شناسایی و تبیین پیشران های کلیدی اثرگذار بر فرایند بازآفرینی پایدارشهری (مطالعه موردی: محلات هدف بازآفرینی منطقه 6 مشهد)

محورهای موضوعی : برنامه ریزی شهری

زهره کوه جانی ¹ , علی شمس الدینی ^{2 *}

1 - دانشجوی دکتری شهرسازی، واحد قشم، دانشگاه آزاد اسلامی، قشم، ایران
2 - دانشیار گروه شهرسازی و معماری، عضو هیات علمی واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران

تاریخ دریافت : 1403/02/17 تاریخ پذیرش : 1403/05/19 تاریخ انتشار : 1404/03/18

کلید واژه: بازآفرینی پایدار, پیشران, بافت فرسوده, سکونتگاه غیررسمی, شهر مشهد.,

چکیده مقاله :

چکیده بازآفرینی شهری پایدار با افزایش بافت¬های فرسوده و سکونتگاه¬های غیررسمی در سال¬های اخیر به عنوان یکی از مهم¬ترین روش های ساماندی و توانمندسازی اینگونه بافت ¬ها مدنظر سیاست¬گذاران، برنامه¬ریزان و مدیران شهری قرار گرفته است. بافت منطقه 6 مشهد بافتی فرسوده و دارای سکونتگاه غیررسمی بوده که بر ناپایداری این سکونتگاه شهری افزوده است. از اینرو با رویکرد بازآفرینی پایدار شهری می¬توان از ادامه نابسامانی در این دوگونه بافت جلوگیری و به توانمندسازی بافت در ابعاد اجتماعی و اقتصادی کمک نمود. پژوهش حاضر با هدف تبیین شناسایی نیروهای کلیدی موثر بر فرایند بازآفرینی از نرم‌افزار MaxQDA و تکنیک دلفی و ماتریس اثرات متقاطع(ماتریس بحرانی اثرگذاری/عدم‌اطمینان) بهره گرفته است. نتایج ماحصل وزن¬دهی عدم‌قطعیت و اهمیت هر یک از عوامل کلیدی مستخرج از پنل دلفی حاکی از آن است که پیشران¬های منتخب مؤثر بر فرایند بازآفرینی منطقه 6 به ترتیب شیوه برنامه¬ریزی و مدیریت شهری با امتیاز 4.8، امنیت اجتماعی با امتیاز 4.8، جلب مشارکت و سرمایه¬گذاری با امتیاز 4.5، مهاجرت اتباع و تعامل و مشارکت‌پذیری ذی¬نفعان(انسجام و همیاری اجتماعی) با امتیاز 4.08، راندمان دستگاه¬های نظارتی با امتیاز 3.8 و توسعه بافت ناکارآمد منطقه 6 با امتیاز 3.6 دارای بیشترین میزان اهمیت و تأثیر در فرایند بازآفرینی محدوده مورد مطالعه دارد. منطقه شش واقع در جنوب شرقی شهر مشهد، به دلیل توسعه¬ی بی¬برنامه شهر، اکنون به‌مثابه بافتی ارگانیک، فرسوده و بسیار متراکم است که در تعارض با حوزه¬های همجوار خود از منظر خصوصیات کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و... است و نیز یکی از محدوده¬های بزرگ حاشیه‌نشین مشهد با مساحت 1869 هکتار و جمعیتی در حدود 232 هزار و 616 نفر(سرشماری عمومی و نفوس مسکن مرکز آمار ایران، 1395) می¬باشد. مساحت پهنه بافت فرسوده این منطقه 421 هکتار و جمعیت پهنه بافت فرسوده این منطقه 125502 نفر می¬باشد.

چکیده انگلیسی:

In recent years, sustainable urban regeneration has emerged as a crucial strategy for organizing and empowering deteriorated structures and informal settlements, drawing significant attention from policymakers, planners, and city managers. The fabric of Region 6 in Mashhad is characterized by worn-out structures and informal settlements, contributing to the instability of this urban area. Adopting a sustainable urban regeneration approach can mitigate ongoing disorder in these contexts and promote social and economic empowerment.

This research aims to identify and explain the key driving forces influencing the regeneration process, employing MaxQDA software, the Delphi technique, and the Cross-Impact Matrix (Critical Influence/Uncertainty Matrix). The study involved weighting the uncertainty and significance of each key factor, as identified by a panel of experts using the Delphi method. Results indicate that the most influential drivers in the regeneration process of Region 6 are: urban planning and management methods (score: 4.8), social security (4.8), participation and investment (4.5), immigration of nationals and interaction/participation of stakeholders (social cohesion and cooperation) (4.08), efficiency of monitoring bodies (3.8), and the development of ineffective urban fabric in Region 6 (3.6).

Region 6, located in the southeastern part of Mashhad, has evolved into an organic, highly dense, and deteriorated urban fabric due to unplanned urban expansion. This has led to significant physical, social, and economic challenges and makes the area one of the largest informal settlements in the city. According to the 2016 census, the region spans 1,869 hectares, with a population of approximately 232,616. Within this, 421 hectares are classified as dilapidated fabric housing nearly 125,502 residents. The findings provide valuable insights for developing targeted strategies and informed policies aimed at the effective regeneration of distressed urban areas.

منابع و مأخذ:

