسی دوره دوم متوسطه چگونه می باشد؟
جدول2. توزیع فراوانی مولفههای شایستگی فرهنگی در کتاب درسی جامعه شناسی دوره دوم متوسطه
مولفههای شایستگی فرهنگی | کتاب جامعه شناسی سال دهم | کتاب جامعه شناسی سال یازدهم | کتاب جامعه شناسی سال دوازدهم | فراوانی | درصد |
شایستگی فردی | 87 | 49 | 37 | 173 | 4/19 |
شایستگی تحصیلی | 85 | 87 | 94 | 266 | 8/29 |
شایستگی مذهبی | 122 | 117 | 134 | 373 | 8/41 |
شایستگی محیطی | 22 | 26 | 33 | 81 | 1/9 |
فراوانی | 316 | 279 | 298 | 893 |
|
کل واحدهای شمارش شده: 893 |
| ||||
بر اساس نتایج جدول شماره 2 و نمودار شماره1 ، ازمجموع 893 واحد ضبط وشمارش شده مولفههای شایستگی فرهنگی در کتاب درسی جامعه شناسی دوره دوم متوسطه 173 مرتبه به مولفهی شایستگی فردی(4/19 درصد) ، 266 مرتبه به مولفهی شایستگی تحصیلی(8/29 درصد) ، 373 مرتبه به مولفهی شایستگی مذهبی(8/41 درصد) و 81 مرتبه به شایستگی محیطی(1/9) توجه شده است. در واقع شایستگی مذهبی با 373 واحد بیشترین و شایستگی محیطی با 81 واحد کمترین توجه را به مولفههای شایستگی فرهنگی داشته است.
آنچه قابل ملاحظه است، اینکه بر خلاف شمارش فراوانیها در تحلیل محتوای رایج، در روش شانون باید دادههای بدست آمده بهنجار شود. این روش جبرانی از دقت ریاضی بالایی برخوردار است و اطلاعات بیشتری را در مورد تفسیر دادهها به دست میدهد. بنابراین دادههای فراوانی در جدول3 به صورت دادههای بهنجار شده آمده است.
جدول3. دادههای بهنجار شده مولفههای شایستگی فرهنگی در کتاب درسی جامعهشناسی دوره دوم متوسطه
مولفههای شایستگی فرهنگی | کتاب جامعه شناسی (دهم) | کتاب جامعه شناسی (یازدهم) | کتاب جامعه شناسی (دوازدهم) |
شایستگی فردی | 503/0 | 283/0 | 214/0 |
شایستگی تحصیلی | 32/0 | 327/0 | 353/0 |
شایستگی مذهبی | 327/0 | 314/0 | 359/0 |
شایستگی محیطی | 272/0 | 321/0 | 407/0 |
در جدول 3 دادههای بهنجار شده توجه به شایستگی فرهنگی بر حسب مولفههای و کتابهای جامعهشناسی دوره دوم متوسطه آمده است. پس از نرمال سازی دادهها با استفاده از فرمول مرحله دوم روش شانون مقدار بار اطلاعاتی و ضریب اهمیت هر یک از مولفهها به دست میآید که در جدول 3 آمده است. هر مولفه که دارای بار اطلاعاتی بیشتری است، از درجه اهمیست بیشتری برخوردار است.
جدول4. بار اطلاعاتی و ضریب اهمیت مولفههای شایستگی فرهنگی در کتاب جامعهشناسی دوره دوم متوسطه
مولفههای شایستگی فرهنگی | بار اطلاعاتی (EJ) | ضریب اهمیت(WJ) |
شایستگی فردی | 9041/0 | 2398/0 |
شایستگی تحصیلی | 9991/0 | 2549/0 |
شایستگی مذهبی | 9985/0 | 2547/0 |
شایستگی محیطی | 9872/0 | 2518/0 |
جدول4 نشان میدهد که شایستگی فردی، شایستگی تحصیلی، شایستگی مذهبی و شایستگی محیطی به ترتیب در کتابهای جامعه شناسی دوره دوم متوسط دارای ضریب اهمیت 2398/0 ، 2549/0 ، 2547/0 و 2518/0 است. بیشترین ضریب اهمیت در محتوای کتاب درسی جامعه شناسی دوره دوم متوسطه به مولفه " شایستگی تحصیلی " (2549/0) و کمترین ضریب اهمیت مربوط به مولفه " شایستگی فردی " با ضریب اهمیت 2398/0 است. بنابراین میتوان گفت توجه به مولفههای شایستگی فرهنگی در کتاب جامعهشناسی دوره دوم متوسط در حد متوسط ارزیابی شد.
