حکمروایی مشارکتی و بازسازی سکونتگاه‌های سیل زده در ایران؛ چارچوبی برای تاب‌آوری زمینه گرا در طراحی، برنامه ریزی و نهادسازی
وحید خسروی
1
(
دانشکده معماری و شهرسازی،دانشگاه علم و صنعت، تهران، ایران
)
اصغر محمدمرادی
2
(
مدیر گروه مرمت دانشگاه علم و صنعت ایران
)
سیدباقر حسینی
3
(
دانشگاه علم و صنعت ایرانتهران، دانشگاه علم و صنعت ایران، دانشکده معماری و شهرسازی
)
بهرام صالح صدق پور
4
(
دانشیار عضو گروه علوم تربیتی دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران
)
کلید واژه: حکمروایی مشارکتی, بازسازی تاب‌آور پس از سیل, طراحی اقلیم محور سکونتگاه, تاب آوری زمینه گرا, ایران,
چکیده مقاله :
تحلیل انتقادی و بررسی چارچوبی نوین برای ارتقای تاب‌آوری بومی در بازسازی سکونتگاه‌های سیلاب‌زده در ایران با تأکید بر حکمروایی مشارکتی، طراحی طبیعت‌بنیان و سیاست‌های تطبیقی هدف این پژوهش است. با توجه به افزایش فراوانی و شدت سیلاب‌ها در دهه‌های اخیر که ناشی از تغییرات اقلیمی و مدیریت ناکارآمد شهری است، ضرورت بازنگری در رویکردهای سنتی بازسازی بیش از پیش آشکار شده است. مطالعه حاضر با روشی ترکیبی و کیفی انجام شده که شامل تحلیل میدانی سه منطقه سیل‌زده (پلدختر، سرپل‌ذهاب و خرم‌آباد)، مرور اسناد سیاستی ملی و بین‌المللی، و نیز مطالعه تطبیقی با تجربیات موفق جهانی است. داده‌های پژوهش از طریق مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با ذی‌نفعان محلی، مشاهده مستقیم و تحلیل اسناد گردآوری شده‌اند. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که رویکردهای فعلی بازسازی در ایران عمدتاً مبتنی بر الگوهای متمرکز و از بالا به پایین بوده و از مشارکت واقعی جوامع محلی بی‌بهره‌اند. این مسئله منجر به بازتولید آسیب‌پذیری و کاهش اعتماد اجتماعی شده است. در مقابل، تجربیات موفق جهانی مؤید تأثیر مثبت حکمروایی مشارکتی و طراحی‌های طبیعت‌بنیان در ارتقای تاب‌آوری هستند. چارچوب پیشنهادی این پژوهش بر سه محور اساسی استوار است: نخست، تقویت نهادهای محلی و ایجاد سازوکارهای شفاف برای مشارکت واقعی ذی‌نفعان در تمام مراحل بازسازی. دوم، به کارگیری اصول طراحی طبیعت‌بنیان و انعطاف‌پذیر که با شرایط اقلیمی و فرهنگی مناطق مختلف ایران سازگار باشد. سوم، تدوین سیاست‌های تطبیقی که بتوانند دانش بومی را با استانداردهای جهانی تلفیق کنند. نتایج این مطالعه علاوه بر ارائه راهکارهای عملی برای سیاست‌گذاران و طراحان شهری، الگویی را پیشنهاد می‌دهد که می‌تواند در دیگر کشورهای با شرایط مشابه نیز به کار گرفته شود. این چارچوب با تأکید بر رویکردی یکپارچه و چندرشته‌ای، می‌تواند تحولی اساسی در مدیریت بحران و بازسازی سکونتگاه‌های آسیب‌دیده ایجاد کند.