1. ایمان‌پور، م.ر.، شمس‌الدینی، ع.، و سرور، ر. (1400). تحلیل سناریوهای اسکان غیررسمی در شهرهای شمال شرق ایران (مورد مطالعه: شهر بجنورد). نشریه مطالعات جغرافیایی مناطق کوهستانی، (5)، 77-92.
2. امینی، م.، صارمی، ح.م.، و قالیباف، م. ب. (1395). جایگاه حکمروایی شهری در فرایند بازآفرینی بافت فرسوده شهری (مطالعه موردی: منطقه ۱۲ شهر تهران). تحقیقات جغرافیایی، (130).
3. ایمان‌پور، م.ر.، شمس‌الدینی، ع.، و سرور، ر. (1401). شناسایی و تحلیل پیشران‌های کلیدی مؤثر بر اسکان غیررسمی در شهر بجنورد. نشریه شهر پایدار، (23)، 165-182. https://doi.org/10.29252/geores.33.3.202
4. امیری، خ.، مسعود، م.، مرادی چادگانی، د.، صافی اصفهانی، ف.، و صادقی، ن. (1400). تدوین الگوی مشارکت‌پذیری الکترونیکی شهروندان در بازآفرینی بافت‌های فرسوده شهر اصفهان. نشریه جغرافیا و مطالعات محیطی، (39). https://doi.org/10.22034/jsc.2021.281532.1456
5. امیری، خ.، مسعود، م.، مرادی چادگانی، د.، صادقی، ن.، و صافی اصفهانی، ف. (1401). معرفی الگوی کاربردی مقتدرسازی اجتماع منسجم محلی در فضای سایبرنتیک به‌منظور ارتقاء سطح مشارکت ساکنان در بازآفرینی نواحی دچار افت شهری اصفهان. نشریه مطالعات شهری، (42). https://doi.org/10.34785/J011.2022.717
6. ایزدفر، ا.، ساسان پور، ف.، تولایی، س.، و سلیمانی، م. (1399). بازآفرینی پایدار شهری بر پایه سناریونگاری (موردشناسی: منطقه 14 شهرداری اصفهان). فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری–منطقه‌ای، 10(34)، 45-68.
7. ایزدفر، ن.، رضایی، م.ر.، و محمدی، ح. (1399). ارزیابی بافت‌های ناکارآمد شهری بر اساس رویکرد بازآفرینی پایدار (مطالعه موردی: بافت ناکارآمد شهری یزد). فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 8(2)، 327-345. https://doi.org/10.22059/jurbangeo.2020.293372.1199
8. ابراهیم‌نژاد، م.ر.، شیخ‌الاسلامی، ع.ر.، و ملک حسینی، ع. (1400). الگوی ارزیابی پروژه‌های محرک توسعه در بازآفرینی بافت فرسوده شهری. نشریه تحقیقات جغرافیایی، (141). https://doi.org/10.22059/jurbangeo.2020.293372.1199
9. برش منطقه شش شهرداری مشهد. (1397).
10. پوراحمد، ا. (1389). سیر تحول مفهوم‌شناسی بازآفرینی شهری به‌عنوان رویکردی نو در بافت‌های فرسوده شهری. مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، 1(1).
11. پوراحمد، ا.، کشاورز، م.، علی‌اکبری، ا.، و هادوی، ف. (1396). بازآفرینی پایدار بافت‌های ناکارآمد شهری. فصلنامه آمایش محیط، 10(37)، 167-194.
12. پاکرو، ن.، و ستارزاده، د. (1401). بررسی مؤلفه‌های مؤثر در چالش‌های نهادی مشارکت شهروندی در بازآفرینی پایدار شهری. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، (65). https://doi.org/10.52547/jgs.22.65.79
13. جعفری جبلی، ح.، موسی کاظمی، م.، حکمت‌نیا، ح.، و مختاری، ر. (1401). تبیین آثار بازآفرینی فضاهای شهری بر عملکرد اقتصادی و اجتماعی بافت تاریخی اصفهان. نشریه جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، (85). https://doi.org/10.22108/gep.2021.130646.1459
14. حسینی، ع.، کهکی، ف.، و احدی، ز. (1400). تبیین اهمیت کیفیت مکان در بازآفرینی شهری با رویکرد آینده‌پژوهی (مورد مطالعه: منطقه ده شهر تهران). نشریه پژوهش‌های جغرافیایی برنامه‌ریزی شهری، 9(4). https://doi.org/10.22059/jurbangeo.2021.325724.1538
15. حاتمی‌نژاد، ح.، پوراحمد، ا.، و نصرتی، م. (1398). آینده‌پژوهی در بافت فرسوده شهری (مطالعه موردی: ناحیه یک منطقه 9 شهر تهران). فصلنامه اطلاعات جغرافیایی سپهر، 28(109). https://doi.org/10.22131/sepehr.2019.35637
16. حجازی‌نیا، س.، رحیمی، م.، و شمس‌الدینی، ع. (1401). تبیین اثرات حاشیه‌نشینی بر میزان وقوع جرایم شهری در شهر یاسوج (مطالعه موردی: سکونتگاه‌های پیرامونی مادوان سفلی، بلهراز و مهریان). فصلنامه جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 12(4)، 363-382. https://doi.org/10.22034/jgeoq.2022.303346.3286
17. حاتمی‌نژاد، ح.، پوراحمد، ا.، و نصرتی‌هِشی، م. (1398). آینده‌پژوهی در بافت فرسوده شهری-مطالعه موردی: ناحیه یک، منطقه 9 شهر تهران. فصلنامه اطلاعات جغرافیایی سپهر، 28(109)، 37-55. https://doi.org/10.22131/sepehr.2019.35637
18. حیدری، م.، مشکینی، ا.، و احدنژاد روشتی، م. (1397). بازیافت زمین در بافت‌های فرسوده با رویکرد تأمین نیاز مسکن شهری (مطالعه موردی: بافت فرسوده بخش مرکزی شهر زنجان). فضای جغرافیایی، (61).
19. رسول نازی، س.، نقیبی، ف.، و خسرو نیا، م. (1401). بررسی نقش ظرفیت‌های مردمی و محلی در بازآفرینی بافت ناکارآمد شهری (نمونه موردی: بافت فرسوده ارومیه). نشریه پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 54(1). https://doi.org/10.22059/jhgr.2020.305401.1008135
20. رئیس قنواتی، ک.، شمس‌الدینی، ع.، و حیدری، ع.ا. (1401). تعیین پیشران‌های کلیدی مؤثر بر توسعه پایدار شهر بندری ماهشهر با رویکرد آینده‌پژوهی. فصلنامه برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 26(1)، 173-199. https://doi.org/10.50541/HSMSP.26.1.173
21. رضایی، س.، کریمیان بستانی، م.، و میری، غ. (1401). شناسایی پیشران‌های مؤثر در بازآفرینی شهری سکونتگاه‌های غیررسمی با رویکرد آینده‌پژوهی (نمونه موردی: شهر زاهدان). مجله جغرافیا و توسعه فضای شهری، 9(4).