پرسش اول فرعی: میزان توجه به مولفه های شایستگی فردی در کتاب جامعه شناسی دوره دوم متوسطه چگونه می باشد؟
جدول5.توزیع فراوانی مولفههای شایستگی فردی در کتاب درسی جامعه شناسی دوره دوم متوسطه
مقولههای شایستگی فردی | کتاب جامعه شناسی (دهم) | کتاب جامعه شناسی (یازدهم) | کتاب جامعه شناسی (دوازدهم) | جمع |
مردم داری | 13 | 11 | 8 | 32 |
ارتباطات قوی | 10 | 6 | 7 | 23 |
علاقه به کار | 15 | 6 | 4 | 25 |
متعهد بودن | 5 | 2 | 3 | 10 |
برخورداری از اعتقادات قوی | 8 | 4 | 3 | 15 |
صبور بودن | 2 | 1 | 0 | 3 |
فن بیان | 0 | 0 | 0 | 0 |
پشتکار داشتن | 6 | 4 | 2 | 12 |
راز داری | 1 | 0 | 0 | 1 |
منظم بودن | 9 | 5 | 3 | 17 |
آراستگی | 4 | 2 | 1 | 7 |
اعتماد به نفس | 2 | 1 | 0 | 3 |
انعطاف پذیری | 4 | 3 | 5 | 12 |
سرعت و دقت | 8 | 4 | 1 | 13 |
فراوانی | 87 | 49 | 37 | 173 |
درصد | 3/50 | 3/28 | 4/21 | 100 |
کل واحدهای شمارش شده: 170 | ||||
جدول6. دادههای بهنجار شده مولفههای شایستگی فردی کتاب جامعهشناسی دوره دوم متوسطه
مولفههای شایستگی فردی | کتاب جامعه شناسی (دهم) | کتاب جامعه شناسی (یازدهم) | کتاب جامعه شناسی (دوازدهم) |
مردم داری | 41/0 | 34/0 | 25/0 |
ارتباطات قوی | 44/0 | 26/0 | 30/0 |
علاقه به کار | 60/0 | 24/0 | 16/0 |
متعهد بودن | 50/0 | 20/0 | 30/0 |
برخورداری از اعتقادات قوی | 53/0 | 27/0 | 20 |
صبور بودن | 67/0 | 33/0 | 0 |
فن بیان | 0 | 0 | 0 |
پشتکار داشتن | 50/0 | 33/0 | 17/0 |
راز داری | 100/0 | 0 | 0 |
منظم بودن | 53/0 | 29/0 | 18/0 |
آراستگی | 57/0 | 29/0 | 14/0 |
اعتماد به نفس | 67/0 | 33/0 | 0 |
انعطاف پذیری | 42/0 | 33/0 | 25/0 |
سرعت و دقت | 61/0 | 31/0 | 8/0 |
جدول7. بار اطلاعاتی و ضریب اهمیت مولفههای شایستگی فردی کتاب جامعهشناسی دوره دوم متوسطه
مقولههای شایستگی فردی | بار اطلاعاتی (EJ) | ضریب اهمیت(WJ) |
مردم داری | 982/0 | 1075/0 |
ارتباطات قوی | 978/0 | 107/0 |
علاقه به کار | 857/0 | 0938/0 |
متعهد بودن | 937/0 | 1025/0 |
برخورداری از اعتقادات قوی | 919/0 | 1005/0 |
صبور بودن | 0 | 0 |
فن بیان | 0 | 0 |
پشتکار داشتن | 920/0 | 1007/0 |
راز داری | 0 | 0 |
منظم بودن | 912/0 | 0999/0 |
آراستگی | 869/0 | 0952/0 |
اعتماد به نفس | 0 | 0 |
انعطاف پذیری | 980/0 | 1073/0 |
سرعت و دقت | 781/0 | 0855/0 |
جدول7 نشان میدهد که بیشترین ضریب اهمیت در محتوای کتاب درسی جامعه شناسی دوره دوم متوسطه به مولفه " مردم داری " (1075/0) و کمترین ضریب اهمیت مربوط به مولفههای " صبور بودن" ، "فن بیان" ، " راز داری" و "اعتماد به نفس" بدون ضریب اهمیت است.