چکیده انگلیسی :
This study presents a critical examination and proposes an innovative framework to enhance community resilience in flood-affected settlements across Iran, with particular focus on three fundamental pillars: participatory governance mechanisms, nature-based design solutions, and contextually adaptive policies. The research emerges in response to the escalating frequency and severity of flood events in recent decades - a phenomenon exacerbated by climate change and inadequate urban management practices - which has rendered conventional reconstruction approaches increasingly obsolete. Employing a mixed-methods qualitative methodology, the investigation combines in-depth field analyses of three severely impacted regions (Poldokhtar, Sarpol-e Zahab, and Khorramabad) with comprehensive reviews of both national policy documents and international best practices. Primary data collection involved semi-structured interviews with local stakeholders, direct field observations, and systematic document analysis, while secondary research incorporated comparative case studies of successful global examples. The findings reveal significant shortcomings in Iran's current reconstruction paradigm, which predominantly follows top-down, centralized models that systematically exclude meaningful community participation. This exclusionary approach has perpetuated systemic vulnerabilities while eroding social capital and public trust in institutional recovery efforts. Conversely, international case studies demonstrate the measurable benefits of participatory governance structures and nature-sensitive design interventions in fostering sustainable resilience. The proposed tripartite framework addresses these deficiencies through: (1) institutional capacity building at the local level, establishing transparent mechanisms for genuine stakeholder engagement throughout all reconstruction phases; (2) implementation of flexible, nature-based design principles tailored to Iran's diverse climatic and cultural contexts; and (3) development of adaptive policy instruments that effectively bridge indigenous knowledge systems with global standards. Beyond offering practical guidelines for Iranian policymakers and urban planners, this research contributes a transferable model applicable to similar post-disaster contexts in developing nations. The framework's integrated, multidisciplinary approach represents a paradigm shift in disaster recovery management, emphasizing the synergistic potential of combining technical solutions with participatory governance structures and culturally sensitive policy development.
منابع انگلیسی
1. Ahern, J., Cilliers, S., & Niemelä, J. (2022). The concept of ecosystem services in adaptive urban planning and design: A framework for supporting innovation. Landscape and Urban Planning, 218, 104234. https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2021.104234
2. Alshaikh, H., Gari, S. R., & Al-Ghamdi, S. G. (2023). Community engagement in flood risk reduction: A case study in Iran. International Journal of Disaster Risk Reduction, 89, 103589. https://doi.org/...
3. Arup. (2014). City Resilience Index: Understanding and measuring city resilience. The Rockefeller Foundation. https://www.arup.com/perspectives/publications/research/section/city-resilience-index
4. Bevir, M. (2012). Key concepts in governance. SAGE Publications Ltd, https://doi.org/10.4135/9781446214817
5. Cutter, S. L., Burton, C. G., & Emrich, C. T. (2010). Disaster resilience indicators for benchmarking baseline conditions. Journal of Homeland Security and Emergency Management, 7(1), 1–22. https://doi.org/10.2202/1547-7355.1732
6. Dartmouth Flood Observatory. (2019). Global Active Archive of Large Flood Events. University of Colorado. http://floodobservatory.colorado.edu
7. Fatti, C. E., & Patel, Z. (2013). Perceptions and responses to urban flood risk: Implications for climate governance in the South. Applied Geography, 36, 13–22. https://doi.org/10.1016/j.apgeog.2012.06.011
8. Ghasemzadeh, H., Shabanifard, M., & Bahrami, M. (2021). Institutional vulnerability in Iranian urban flood risk management. Journal of Flood Risk Management, 14(2), e12676. https://doi.org/...
9. Gnecco, I., Salazar, B., & Monteverde, M. (2024). Participatory mapping for urban resilience: Experiences from Latin America. Urban Studies, 61(3), 472–489. https://doi.org/...
10. IPCC. (2023). Climate Change 2023: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Sixth Assessment Report. Cambridge University Press. https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg2/
11. Jha, A. K., Bloch, R., & Lamond, J. (2012). Cities and flooding: A guide to integrated urban flood risk management for the 21st century. The World Bank. https://doi.org/10.1596/978-0-8213-8866-2
12. Khosravi, Vahid, Hosseini, S. B. and Mohammad moradi, A. (2025). Strategic Plan for Preparedness, Vulnerability Reduction, and Resilience against Flood Risk; A Case Study of Kermanshah Province. Urban Strategic Thought, (), -. https://ut.journals.ikiu.ac.ir/article_3711.html doi: 10.30479/ust.2025.20949.1167
13. Khosravi, Vahid, Mohammad Moradi, Asghar, & Hosseini, Seyed Baqer. (2024). Vulnerability analysis and identification of flood-prone areas in Kermanshah province. Natural Geography, 65(17), -. https://sanad.iau.ir/en/Journal/jopg/Article/1127112
14. Meerow, S., Newell, J. P., & Stults, M. (2016). Defining urban resilience: A review. Landscape and Urban Planning, 147, 38-49. https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2015.11.011
15. Norris, F. H., Stevens, S. P., Pfefferbaum, B., Wyche, K. F., & Pfefferbaum, R. L. (2008). Community resilience as a metaphor, theory, set of capacities, and strategy for disaster readiness. American Journal of Community Psychology, 41(1-2), 127–150. https://doi.org/10.1007/s10464-007-9156-6
16. OECD. (2021). Building resilience: New policies for stronger cities. OECD Publishing. https://doi.org/10.1787/b1c0f44b-en
17. Slinger, J. H., Van der Zaag, P., & Aghaei, M. (2023). Integrating flood modeling and community perspectives in Iranian cities. Journal of Hydrology: Regional Studies, 48, 100990. https://doi.org/...