22. زارعی، ج.، امان‌پور، س.، و فیروزی، ع. (1397). تحلیل مناسبات میان نهادی در مدیریت بازآفرینی شهری پایدار بافت‌های فرسوده (نمونه موردی: کلان‌شهر اهواز). نشریه مطالعات شهری، (19-31). https://doi.org/10.34785/J011.2019.354
23. زیاری، ک.، محمدی، م.، و پوراحمد، ا. (1391). اولویت‌بخشی به ایمن‌سازی بافت فرسوده کلانشهر کرج با استفاده از مدل ارزیابی چند معیاری. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، (79)، 1-14.
24. سجادی، ژ.، پرتانیان، ن.، و یزدانی‌راد، پ. (1400). رویکرد آینده‌نگاری در بازآفرینی محلات فرسوده شهری با تأکید بر مسکن پایدار. فصلنامه چشم‌انداز شهرهای آینده، 2(3).
25. سرشماری عمومی نفوس و مسکن. (1395).
26. سرشماری عمومی نفوس و مسکن. (1390).
27. سرشماری عمومی نفوس و مسکن. (1385).
28. شماعی، ع.، و پوراحمد، ا. (1389). بهسازی و نوسازی شهری از دیدگاه علم جغرافیا. تهران: دانشگاه تهران.
29. صفایی‌پور، م.، و زارعی، ج. (1396). برنامه‌ریزی محله‌‌محور و بازآفرینی پایدار بافت‌های فرسوده شهری با تأکید بر سرمایه اجتماعی (نمونه موردی: محله جولان شهر همدان). مجله آمایش جغرافیایی فضا، 7(23).
30. علی‌اکبری، ا.، و امینی، م. (1389). کیفیت زندگی شهری در ایران (1365-1385). نشریه علمی‌پژوهشی رفاه اجتماعی، 10(36)، 121-148.
31. فرید، ی. (۱۳۸۵). جغرافیا و شهرشناسی (چاپ ۶). تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.
32. فنی، ز.، توکلی‌نیا، ج.، و بیرانوندزاده، م. (1399). کاربست تحلیلی-ساختاری بازآفرینی پایدار شهری. نشریه پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 52(1). https://doi.org/10.22059/jhgr.2018.242890.1007558
33. فدایی جزی، ف.، مختاری ملک‌آبادی، ر.، و ابراهیمی بوزانی، م. (1400). بافت‌های فرسوده فرصتی برای توسعه درون‌زای شهری در راستای تأمین مسکن (محله سرچشمه منطقه سه شهر اصفهان). نشریه مطالعات توسعه پایدار شهری و منطقه‌ای، 2(3).
34. معروف‌نژاد، ع. (1400). تحلیل و رتبه‌بندی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری از منظر شاخص‌های اجتماعی با استفاده از تکنیک ماباک. نشریه جغرافیا و برنامه‌ریزی، (78). https://doi.org/10.22034/gp.2021.44455.2778
35. مباشری، م. (1401). تحلیل اثرات بازآفرینی پایدار بافت فرسوده بر کاهش جرم و افزایش امنیت (مطالعه موردی: شهر زابل). فصلنامه مطالعات علوم اجتماعی، 8(2).
36. نادریان، ز. (1396). بازآفرینی فرهنگی اجتماعی فضاهای شهری با هدف ارتقاء هویت محله‌ای (مطالعه موردی: محله‌ سنگ شیر همدان). مطالعات محیطی هفت حصار، (1).
37. ویسی، ف.، مرادی، ا.، و دیوانی، آ. (1399). مقایسه ظرفیت بازآفرینی شهری پایدار در محله‌هایی با بافت فرسوده و غیررسمی شهری (مطالعه موردی: شهر مریوان). پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 8(1)، 45-71.
38. Chowdhury, N. A., Chen, P. H., و Tiong, L. R. (2011). Analysing the structure of public-private partnership project using network theory. Construction Management and Economics, 29(3), 247-267. https://doi.org/10.1080/01446193.2010.537354
39. Freeman, E., و Reed, D. L. (1983). Stockholders and stakeholders: A new perspective on governance. California Management Review, 25(3), 88-106. https://doi.org/10.2307/41165018
40. Godet, M. (2000). The art of scenarios and strategic planning: Tools and pitfalls. Technological Forecasting and Social Change, 65(1), 3-22. https://doi.org/10.1016/S0040-1625(99)00120-1
41. Hongjie, X., و Ming, C. (2017). Toward a compact settlement: A sustainable development way of settlements for Chinese city. Futures, 84, 63-75. https://doi.org/10.1109/ICMSS.2009.5302177
42. Korkmaz, C., و Balaban, O. (2020). Sustainability of urban regeneration in Turkey: Assessing the performance of the north Ankara urban regeneration project. Habitat International, 95, 102081. https://doi.org/10.1016/j.habitatint.2019.102081
43. Ratcliffe, J., و Krawczyk, E. (2011). Imagineering city futures: The use of prospective through scenarios in urban planning. Futures, 43(6), 642-653. https://doi.org/10.1016/j.futures.2011.05.005
44. Tirziu, A. (2020). Urbanization and cities of the future. International Journal for Innovation Education and Research, 8(3), 235-245. https://doi.org/10.31686/ijier.vol8.iss3.2225
45. Zegras, C., و Rayle, L. (2020). Testing the rhetoric: An approach to assess scenario planning’s role as a catalyst for urban policy integration. Futures, 44(4), 303-318. https://doi.org/10.1016/j.futures.2011.10.013
46. scenariothinking.org. (2016). Driving forces. http://scenariothinking.org/wiki/index.php/Driving_Forces
47. Wolfgang, J. W. (2013). ScenarioWizard 4.02 Constructing consistent scenarios using cross-impact balance analysis. Stuttgart: Stuttgart Research Center for Interdisciplinary Risk and Innovation Studies, University of Stuttgart.
48. Riccardo, P., و Vecchiato, W. (2012). Urban regeneration: A handbook (No. 2). London: Sage.