پرسش دوم فرعی: میزان توجه به مولفه های شایستگی تحصیلی در کتاب جامعه شناسی دوره دوم متوسطه چگونه می باشد؟
جدول8. توزیع فراوانی مقولههای شایستگی تحصیلی در کتاب درسی جامعه شناسی دوره دوم متوسطه
مقولههای شایستگی تحصیلی | کتاب جامعه شناسی (دهم) | کتاب جامعه شناسی (یازدهم) | کتاب جامعه شناسی (دوازدهم) | جمع |
مهارت زبان /خواندن | 14 | 8 | 9 | 31 |
مهارت ریاضی | 0 | 0 | 0 | 0 |
مهارت تفکر انتقادی | 17 | 11 | 22 | 50 |
مهارت بین فردی | 12 | 17 | 16 | 45 |
دلمشغولی تحصیلی | 3 | 8 | 5 | 16 |
انگیزش | 21 | 19 | 20 | 60 |
مهارتهای مطالعه | 18 | 24 | 22 | 64 |
فراوانی | 85 | 87 | 94 | 266 |
درصد | 32 | 7/32 | 3/35 | 100 |
کل واحدهای شمارش شده: 266 | ||||
جدول9. دادههای بهنجار شده مقولههای شایستگی تحصیلی در کتاب جامعهشناسی دوره دوم متوسطه
مقولههای شایستگی تحصیلی | کتاب جامعه شناسی (دهم) | کتاب جامعه شناسی (یازدهم) | کتاب جامعه شناسی (دوازدهم) |
مهارت زبان /خواندن | 451/0 | 258/0 | 290/0 |
مهارت ریاضی | 0 | 0 | 0 |
مهارت تفکر انتقادی | 34/0 | 22/0 | 44/0 |
مهارت بین فردی | 27/0 | 38/0 | 36/0 |
دلمشغولی تحصیلی | 187/0 | 50/0 | 312/0 |
انگیزش | 35/0 | 316/0 | 333/0 |
مهارتهای مطالعه | 58/0 | 774/0 | 709/0 |
جدول10. بار اطلاعاتی و ضریب اهمیت مقولههای شایستگی تحصیلی در کتاب جامعهشناسی دوره دوم متوسطه
مقولههای شایستگی تحصیلی | بار اطلاعاتی (EJ) | ضریب اهمیت(WJ) |
مهارت زبان /خواندن | 971/0 | 106/0 |
مهارت ریاضی | 0 | 0 |
مهارت تفکر انتقادی | 965/0 | 105/0 |
مهارت بین فردی | 990/0 | 108/0 |
دلمشغولی تحصیلی | 932/0 | 102/0 |
انگیزش | 999/0 | 1093/0 |
مهارتهای مطالعه | 689/0 | 0754/0 |
جدول10نشان میدهد که بیشترین ضریب اهمیت در محتوای کتاب درسی جامعه شناسی دوره دوم متوسطه به مولفه " انگیزش " (1093/0) و کمترین ضریب اهمیت مربوط به مولفه " مهارت ریاضی" بدون ضریب اهمیت است.
