تحلیل سلسله مراتب ورودی در خانه‌های قاجاری قم با رویکرد نحو فضا و تأکید بر محرمیت

محورهای موضوعی : معماری

الهام آرام ^{1 *} , لیلا آرام ²

1 - گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - دانشجوی دکتری معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

تاریخ دریافت : 1403/08/25 تاریخ پذیرش : 1403/11/01 تاریخ انتشار : 1404/03/18

کلید واژه: نحو فضا, تحلیل کمی فضا, سلسله مراتب فضایی, معماری دوره ی قاجار, پیکره‌بندی فضایی.,

چکیده مقاله :

بی پیکره‌بندی فضایی در معماری مسکونی سنتی ایران، بازتاب‌دهنده­ی روابط اجتماعی _فرهنگی و تجلی‌گاه اصل محرمیت است. مطالعه ­ی کمی این پیکره‌بندی در خانه‌های تاریخی قم، به عنوان یکی از مراکز مهم معماری دوره­ی قاجار، می‌تواند به درک عمیق‌تر رابطه میان سازمان فضایی و محرمیت کمک کند با توجه به چالش‌های معماری معاصر در تأمین محرمیت و حریم خصوصی، بازخوانی علمی الگوهای فضایی خانه‌های تاریخی با استفاده از روش‌های نوین تحلیلی، می‌تواند راهکارهای کاربردی برای طراحی مسکن امروز ارائه دهد. تکنیک نحو فضا به عنوان روشی کمی و سیستماتیک، امکان تحلیل دقیق روابط فضایی را فراهم می‌آورد. این پژوهش با هدف تحلیل و ارزیابی کمی نقش محرمیت در سازماندهی فضایی خانه‌های تاریخی قم در دوره­ی قاجار انجام شده است. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی _تحلیلی و با استفاده از مطالعات میدانی و اسنادی انجام شده است. چهار خانه ­ی تاریخی شاخص قم (بروجردی، روحانی، زند و یزدان پناه) بر اساس معیارهای زمانی(تعلق قطعی به دوره­ی قاجار)، کالبدی(حفظ حداقل 70% ساختار اصلی) و عملکردی(کاربری مسکونی) انتخاب و با استفاده از تکنیک نحو فضا و نرم‌افزار دپس مپ مورد تحلیل قرار گرفته‌اند. شاخص‌های اصلی تحلیل شامل ارتباط، هم‌پیوندی و عمق فضایی می‌باشند. تحلیل‌های کمی نشان می‌دهد که سلسله مراتب فضایی به عنوان اصلی‌ترین راهکار تأمین محرمیت، از طریق سه مکانیسم اصلی محقق شده است: 1) استفاده از عناصر واسط (هشتی و دالان) برای کنترل دسترسی 2) نقش محوری حیاط مرکزی در سازماندهی فضایی 3) تفکیک عرصه‌های عمومی و خصوصی از طریق لایه‌بندی فضایی. تفاوت در مقادیر کمی شاخص‌های نحو فضا در نمونه‌های موردی، نشان‌دهنده­ی انعطاف‌پذیری معماری سنتی در پاسخ­گویی به نیازهای متفاوت کاربران است.

چکیده انگلیسی:

The spatial configuration in traditional Iranian residential architecture reflects socio-cultural relationships and embodies the principle of privacy. A quantitative study of this configuration in Qom's historical houses, as one of the important architectural centers of the Qajar period, can contribute to a deeper understanding of the relationship between spatial organization and privacy. Given the challenges of contemporary architecture in providing privacy and personal space, scientific reinterpretation of spatial patterns in historical houses using modern analytical methods can provide practical solutions for today's residential design. Space syntax technique, as a quantitative and systematic method, enables precise analysis of spatial relationships. This research aims to analyze and quantitatively evaluate the role of privacy in the spatial organization of Qom's historical houses during the Qajar period. This research employs a descriptive-analytical approach using field studies and documentary research. Four notable historical houses in Qom (Boroujerdi, Rouhani, Zand, and Yazdanpanah) were selected based on temporal criteria (definitive attribution to the Qajar period), physical criteria (preservation of at least 70% of the original structure), and functional criteria (residential use). These houses were analyzed using space syntax technique and DepthMap software. The main analysis indicators include connectivity, integration, and spatial depth. Quantitative analyses show that spatial hierarchy, as the primary mechanism for ensuring privacy, has been achieved through three main mechanisms: 1) Use of intermediate elements (vestibule and corridor) for access control, 2) The central role of the courtyard in spatial organization, 3) Separation of public and private domains through spatial layering. The difference in quantitative values of space syntax indicators in the case studies demonstrates the flexibility of traditional architecture in responding to different user needs.