متن کامل:



طراحی و برنامه ریزی در معماری و شهرسازی سال سوم، شمارة اول، بهار 1404، صص 51-49

طراحی و برنامه ریزی در معماری و شهرسازی سال اول، شمارة اول، زمستان 1399، صص 51-80

E-ISSN:3060-6608 

DOI:

 

                

 

 

 

تاریخ دریافت مقاله :        17/02/1403

 

تاریخ پذیرش مقاله :        19/05/1403

 

 

 

زهره کوهجانی¹

علی شمس­الدینی² (نویسنده مسئول)

چکیده

 

 

بازآفرینی شهری پایدار با افزایش بافت­های فرسوده و سکونتگاه­های غیررسمی در سال­های اخیر به عنوان یکی از مهم­ترین روش های ساماندی و توانمندسازی اینگونه بافت ­ها مدنظر سیاست­گذاران، برنامه­ریزان و مدیران شهری قرار گرفته است. بافت منطقه 6 مشهد بافتی فرسوده و دارای سکونتگاه غیررسمی بوده که بر ناپایداری این سکونتگاه شهری افزوده است. از اینرو با رویکرد بازآفرینی پایدار شهری می­توان از ادامه نابسامانی در این دوگونه بافت جلوگیری و به توانمندسازی بافت در ابعاد اجتماعی و اقتصادی کمک نمود. پژوهش حاضر با هدف تبیین شناسایی نیروهای کلیدی موثر بر فرایند بازآفرینی از نرم‌افزار MaxQDA و تکنیک دلفی و ماتریس اثرات متقاطع(ماتریس بحرانی اثرگذاری/عدم‌اطمینان) بهره گرفته است. نتایج ماحصل وزن­دهی عدم‌قطعیت و اهمیت هر یک از عوامل کلیدی مستخرج از پنل دلفی حاکی از آن است که پیشران­های منتخب مؤثر بر فرایند بازآفرینی منطقه 6 به ترتیب شیوه برنامه­ریزی و مدیریت شهری با امتیاز 4.8، امنیت اجتماعی با امتیاز 4.8، جلب مشارکت و سرمایه­گذاری با امتیاز 4.5، مهاجرت اتباع و تعامل و مشارکت‌پذیری ذی­نفعان(انسجام و همیاری اجتماعی) با امتیاز 4.08، راندمان دستگاه­های نظارتی با امتیاز 3.8 و توسعه بافت ناکارآمد منطقه 6 با امتیاز 3.6 دارای بیشترین میزان اهمیت و تأثیر در فرایند بازآفرینی محدوده مورد مطالعه دارد.

 

 

واژگان کلیدی: بازآفرینی پایدار، پیشران، بافت فرسوده، سکونتگاه غیررسمی، شهر مشهد.

مقدمه

شهر و شهرنشيني در آغاز سده­ي بيست و يكم در معرض دگرگوني هاي بنيادي كمی و كيفي فراوانـي قـرار گرفتـه اسـت، تمدن كنوني بيش از پيش شهري شده و رشد شهري و مرزبندي­هاي كالبدي ـ اجتماعي، پيامدهاي ناگواري را بـر پيكـر هستي اجتماعي وارد آورده، ابعاد سكونتگاه هاي شهري روزبه روز پيچيده تر و به دنبـال آن، ناپايـداري در زيسـت بـوم­هـاي شهري نمايان شده است. از نمودهای این ناپایداری(زیاری و همکاران، 1391: ص2)، بافت­های ناکارآمد و فرسوده شهری است(جعفری جبلی و همکاران، 1401، ص.20؛ مباشری، 1401، ص.191؛ پوراحمد، 1389، ص. 75؛ معروف نژاد، 1400، ص.324؛ تیرزو³، 2020، ص.236) که به دنبال تحولات ساختاری و بروز مسائل و مشکلات اقتصادی – اجتماعی(ایمان­پور و همکاران، 1401، ص.364) از جمله عوامل تهدیدکننده کيفيت زندگی و به‌عنوان یکی از ابرچالش­های نظام برنامه­ریزی و مدیریت شهری به‌حساب می­آيد(حجازی­نیا و همکاران، 1401، ص.363). در حال حاضر توجه و توسعه و پایداری و ارتقای محیط زندگی در هر شهر، از الزامات مدیریت پایدار و پویای آن می­باشد. اهمیت تعادل در ساختار اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی شهر در حال و آینده رهنمودی برای پایداری شهر است.

 ضعف­های رویکرد سنتی برنامه­ریزی شهری ازجمله ناتوانی در مواجهه با پیچیدگی و نامعلومی تغییرات و اجرای اقدامات به‌صورت پراکنده و مقطعی در کشور برنامه­ریزان و مدیران شهری را به سمت کاربرد ابزارهای جدید و توجه به مبحث آینده­نگری و بازآفرینی سوق داده است(راکلیف و کراوچیک، ⁴2011، ص.643؛ ایمان­پور و همکاران، 1401، ص.175، سجادی و همکاران، 1400، ص.28). این مهم موجب شد که رهیافت بازآفرینی بافت­های ناکارآمدشهری به دلیل مشکلات و اثرات منفی­ای که بر توسعه شهر گذاشته؛ موردتوجه قرار گیرد. این رویکرد تنها به دنبال باززنده سازی مناطق متروکه نیست، بلکه با مباحث گسترده­تری همچون اقتصادرقابتی و کیفیت زندگی به‌خصوص کسانی که در محلات فقیرنشین زندگی می­کنند، سروکار دارد و مشتمل بر فرموله کردن اهداف سیاسی، اجرای آن از طریق برنامه­های اجرایی است(رضایی و همکاران، 1401، ص. 129).

در حال حاضر در کشور ایران بیش از 40 هزار هکتار بافت فرسوده شهری وجود دارد که در حدود 8 میلیون نفر در این بافت­ها زندگی می­کنند(ایمان­پور و همکاران، 1401، ص.58) و با توجه به مشکلات متعدد برای چنین بافت­هایی، این مسأله به تهدید انسانی، اجتماعی و اقتصادی برای شهرها و کلانشهرها شده است(هونگجی ژی⁵، 2017، ص.5). مهم‌ترین علل شکل­گیری بافت­های فرسوده در شهرهای ایران، تمرکز سرمایه، قدرت و امکانات در شهرهای بزرگ، ناکارآمدی نظام برنامه­ریزی در ایران، عدم توجه به عدالت فضایی و گسترش ناهمگون منطقه­ای، افزایش قیمت زمین و عدم توجه به برنامه­ریزی مشارکتی عنوان‌شده است(ایمان­پور، 1400، ص.79). لکن با درنظر گرفتن این امر که تنها راه‌حل خروج از بسیاری معضلات کلانشهرها احیا و بازسازی بهینه بافت­های فرسوده شهری است(امینی و همکاران، 1395، ص.15).