پرسش سوم فرعی: میزان توجه به مولفه های شایستگی مذهبی در کتاب جامعه شناسی دوره دوم متوسطه چگونه می باشد؟
جدول11. توزیع فراوانی مقولههای شایستگی مذهبی در کتاب درسی جامعه شناسی دوره دوم متوسطه
مقولههای شایستگی مذهبی | کتاب جامعه شناسی (دهم) | کتاب جامعه شناسی (یازدهم) | کتاب جامعه شناسی (دوازدهم) | جمع |
عبادات | 27 | 27 | 27 | 27 |
امر به معروف و نهی از منکر | 31 | 31 | 31 | 31 |
عفاف و حجاب | 23 | 23 | 23 | 23 |
آشنایی با احکام | 18 | 18 | 18 | 18 |
حق طلبی | 55 | 55 | 55 | 55 |
گرایش به دین | 58 | 58 | 58 | 58 |
شناخت حق و باطل | 74 | 74 | 74 | 74 |
حکومت اسلامی | 87 | 87 | 87 | 87 |
فراوانی | 134 | 117 | 122 | 373 |
درصد | 9/35 | 4/31 | 7/32 | 100 |
کل واحدهای شمارش شده: 373 | ||||
جدول12. دادههای بهنجار شده مقولههای شایستگی مذهبی در کتاب جامعهشناسی دوره دوم متوسطه
مقولههای شایستگی مذهبی | کتاب جامعه شناسی (دهم) | کتاب جامعه شناسی (یازدهم) | کتاب جامعه شناسی (دوازدهم) |
عبادات | 37/0 | 33/0 | 29/0 |
امر به معروف و نهی از منکر | 35/0 | 22/0 | 42/0 |
عفاف و حجاب | 39/0 | 34/0 | 26/0 |
آشنایی با احکام | 22/0 | 44/0 | 33/0 |
حق طلبی | 34/0 | 29/0 | 36/0 |
گرایش به دین | 41/0 | 31/0 | 27/0 |
شناخت حق و باطل | 37/0 | 32/0 | 29/0 |
حکومت اسلامی | 33/0 | 31/0 | 35/0 |
جدول13. بار اطلاعاتی و ضریب اهمیت مولفههای شایستگی مذهبی در کتاب جامعهشناسی دوره دوم متوسطه
مقولههای شایستگی مذهبی | بار اطلاعاتی (EJ) | ضریب اهمیت(WJ) |
عبادات | 9962/0 | 1263/0 |
امر به معروف و نهی از منکر | 9722/0 | 1232/0 |
عفاف و حجاب | 9876/0 | 1252/0 |
آشنایی با احکام | 9656/0 | 1224/0 |
حق طلبی | 9960/0 | 1262/0 |
گرایش به دین | 9863/0 | 1250/0 |
شناخت حق و باطل | 9954/0 | 1262/0 |
حکومت اسلامی | 9986/0 | 1266/0 |
جدول13 نشان میدهد که بیشترین ضریب اهمیت در محتوای کتاب درسی جامعه شناسی دوره دوم متوسطه به مولفه " حکومت اسلامی " (1266/0) و کمترین ضریب اهمیت مربوط به مولفه "آشنایی با احکام " با ضریب اهمیت، (1224/0) است.