18. UNDP. (2023). Building flood resilience in vulnerable communities in Iran. United Nations Development Programme. https://www.undp.org/
19. UNDRR. (2020). Words into Action: Engaging citizens for resilient communities. United Nations Office for Disaster Risk Reduction. https://www.undrr.org/publication/words-action-guidelines-engaging-citizens-resilient-communities
20. UNDRR. (2023). Global assessment report on disaster risk reduction. United Nations Office for Disaster Risk Reduction. https://www.undrr.org
21. UN-Habitat. (2022). Enhancing Urban Resilience: A Guide for City Leaders. United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat). https://unhabitat.org/enhancing-urban-resilience-guide
22. United Nations. (2019). Post disaster needs assessment of the 2019 floods in the Islamic Republic of Iran. https://www.preventionweb.net/files/68282_iranpdna2019.pdf
23. Watkins, A., & Collins, K. (2024). Flood risk governance and urban policy integration in Iran. Environment and Urbanization, ۳۶(۱), ۱۱۲–۱۳۰. https://doi.org/10.1177/095624782312024
24. White, M., & Langenheim, N. (2021). A ladder-truss of citizen participation: re-imagining Arnstein's ladder to bridge between the community and sustainable urban design outcomes. Journal of Design Research, 19(1-3), 155-183. http://dx.doi.org/10.1504/JDR.2021.121067
25. World Bank. (2019). Climate knowledge portal – Iran. https://climateknowledgeportal.worldbank.org/country/iran
26. World Bank. (2019). Disaster Risk Profile: Iran. The World Bank Group. https://www.worldbank.org/
27. Zhao, P., Zhang, Y., Liu, Y., & Lu, X. (2023). Urban flood resilience: Bridging sustainability and climate adaptation. Sustainable Cities and Society, 92, 104415. https://doi.org/10.1016/j.scs.2023.104415
منابع فارسی
28. خسروی, وحید , حسینی, سید باقر و محمد مرادی, اصغر . (1404). برنامه راهبردی آمادگی، کاهش آسیب‌پذیری و تاب آوری در برابر خطر سیل؛ مطالعه ی موردی استان کرمانشاه. اندیشه راهبردی شهرسازی, (), -. doi: 10.30479/ust.2025.20949.1167
29. خسروی، وحید، محمدمرادی، اصغر و حسینی، سید باقر. (1403). تحلیل آسیب‌پذیری و شناسایی پهنه‌های سیل‌خیز استان کرمانشاه. جغرافیای طبیعی, 65(17), -. https://sanad.iau.ir/Journal/jopg/Article/1127112
30. روایت سیل. (۱۳۹۸). گزارش آسیب‌شناسی سیل فروردین‌ماه ۱۳۹۸ در کشور. سازمان برنامه و بودجه کشور.
31. سامانی، ن. (۱۳۹۸). بررسی پیامدهای اجتماعی سیلاب در پلدختر. مجله جامعه‌شناسی بحران، ۲(۲)، ۴۵–۶۰.
32. شرکت آب منطقه‌ای لرستان. (۱۳۹۸). گزارش فنی بارش و طغیان رودخانه‌ها در فروردین ۱۳۹۸. وزارت نیرو.
33. کارگروه شهرسازی، معماری و میراث فرهنگی. (۱۳۹۸). گزارش آسیب‌پذیری بافت‌های شهری و تاریخی در مناطق سیل‌زده. وزارت راه و شهرسازی.
34. گزارش ملی سیلاب‌ها. (۱۳۹۹). گزارش کارگروه ملی بررسی سیلاب‌ها. وزارت کشور، سازمان مدیریت بحران