بنابراین رویکرد بازآفرینی شهری، یکی از جدیدترین رویکردهای پذیرفته‌شده جهانی در مواجهه با بافت­های فرسوده شهری است. بازآفرینی شهری، به‌عنوان يکي از راهکارهای مداخله برای بهبود عواقب منفی زوال شهری(گودت⁶، 2000؛ کرکماز و بالابان⁷، 2020، 1) و در راستای حل مشکلات این‌گونه بافت­ها و نیز بیان­کننده شیوه مداخله در بافت­های موجود و محیط ساخته‌شده شهری است و اهمیت آن در نمایان ساختن نگاه برنامه­ریزان و شهرسازان به حیات مطلوب شهری و تقابل این شیوه زندگی با شیوه زندگی در برخی بافت­ها و نواحی شهر است(فدایی جزی و همکاران، 1400، ص.2؛ صفایی پور و زارعی، 1396، ص.5؛ امیری و همکاران، 1400، ص.73؛ زگراس و ریل⁸، 2020، ص.303).

منطقه شش واقع در جنوب شرقی شهر مشهد، به دلیل توسعه­ی بی­برنامه شهر، اکنون به‌مثابه بافتی ارگانیک، فرسوده و بسیار متراکم است که در تعارض با حوزه­های همجوار خود از منظر خصوصیات کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و... است و نیز یکی از محدوده­های بزرگ حاشیه‌نشین مشهد با مساحت 1869 هکتار و جمعیتی در حدود 232 هزار و 616 نفر(سرشماری عمومی و نفوس مسکن مرکز آمار ایران، 1395) می­باشد. مساحت پهنه بافت فرسوده این منطقه 421 هکتار و جمعیت پهنه بافت فرسوده این منطقه 125502 نفر می­باشد. در این محدوده علی‌رغم جمعیت بالای ساکن در آن، متأسفانه بخشی از این منطقه به‌ویژه جنوب و غرب آن توسعه و گسترش بی­رویه و بی­برنامه داشته و موجب شده وضعیت نامناسبی نسبت به سایر مناطق کلانشهر مشهد داشته باشد. بنابراین بروز مشکلاتی چون ناسازگاری فرم و عملکرد، توزیع نامتناسب خدمات و امکانات شهری، شبکه ارتباطی نامناسب(معابر کم‌عرض)، مصالح نامناسب، وجود فضاهای رهاشدة شهری، وجود آلودگی­های زیست­محیطی، عدم تعلق به مکان مورد زندگی و ...در این منطقه موجب ترک ساکنین اصیل و سکونت مهاجرین بی‌هویت(چلوها)، اتباع غیرایرانی و غیره شده است. بدین منظور پژوهش حاضر جهت پاسخ به این پرسش انجام گرفته است که "مهم­ترین پیشران­های مؤثر و کلیدی بر بازآفرینی بافت فرسوده منطقه شش مشهد چه عواملی می­باشند؟"

2. پیشینه و مبانی نظری

موضوع بازآفرینی بافت­های فرسوده و تبیین الگوهای مداخله آن به شکل گسترده و متنوعی در کشورهای مختلف وجود دارد و هر یک شیوه­ها و راهکارهایی را در این زمینه برگزیده­اند. در جدول ذیل سوابق مطالعاتی مرتبط با موضوع پژوهش ارائه شده است.

امیری و همکاران(1401) در مقاله­ای تحت عنوان « معرفی الگوی کاربردی مقتدرسازی اجتماع منسجم محلی در فضای سایبرنتیک به منظور ارتقاء سطح مشارکت ساکنان در بازآفرینی نواحی دچار افت شهری اصفهان » به این نتیجه دست یافتند که با به کارگیری تحلیل ذینفعان و انجام تحلیل های کمی در محیط نرم افزار spss، مراحل فرایند مقتدرسازی الکترونیکی تطبیق برای این نواحی معرفی شده است. سپس با انجام تحلیل محتوا در محیط نرم افزار Atlas it سازو کار پیاده­سازی فرایند مقتدرسازی(تعیین خواسته­ها) بر پایه معرفی کاربران موثر در فرایند و فعالیت­های آنها و ارتباط آنها با فعالیت­ها مشخص می­شود. در این فرایند کاربران اصلی شامل ساکنان، مسئولان(تصمیم گیرندگان)، کارشناس تسهیلگر، کارشناس پشتیبان، مربی و کارشناس فنی هستند و در یک چرخه پیوسته پنج گانه به ترتیب فرایندهای 1- عضویت در گروه های محلی و تشکیل شبکه های اجتماعی در فضای سایبرنتیک، 2- عضویت در برنامه و فرایند مقتدرسازی الکترونیکی، 3- انجام مراحل مقتدرسازی الکترونیکی، 4- تبادل نظر در مورد کاستی ها و اصلاح فرایند و 5- تصمیم گیری با همکاری و مشارکت ساکنان و مسئولان در راستای ارتقای مشارکت در بازآفرینی شهری نواحی دچار افت شهری اصفهان را انجام می دهند و زمینه را برای ارتقای سطح مشارکت ساکنان نواحی دچار افت شهری در بازآفرینی محلات خود، فراهم می­سازند.