پرسش چهارم فرعی: میزان توجه به مولفه های شایستگی محیطی در کتاب جامعه شناسی دوره دوم متوسطه چگونه می باشد؟
جدول14. توزیع فراوانی مولفههای شایستگی محیطی در کتاب درسی جامعه شناسی دوره دوم متوسطه
مقولههای شایستگی محیطی | کتاب جامعه شناسی (دهم) | کتاب جامعه شناسی (یازدهم) | کتاب جامعه شناسی (دوازدهم) | جمع |
مهارت های مدیریت عمومی | 9 | 10 | 8 | 27 |
مهارتهای تحلیل و رصد محیط | 5 | 4 | 15 | 24 |
مهارت آینده نگری و رصد آینده | 8 | 12 | 10 | 30 |
فروانی | 22 | 26 | 33 | 81 |
درصد | 2/27 | 1/32 | 7/40 | 100 |
کل واحدهای شمارش شده: 81 | ||||
جدول15. دادههای بهنجار شده مولفههای شایستگی محیطی در کتاب جامعهشناسی دوره دوم متوسطه
مقولههای شایستگی محیطی | کتاب جامعه شناسی (دهم) | کتاب جامعه شناسی (یازدهم) | کتاب جامعه شناسی (دوازدهم) |
مهارت های مدیریت عمومی | 333/0 | 37/0 | 296/0 |
مهارتهای تحلیل و رصد محیط | 333/0 | 267/0 | 40/0 |
مهارت آینده نگری و رصد آینده | 242/0 | 455/0 | 303/0 |
جدول16. بار اطلاعاتی و ضریب اهمیت مولفههای شایستگی محیطی در کتاب جامعهشناسی دوره دوم متوسطه
مقولههای شایستگی محیطی | بار اطلاعاتی (EJ) | ضریب اهمیت(WJ) |
مهارت های مدیریت عمومی | 9962/0 | 335/0 |
مهارتهای تحلیل و رصد محیط | 987/0 | 332/0 |
مهارت آینده نگری و رصد آینده | 968/0 | 326/0 |
جدول16 نشان میدهد که بیشترین ضریب اهمیت در محتوای کتاب درسی جامعه شناسی دوره دوم متوسطه به مولفه " مهارت مدیریت عمومی " (335/0) و کمترین ضریب اهمیت مربوط به مولفه " مهارت آینده نگری " با ضریب اهمیت (326/0) است.
بحث و نتیجهگیری
هدف از پژوهش حاضر، تحلیل محتوای کتابهای جامعهشناسی دوره دوم متوسطه با توجه به میزان شایستگی های فرهنگی بود. این پژوهش وجود چهار مولفهی شایستگی فرهنگی ( فردی، تحصیلی، مذهبی، و محیطی) را به روش تحلیل محتوا در کتاب جامعهشناسی دوره دوم متوسطه بررسی کرد. با توجه به تحلیلهای بدست آمده از بررسی میزان توجه کتاب جامعهشناسی دوره دوم متوسطه به شایستگیهای فرهنگی چنین به نظر میرسد که در کتابهای جامعهشناسی دوره دوم متوسطه از میان چهار مولفهی شایستگی فرهنگی به شایستگی مذهبی از نظر فراوانی بیشتر توجه شده و به شایستگی محیطی کمتر توجه شده است، به طوری که پس از تفسیر دادهها و محاسبه ضریب اهمیت در مرحله سوم در روش شانون، نتایج گویای بار اهمیتی متفاوت بوده، که شایستگی تحصیلی در رتبه اول، شایستگی مذهبی در رتبه دوم ، شایستگی محیطی در رتبه سوم و شایستگی فردی در رتبه چهارم قرار دارند.
با توجه به یافته ها از مجموع 893 فراوانی برای مولفههای شایستگی های فرهنگی، مولفه شایستگی مذهبی با 373 واحد بیشترین واحد را به خود اختصاص داده است و مولفه شایستگی تحصیلی بیشترین ضریب اهمیت در محتوای کتاب درسی جامعهشناسی دوره دوم متوسطه را به خود اختصاص داده است. و کمترین فراوانی مربوط به شایستگی محیطی با 81 واحد است. در واقع میتوان گفت که مولفههای شایستگی فرهنگی در کتاب درسی جامعهشناسی دوره دوم متوسط به صورت یکسان و متوازن توزیع و تقسیم نشده است. در مجموع 170 فراوانی برای مولفه شایستگی فردی مقوله" مردمداری" با 32 