منابع و مأخذ:

- ارام، لیلا و بذرافکن، کاوه (1398). نسبت ضرورت و آزادی برنامه در تبیین دستگاه رفتار_فضا (مطالعه¬ی موردی: فضاهای بینابین کتابخانه‌های ملی و دانشگاه تهران). هویت شهر، 13(38)، 93-106.
- بیات، سوسن؛ زجاجی، نیلوفر و امیدواریان، محمد (1401). خانه¬های تاریخی قم. چاپ اول، قم: بوستان کتاب.
- جباران، فاطمه؛ طلیسچی، غلامرضا؛ دیماری، نیما و دری، علی (1397). سازوکارهای تنظیم خلوت در خانه های برون گرای گیلان (نمونه موردی: خانه های روستایی). پژوهش های معماری اسلامی، 6 (4)، 103-119.
- حاجی قاسمی، کامبیز (1395). گنجنامه فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران - دفتر شانزدهم: خانه ها. چاپ اول، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
- حسینی، اکرم؛ جعفرزاده، تکتم و رهبان، فهیمه (1395). تدوین دستور زبان طراحی قلمروهای فضایی مسکن به منظور بهبود تعامل اعضای خانواده. مسکن و محیط روستا، 35(154)، 41-58.
- حیدری، علی اکبر؛ قاسمیان اصل، عیسی و کیایی، مریم (1396). تحلیل ساختار فضایی خانه‌های سنتی ایران با استفاده از روش نحو فضا مطالعه موردی: مقایسه خانه های یزد، کاشان و اصفهان. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 7(28)، 21-33.
- راپوپورت، ایموس (1389). انسان‌شناسی مسکن، ترجمه خسرو افضلیان. چاپ اول، تهران: انتشارات حرفه هنرمند.
- راستجو، سولماز و بمانیان، محمدرضا (1398). گونه‌شناسی ساختار فضایی خانه معاصر ایرانی با تکیه بر محرمیت و سلسله مراتب ( نمونه موردی: خانه¬های تهران در دهه های 50 ، 60 ، 70 و 80). هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی 24(2)، 49-58.
- زارع، فائزه و اکرمی، غلامرضا (1392). طراحی خانه در بافت سنتی شهری مطالعه موردی: طراحی در بافت سنتی قم. هنرهای زیبا _ معماری و شهرسازی، 2(18)، 55-68 .
- زنگنه، نجمه؛ مضطرزاده، حامد؛ تقی پور، ملیحه و نصر، طاهره (1401). سنجش میزان محرمیت در انواع ساختار فضایی خانه¬های تاریخی با استفاده از روابط ریاضی نحو فضا (مطالعه موردی: خانه های قاجاری شیراز). هویت شهر، 16(49)، 71-86 .
- سرامی‌زاد، زهرا؛ قدوسی‌فر، سید هادی و نیک‌قدم، نیلوفر (1401). سنجش محرمیت بر اساس روش نحو فضا در خانه‌های تاریخی بندر کنگ. فصلنامه علمی _ پژوهشی جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 12(2)، 129-141.
- سلطان زاده، حسین (1384). فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران. چاپ دوم، تهران: دفتر پژوهش¬های فرهنگی.
- سیفیان، محمدکاظم و محمودی، محمدرضا (1386). محرمیت در معماری سنتی ایران. هویت شهر، 1(1)، 3-14.
- کوتی، جواهر؛ صابرنژاد، ژاله و متین، مهرداد (1402). استفاده از روش چیدمان فضا در سلسله‌ مراتب ورودی خانه‌های تهران اواخر قاجار و پهلوی اول با تأکید بر محرمیت. باغ نظر، 20 (123)، 31-42.
- معماریان، غلامحسین (1381). نحو فضای معماری، نشریه صفه، شماره 35.
- معماریان، غلامحسین (1387). آشنایی با معماری مسکونی ایرانی: گونه شناسی برون¬گرا. چاپ پنجم، تهران: سروش دانش.
- معماریان، غلامحسین و مداحی، سید مهدی (1395). تجزیه و تحلیل پیکره‌بندی فضایی خانه‌های بومی با رویکرد نحو فضا (نمونه موردی : شهر بُشرویه). مسکن و محیط روستا؛ ۳۵ (۱۵۶)، ۶۶-۴۹.
- میرزائی، وحید؛ سجادزاده، حسن و خانلو، نسیم (1401). چیدمان فضایی خانه¬های تاریخی با زمینه¬ی اجتماعی و فرهنگی (مورد مطالعه: خانه¬های تاریخی کاشان). فصلنامه علمی _ پژوهشی جغرافیایی سرزمین، 76(19)، 120-140.
- نقی‌زاده، محمد (1385). معماری و شهرسازی اسلامی (مبانی نظری). چاپ اول، اصفهان: راهیان.
-
Altman, I. (1975). The Environment and Social Behavior. Brooks/Cole. -
Gifford, R. (2002). Environmental Psychology: Principles and Practice. Colville, WA: Optimal Books. -
Haq, S. (1999). Can Space syntax Predict Environmental Cognition? . Proceedings: 2nd International Space Syntax Symposium. -
Hillier, B. (2007). Space is the Machine, Cambridge University Press. -
Hillier, B., & Hanson, J. (1984). The Social Logic of Space. Cambridge University Press. -
Klarqvist, B. (1993). A space syntax glossary, nordisk arkitektur for skning (2). -
Lang, J. (1987). Creating Architectural Theory: The Role of the Behavioral Sciences in Environmental Design. New York: Van Nostrand Reinhold. - Mostafa, A. & Hassan, F. (2013). Mosque layout design: An analytical study of mosque layouts in the early Ottoman period, Frontiers of Architectural
Research 2. -
Penn, A. (2003). space syntax and spatial cognition or why the axial line?, Environment and Behavior, 35(1). -
Peponis, J. & Zimring, C. & Choi, Y. K. (1990). Finding the building in wayfinding, Environment and Behavior, 22. -
Young, k. Chung, J. Kong, E. Shin, H. & Heo, J. (2015). A study on the design methodologies for activating.