پاکرو و همکاران(1401) در مقاله ای با عنوان « بررسی مولفه های موثر در چالش­های نهادی مشارکت شهروندی در بازآفرینی پایدار شهر » نتایج پژوهش نشان می دهد که شهر تبریز در در ارتباط با بازآفرینی پایدار شهری به صورت مشارکتی با چالش های نهادی زیادی روبه رو است که می توان با استفاده از مؤلفه های نهادی مشارکت شهروندی مؤثر در بازآفرینی شهری، تغییر نگاه مسئولان به ظرفیت ها و توانمندی های سازمان های مردم نهاد، ایجاد وتشکیل سازمان های مردم نهاد در ارتباط با نوسازی و بازآفرینی شهری و رفع موانع حقوقی مرتبط با سازمان های مردم نهاد ، مشارکت شهروندان در طرحهای بازآفرینی شهری را افزایش داد و گامی در جهت رفع این چالش ها برداشت. ابراهیم نژاد و همکاران(1400) در مقاله ای تحت عنوان « الگوی ارزیابی پروژه های محرک توسعه در بازآفرینی بافت فرسوده شهری » به این نتیجه دست یافتند که پروژه های محرک توسعه به عنوان بستر کارکردهای اجتماعی و اقتصادی، منزلت اجتماعی-اقتصادی در این بافت ها را ارتقاء داده و انگیزه مشارکت در فرآیند بهسازی و نوسازی را در جامعه محلی افزایش داده و همچنین سبب ایجاد تمایل در بخش خصوصی به سرمایه گذاری در بافت می شود. در این راه لازم است از پروژه­های کوچک مقیاس اشتغالزایی، مشارکت دادن سرمایه­های ساکنان بافت، رونق فعالیت­های کوچک­مقیاس، کاربری­های شاخص و چندمنظوره و ترکیبی استفاده شود. امیری و همکاران(1400) در مقاله ای با موضوع « تدوین الگوی مشارکت پذیری الکترونیکی شهروندان در بازآفرینی بافت های فرسوده شهر اصفهان » به این نتیجه رسیدند که فرايند مشارکت پذيری شامل مراحل آموزش الکترونيکي، يادگيری الکترونيکي، آگاهي، مشاوره الکترونيکي و درگيری الکترونيکي است و در قلمرو و اختيار بازآفريني شهری زمينه را برای مشارکت پذيری ساکنان بافت های فرسوده فراهم مي کند. سجادی و همکاران(1400) در مقاله خود با موضوع « رویکرد آینده نگاری در بازآفرینی محلات فرسوده شهری با تأکید بر مسکن(مورد مطالعه: محله سرتپوله سنندج)» به این نتیجه دست یافتند که پراکندگی متغیرها در محور تأثیرگذاری و تأثیرپذیری عوامل، حاکی از ناپایداری سیستم در بازآفرینی محله سرتپوله است. و در نهایت با توجه به امتیاز بالای اثرگذری مستقیم و غیرمستقیم عوامل، 18 عامل اصلی به عنوان پیشران های کلیدی در آینده بازآفرینی محله سرتپوله با تأکید بر تأمین مسکن پایدار مورد شناسایی قرار گرفتند. از بین پیشران­های مورد بررسی، متغیرهای بخش اقتصادی و مالی بیشترین تأثیر را بر تأمین مسکن در زمینه بازآفرینی محله سرتپوله داشتند.

Schlier & et al(2021) در مقاله خود با موضوع « شناسایی پتانسیل توسعه میان­افزا در آلمان » به این نتیجه رسیدند که شهر از پتانسیل بالایی در این زمینه برخوردار است. تفاوت این پژوهش با سایر تحقیقات در این است که اغلب مطالعاتی که در زمینه توسعه میان­افزا انجام شده است. تنها به ارائه مساحتی در خصوص ظرفیت­پذیری توسعه میان­افزا بسنده کرده­اند یا با استفاده از یک مدل تصمیم­گیری چندمعیاری اقدام به پهنه­بندی توسعه میان افزا کرده­اند. Cho et al.(2020) در مقاله خود تحت عنوان « آثار طرحهاي بـازآفر يني شـهر ي را بـر ارزش امـلاک مسـکوني در اولسـان کـره » به این نتیجه رسیدند که انتشار برنامه استراتژیک بازآفرینی شهری در دسامبر 2015 تأثیر زیادی بر ارزش املاک مسکونی در داخل و اطراف محل پروژه داشته است. همچنین نتایج نشان داد انتشار طرح باعث افزایش تمایل به مشارکت ساکنان شده است. Korkmaz & Balaban(2020) با موضوع « عملکرد پروژة بازآفريني شهري شـمال آنکـار» به دنبال ارزيابي عملکرد پايداري در پروژة بازآفريني شـهر ي آنکـاراي شـمالي در ترکيـه هستند. اين پژوهش با استفاده از روش مبتني بر شاخص ارزيابي شده است. نتايج نشان مي­دهد سهم پروژة بـازآفريني در پايداري شهري حداقل بوده و تلاش­های بيشتري براي بهبود عملکرد پايداري در ترکيه لازم است. Coscia and Rubino(2020) در مقاله ای با موضوع « تأثيرات اجتماعي فراينـدهاي بـازآفريني شـهري» در ابتدا روابطي را ارائه مي­دهند که بین بـازآفريني شـهري، نـوآوري اجتمـاعي، تـأثيرات و ارزش­هاي اجتماعي رخ مي­دهد؛ سپس خلاصه سازي رويکردهاي تأثيرات اجتماعي بازآفريني را مدنظر قرار مي­دهنـد؛ در گام بعدي نيز براي سنجش مؤلفه­هاي اجتماعي که در بازآفريني شهري ارزش بيشتري دارند، اقدام مي­کننـد. نتـايج نشان مي­دهد توجه به مؤلفه­هاي اجتماعي در بازآفريني شهري باعث ايجاد ابتکار در بازآفريني مي­شود.

2-1- مفهوم بافت شهری : بافت هر شهر، دانه‌بندی فضای کالبدی شهر و با ریخت‌شناسی‌های متفاوت را معین می‌کند. حصول شرایط، ارتقاء اجتماعی مبتنی بر پویایی بازرگانی و صنعتی و سودآوری خدمات و افزایش خدمات و رشد جمعیت، سبب جابه‌جایی مکانی و طبقه‌ای انسان‌ها در محدوده جغرافیایی شهرها شده و درنتیجه سبب خروج هر منطقه به‌سوی منطقه بیرونی و تشکیل نوع خاصی از بافت شهری در فضای جغرافیایی شهرها شده است(معروف نژاد، 1400، ص.327؛ فرید، 1385 ، ص.38)