واحد بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داد و مقوله مردمداری با ضریب 1075/0 بیشترین ضریب اهمیت در محتوای کتاب درسی جامعهشناسی دوره دوم متوسطه را به خود اختصاص داده است. و کمترین فراوانی مربوط به مقولههای " صبور بودن" ، " فن بیان" و " اعتماد به نفس" با ضریب اهمیت صفر است. در واقع میتوان گفت مقولههای شایستگی فردی در کتاب درسی جامعهشناسی دوره دوم متوسطه به صورت متوازن تقسیمبندی نشده است. در مجموع 221 واحد فراوانی برای مولفه شایستگی تحصیلی مقوله" مهارت مطالعه" با 64 واحد بیشترین واحد را به خود اختصاص داد و مقوله انگیزش با ضریب 1093/0 بیشترین ضریب اهمیت در محتوای کتاب درسی جامعهشناسی دوره دوم متوسطه را به خود اختصاص داده است. و کمترین واحد مربوط به مقوله " مهارت ریاضی" با ضریب اهمیت صفر است. در مجموع 353 واحد برای مولفه شایستگی مذهبی مقوله" حکومت اسلامی" با 87 واحد بیشترین واحد را به خود اختصاص داد و مقوله حکومت اسلامی با ضریب 1266/0 بیشترین ضریب اهمیت در محتوای کتاب درسی جامعهشناسی دوره دوم متوسطه را به خود اختصاص داده است. و کمترین واحد مربوط به مقوله " آشنایی با احکام" با ضریب اهمیت 1224/0 است. در واقع میتوان گفت مقولههای شایستگی مذهبی در کتاب درسی جامعهشناسی دوره دوم متوسطه به صورت متوازن تقسیمبندی نشده است. در مجموع 72 واحد برای مولفه شایستگی محیطی مقوله" مهارت آینده نگری و رصد آینده " با 30 واحد بیشترین واحد را به خود اختصاص داد و مقوله مهارت های مدیریت عمومی با ضریب 335/0 بیشترین ضریب اهمیت در محتوای کتاب درسی جامعهشناسی دوره دوم متوسطه را به خود اختصاص داده است. و کمترین واحد مربوط به مقوله مهارت آینده نگری و رصد آینده " با ضریب اهمیت 326/0 است. این یافتهها از لحاظ تاکید کتابهای جامعه شناسی بر شایستگی فرهنگی با توجه به میزان توجه به مولفهها با تحقیقات نقیب زاده و امانی (1400)، کوتی و همکاران (1400)، فردیان (1399)، نفر و همکاران (1398) و سلطانی (1400)همسو بود.
وجه تشابه تحقیقات فوق با تحقیق حاضر در اینست علیرغم توجه کتابهای جامعهشناسی به مولفههای سرمایه فرهنگی، سرمایه اجتماعی، ساحت تربیت اجتماعی سیاسی، شایستگی فرهنگی اما میزان پرداختن به مولفه های فوق و همچنین شایستگی فرهنگی و سایر متغیرهای دیگر در دوره های مختلف نامتعادل بوده است. با توجه به این مطلب که در تحقیق حاضر شایستگی فردی و محیطی در کنار شایستگی های مذهبی و تحصیلی نامتعادل بوده و امروزه رفتارهای زیست محیطی انسان، به عنوان یکی از مهم ترین و تأثیرگذارترین عوامل مؤثر بر محیط زیست، مورد توجه بسیاری از پژوهشگران و محیط گرایان قرار گرفته است و متأسفانه ایران در رعایت شاخصهای پایداری محیط زیست، توسعه ی پایدار و کیفیت زندگی همواره رتبه های پایین جداول جهانی را به خود اختصاص داده است .(احمدیان،1395 :52) لذا نظر به اهیمت شایستگی های فرهنگی فردی و محیطی در شرایط امروز و تحولات گسترده در زمینه های زیست محیطی و تاثیرات آن بر سلامت و کیفیت زندگی لازم است توجه و متعادل نمودن مولفه های شایستگی فرهنگی در کتب درسی مورد توجه تالیف کنندگان کتب درسی و متخصصین برنامه درسی قرار گیرد.
یکی از مفاهیم کلیدی که امروزه باید به آن توجه شود، شایستگی فرهنگی است؛ زیرا امکان برقراری ارتباط، درک بیشتر و رفع نیازهای افراد از فرهنگهای مختلف را فراهم میکند. با آموزش شایستگی فرهنگی، افراد از وظایف و مسئولیتهای خود در قبال فرهنگهای دیگر آگاه میشوند و از این رو میتوانند به رشد بیشتر خود در این زمینه کمک کنند. بدون آموزش شایستگی فرهنگی افراد یک جامعه نمیتوانند ارزشها، باورها و رفتارهای افراد از فرهنگهای مختلف را درک کنند و به نیازهای آنها پاسخ دهند زیرا تنها درصورتی قادر خواهند بود افرادی با فرهنگهای متفاوت را درک کنند که از ارزشها، باورها و رفتارهای مربوط به فرهنگ خود آگاهی کافی داشته باشند. این امر مستلزم این است که دولت در حوزه آموزش و پرورش برنامه ریزی کند و چون آموزش بیشتر از طریق کتابهای درسی صورت میگیرد، لازم است به آموزش مفهوم شایستگی فرهنگی در کتاب درسی پرداخته شود.
منابع
احمدیان، داریوش. حقیقتیان، منصور.(1395). تحلیل جامعه شناختی نقش عوامل فرهنگی بر رفتارهای زیست محیطی شهری، فصلنامه مطالعات جامعه شناسی شهری، 18، 76-51
باباخانی، سجاد، صالحی، اکبر، قائدی، یحیی، کشاورز، سوسن. (1398). میزان توجه به رویکردهای تربیت شهروندی قانون‌مدار، مشارکتی و انتقادی در کتب جدیدالتألیف جامعهشناسی دوره دوم متوسطه. مطالعات برنامه درسی, 14(55), 91-112.
زندسلیمی، هادی، مرادخانی، همایون، قلی پور، سیاوش. (1398). نقش علایق برسازنده‌ی شناخت در کتب جامعهشناسی دوره دوم متوسطه. جامعه‌پژوهی فرهنگی, 10(4), 1-22.
ذهبیون شهلا، یوسفی علیرضا، یارمحمدیان محمدحسین(1395). تحلیل محتوای کتاب های درسی جامعه شناسی دوره دبیرستان به لحاظ توجه به مفاهیم تربیت شهروندی. پژوهش در برنامه ریزی درسی (دانش و پژوهش در علوم تربیتی برنامه ریزی درسی.23(13).136-148.
سلطانی، شهلا(1400)، تحلیل محتوای کتابهای درسی جامعه شناسی پایه دهم تا دوازدهم انسانی دوره متوسطه دوم و میزان انطباق آن ها با شایستگی های پایه سند برنامه درسی ملی،ششمین کنفرانس ملی رویکردهای نوین در آموزش و پژوهش، محمودآباد.
ظهیری نیا مصطفی، بهروزیان بهروز ، عبدی الوار علیرضا(1394). تحلیل محتوای مولفه های مهارت اجتماعی در کتاب های جامعه شناسی دوره دوم متوسطه. پژوهش های آموزش و یادگیری.22(6).183-194.
کوتی، ابتسام و هاشمی، سید جلال و ولوی، پروانه،(1400)،تحلیل محتوای کتابهای درسی نظام آموزش و پرورش ایران بر اساس میزان توجه به مولفه های شایستگی فرهنگی، نشریه فرهنگ در دانشگاه اسلامی، 11 (3): 121-101.
سلیمان نژاد, محمد, رستمی, فروزان, جهشی, کاظمیه, سلیمان نژاد, احسان. (1401). تحلیل محتوای انواع سرمایه‌ها در کتاب جامعهشناسی پایه یازدهم علوم انسانی. پژوهش در آموزش مطالعات اجتماعی, 4(2), 111-127.
فردیان، رحیم،(1399)،تحلیل محتوای کتب علوم اجتماعی دوره ی دوم متوسطه(مطالعه موردی جامعه شناسی پایه دوازدهم)، دومین کنفرانس ملی یافته های نوین یاددهی-یادگیری در دوره ابتدایی، بندرعباس.