2-2- مفهوم فرسودگی: بافت­های فرسوده و ناکارآمد بافت­هایی هستند که در فرایند زمانی طولانی شکل گرفته­اند و تکوین یافته­اند و امروز در محاصره فناوری نوین قرار گرفته­اند. اگرچه این بافت­ها در گذشته به مقتضای زمان، عملکرد مناسب و سلسله مراتبی داشته­اند، امروزه از نظر ساختاری و عملکردی دچار کمبودهایی هستند. بافت هر شهر، کمیتی پویا و در حال تغییر است. فرسودگی نیز نتیجة تغییر و ثبات نسبی بافت ساخته شده و محل آن است. فرسودگی یکی از مهمترین مسائل مربوط به فضای شهری است که به زدودن خاطرات جمعی و افول حیات شهری منجر می­شود. فرسودگی به دو دستة فرسودگی نسبی و فرسودگی کامل تقسیم می شود. فرسودگی نسبی نوعی فرسودگی است که در یکی از عناصر مهم فضای شهری یعنی کالبد یا فعالیت آن رخنه کرده باشد و سبب فرسودگی نسبی فضای شهری می شود. فرسودگی کامل نوعی فرسودگی است که هر دو عنصر فضای شهری، یعنی کالبد و فعالیت آن رخنه کرده باشد و به دنبال آن سبب فرسودگی کامل فضا شود(حاتمی نژاد و همکاران، 1398: ص 40؛ ویسی و همکاران، 1398: 53).

2-3- رویکرد بازآفرینی شهری : در ادبیات اخیر دنیا، واژه «بازآفرینی شهری»، به‌عنوان یک واژه عام که مفاهیم دیگری نظیر بهسازی، نوسازی، بازسازی و توانمندسازی و روان بخشی را در برمی‌گیرد، به کار می‌رود. رویکـرد بـازآفرینی شهري با اتکاء به اصول توسعۀ پایدار با در نظر گـرفتن تجربیات گذشته و اعتقـاد راسـخ بـه عـدم پاسـخگویی رویکردهاي قبلی از یکسو و با نگاه به چالش‌های آینـده از سوي دیگر چـارچوب نظـري و عملـی باهـدف رفـع ناکارآمدی‌های شهري در بافت‌های فرسوده به‌منظور برون‌رفت کامل آن‌ها از انواع ناکارآمدی‌ها ارائه‌شده است.

بازآفرینی شهری، رویکردی کلیدی برای مقابله با مشکلات ناپایداری در شهرهاست که بااین‌حال، بیشتر به کمک انگیزه‌هایی غیر از تحول پایداری هدایت می‌شود. برای انجام برنامه‌های بازآفرینی باید قوت و ضعف‌های خاص یک مکان مشخص را به‌طور واقعی و مؤثر شناسایی کرد تا موجب تغییر مسیر به سمت پایداری شود. بازآفرینی شهری فرایندی است که به خلق فضاهای شهری جدید با حفظ ویژگی‌های اصلی فضایی(کالبدی و فعالیتی) منجر می‌گردد. در این اقدام، فضای شهری جدید حادث می‌شوند که ضمن شباهت‌های اساسی با فضای شهری قدیم، تفاوت‌های ماهوی و معنایی را با فضای قدیم به نمایش می‌گذارند. بازآفرینی(معاصرسازی) یعنی تولید سازمان فضایی جدید منطبق بر شرایط تازه و ویژگی‌های نو که همگی در ایجاد روابط شهری جدید و یا تعریف دوباره روابط شهری کهن یا موجود مؤثر می‌افتد. در این رویکرد توجه به حفظ ارزش‌های فرهنگی و حفظ ثروت‌های بومی و تاریخی، انتقاد از ساخت‌وسازهای دارای یک نوع کاربری به‌جای کاربری‌های متعدد، توجه به اقدامات کیفی به‌موازات اقدامات کمی، مشارکت گروه‌های اجتماعی در فرایند بازآفرینی و غیره مشهود می‌باشد(ولفارم⁹، 2016، ص.121؛ ایزدفر و همکاران، 1399، ص.330؛حاتمی و همکاران، 1400.ص6 ؛ معروف نژاد، 1400، ص.327؛ شماعی و همکاران، 1385، ص.124؛ پوراحمد و همکاران، 1389، ص.74).

2-4- مفهوم بازآفرینی پایدار(SUR): درادبیات اخیردنیاواژه »بازآفرینی شهری» به عنوان یک واژۀ عام که مفاهیم دیگری نظیر بهسازی، نوسازی، توانمندسازی و روان بخشی را در برمی گیرد، به کار می رود. بازآفرینی فرایندی است که به خلق فضاهای شهری جدید با حفظ ویژگی های اصلی فضایی«کالبدی و فعالیتی» منجر می گردد. در این اقدام ضمن فضای شهری جدیدی حادث می شود که ضمن شباهت های اساسی با فضای شهری قدیم، تفاوت های ماهوی و معنایی را با فضای قدیم به نمایش می گذارند. بازآفرینی محیط های شهری از رکود اقتصادی، محیطی، اجتماعی و فرهنگی که در اثر زوال و تخریب کالبد فیزیکی به وجود می آید، جلوگیری می کند. بازآفرینی پایدار شهری، توسعه مجددی است که تأثیرات بلندمدت پایدار ایجاد نماید و در عین حال به مسائل اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی توجه داشته باشد. این مسأله چشم انداز بلندمدت سه ستون پایداری را دربرمی گیرد که در قلب و هسته اصلی بحث قرار گرفته است. در بازآفرینی پایدار شهری، گونه های جدید نهادی شکل می گیرند که تلاش می کنند برنامه های بازآفرینی اجتماع مدار را به شکل یکپارچه و از پایین به بالا به صورتی که همه افراد ذینفع را شامل گردد، بسط و توسعه دهند. رویکرد بازآفرینی پایدار شهری، یک راهبرد یکپارچه از فرایند تصمیم سازی را ارائه می دهد که فراگیر، رقابت آمیز و از لحاظ محیطی پایدار است(پاکرو و همکاران، 1401: 83). بازآفرینی شهري فعاليتی مداخله گراست. عمليات بازآفرینی شهري با فعاليت مشترک بخش هاي مختلف اجتماعی، عمومی، و خصوصی صورت می گيرد. بازآفرینی شهري فعاليتی است که در طول زمان همراه با تحولات اجتماعی، اقتصادي، محيطی، و سياسی تغييرات قابل ملاحظه اي در ساختارهاي اداري به وجود می آورد. بازآفرینی شهري مستلزم یکپارچگی در مدیریت تغيير در نواحی شهري است.