فرنیا، محمدعلی، پوررضا، صدیقه(1388). بررسی کمی و کیفی محتوای کتاب جامعه شناسی دوره متوسطه (علوم انسانی) بر اساس دیدگاه اجتماعی در برنامه ریزی درسی. علوم تربیتی.6(8).23-44.
فر، زهرا، فاطمی,، فاطمه السادات، نفر، فائزه. (1398). تحلیل محتوای کتابهای درسی مطالعات اجتماعی و فارسی (خوانداری) و هدیه‌های آسمان و علوم تجربی پایه پنجم و ششم ابتدایی بر اساس مفاهیم اخلاقی. جامعه شناسی آموزش و پرورش, 5(2), 68-79.
نقیب زاده، احمد، امانی زوارم، وحید. (1400). مقایسه گفتمانهای سیاست خارجی در کتابهای درسی جامعهشناسی دوران ریاست جمهوری خاتمی و احمدی‌نژاد. فصلنامه سیاست, 51(4), 1197-1173.
یارمحمدیان، محمدحسین(1385)، اصول برنامه ریزی درسی، چاپ چهارم تهران، انتشارات یادواره کتاب.
Aupia A, Lee TT, Liu CY, Wu SF, Mills ME. Caring behavior perceived by nurses, patients and nursing students in Indonesia. J Profess Nurs. 2018;34(4):314-9.
Burke PMABJY. Cultural competency of associate degree nursing faculty. [Dissertation]. Minnesota: Capella University; 2011.
Betancourt, J. R., Green, A. R., Carrillo, J. E., & Owusu Ananeh-Firempong, I. I. Defining cultural competence: a practical framework for addressing racial/ethnic disparities in health and health care. Public health reports. 2003.
Mahmoodi Rad G, Anoosheh M, Alhani F.(2015) Competencies-Based Education: A review article.Mod Care J.; 2 (3 and 4): 40-5.
National Centre for Cultural Competence (NCCC). Conceptual Frameworks/Models, Guiding Values and Principles. Washington DC: Georgetown University Child Development Centre; 2006
[1] - استادیار، دانشکده علوم تربیتی، واحد گرمسار، دانشگاه آزاد اسلامی، گرمسار، ایران (نویسنده مسئول) Afzalkhani_mr@yahoo.com
[2] - دانش آموخته کارشناسی ارشد آموزش بزگسالان، واحد گرمسار، دانشگاه آزاد اسلامی، گرمسار، ایران.
[3] -Cultural competence
Analysis of the content of the sociology textbook in Iranian high schools based on the degree of attention paid to the components of cultural competencies
Maryam Afzalkhani, Samira Qudousi
Abstract:
Purpose: The present research was conducted with the aim of analyzing the content of the sociology book of the second year of high school based on the level of attention paid to the components of cultural competence.
Method: The research method in this research is descriptive and content analysis type. The statistical population included all sociology textbooks of the second year of high school. Considering the nature of the research topic and due to the limited statistical population, sampling was omitted and the entire statistical population was considered as a sample. In this research, the unit of image analysis is question and activity, and Shannon's entropy method was used for data analysis. The validity and reliability of the research tool has been confirmed.
Findings: The main findings of the research indicate that out of a total of 893 units for the components of cultural competence, individual competence, academic competence, religious competence and environmental competence, respectively, in sociology books of the second year, the importance coefficient is 0.2398., 0.2549, 0.2547 and 0.2518. The highest coefficient of importance in the content of the sociology textbook of the second year of high school is for the component "academic competence" (0.2549) and the lowest coefficient of importance is related to the component "individual competence" with the coefficient of 0.2398.
Conclusion: The general result of the content analysis showed that although the characteristics of cultural competence have been paid attention to in the sociology textbooks of the second year of high school, but the amount of attention paid to the components of cultural competence in different courses is unbalanced. In some courses, very little attention has been paid to some components, and this leads to students not being aware of these components. Balanced attention to the components of cultural competence are different from each other. It is necessary that the current state of teaching the components of cultural competence is not comprehensive enough.
Keywords: cultural competence, content analysis, sociology, textbook, second year of high school.