به طور کلی، سه نوع بازآفرینی شهري براي مداخله در بافت هاي ناکارآمد شهري می توان معرفی کرد:

§       بازآفرینی تحمیلی : این نوع بازآفرینی پس از متروک ماندن طولانی مدت یک زمين رهاشده یا از بين رفتن شدید شرایط زندگی در یک منطقه انجام می شود.

§       بازآفرینی فرصت طلبانه: این نوع بازآفرینی در جایی که سرمایه گذاران خصوصی و دولتی زمين هاي در دسترس را براي پروژه هاي بزرگ تحت نظر دارند انجام می شود.

§       بازآفرینی پیشگیرانه یا آینده مدار: این نوع بازآفرینی در مناطقی که ساختارهاي اقتصادي و اجتماعی رو به زوال نهاده اند انجام می شود(رسول نازی و همکاران، 1401: 134).

2-5- تعریف پیشران: پیشران‌ها عوامل خارجی هستند که مسبب تغییرات در سیستم شهر می‌باشند. این عوامل در خارج از سیستم و خارج از کنترل ذی‌نفعان در فرایندها و اجرای برنامه‌هایی شهر تأثیر می‌گذارند(scenariothinking.org, 2016).

2-6- پیشران‌ها در شهر چگونه تعیین می‌شوند: پیشران‌ها به‌عنوان عوامل خارجی مسبب تغییرات اساسی در جامعه می‌باشند به‌طوری‌که تغییرات ایجاد شده در جامعه، محیط، اقتصاد، سیاست، تکنولوژی و... که دارای علائم بنیادین می‌باشند، نتیجة این عوامل هستند. به‌عنوان‌مثال نرخ بالای بیکاری در نتیجة پیشران بازار کار به وجود می‌آید که به‌نوبة خود توسط عواملی مانند میزان بهره‌وری تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد. 

شناسایی پیشران‌ها بر اساس یک فرایند پراگماتیسمی در زنجیره‌ای از سؤالات چرایی تعیین می‌شوند و این چراها علیت تغییرات را نشان می‌دهند. این عوامل پویا بوده و در فرایند زمان حالات متفاوتی برای این پیشران‌ها اتفاق می‌افتد به طور مثال پیشران‌ها یا با پیشران‌های قبلی ترکیب می‌شوند یا جایگزین آنها می‌شوند یا به آنها اضافه می‌شوند(scenariothinking.org, 2016).

2-7- معرفی و شناسایی پیشران‌ها:

هریک از پیشران‌ها با صفاتی تفسیر می‌شوند:

•       نام پیشران: که کمک می‌کند به بیان خاصیت آن.

•       چیستی پیشران: شرح کوتاهی از پیشران.

•       توانایی پیشران: پیشران چه عواملی را تقویت می‌کند؟

•       بازدارندگی: پیشران چه عواملی را تضعیف می‌کند؟

•       پارادایم: جهت‌گیری فکری در علت تغییرات ایجاد شده.

•       زمان: زمان به‌عنوان نقطة عطف کلیدی در توسعة پیشران‌ها است.

•       منابع وب: منابع مفید در وب مرتبط با پیشران‌ها می‌باشند(scenariothinking.org, 2016)

 

3. روش تحقیق

براساس نتایج و استفاده­هایي که از این مطالعه مورد انتظار است، تحقیق از نوع کاربردی و ازنظر روش جمع‌آوری داده­ها و ماهیت از نوع توصیفی – تحلیلی محسوب می‌گردد. اما کاملاً واضح است با توجه به گستردگي موضوعي و موضعي پژوهش استفاده­های عملي نیز در سطح قلمرو پژوهش مورد انتظار مي­باشد. روش گردآوری اطلاعات در ارتباط با ادبیات نظری و استخراج پیشران­ها(مولفه­ها) به صورت اسنادی – کتابخانه­ای است که طی آن انواع مقالات فارسی و لاتین مرتبط با موضوع و کتب بررسی شدند. همچنین به منظور سنجش وضعیت موجود حوزه مداخله مورد مطالعه، داده­های مرتبط از شهرداری منطقه شش شهرداری مشهد، سازمان بازآفرینی فضاهای شهری شهرداری مشهد مقدس اخذ خواهد شد. بعلاوه با بهره­گیری از روش دلفی و مصاحبه نیمه ساختاریافته اقدام به گردآوری و استخراج پیشران­های موثر در تناظر با ترمینولوژی و وضع موجود شده است. جامعه آماری پژوهش صاحب­نظران، خبرگان و متخصصان می­باشند که با استفاده از روش دلفی و به‌صورت نمونه­گيري غيراحتمالي به تعداد 20 نفر از میان کارشناس خبره و متخصص در سازمان­ها و ارگان­های ذی­ربط در ستاد بازآفرینی و همچنین متخصصان دانشگاهی فعال در حوزه بازآفرینی برگزيده شدند. به‌منظور تجزیه‌وتحلیل اطلاعات به‌دست‌آمده از نرم نرم‌افزار MAXQDA به بررسی سیستماتیک منابع مستخرج استفاده‌شده است.

 

نمودار شماره 1: ساختار روش تحقیق پژوهش

 

3-1- معرفی محدوده موردمطالعه

شهر مشهد دومین شهر پرجمعیت ایران پس از تهران و نود و پنجمین شهر پرجمعیت دنیا به شمار می‌رود. جمعیت شهر مشهد در سال 1385، معادل 2410800  نفر، در سرشماری سال 1390، به 2766258 نفر و در سال 1395 به 3.001.184 نفر افزایش‌یافته است(سرشماری عمومی و نفوس مسکن شهر مشهد،1385، 1390 و 1395).

شهر مشهد دارای 13 منطقه شهرداری است که هر یک مشتمل بر نواحی و محلات ذیل آن می­باشد. محدوده موردمطالعه در منطقه شش واقع‌شده است. منطقه شش شهرداری مشهد در سال 1370 در جوار بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) کار خود را باهدف خدمت به اقشار کم‌درآمد و محروم این منطقه آغاز کرد. این منطقه در حال حاضر وسعتی در حدود 1869 هکتار را به خود اختصاص داده است و ازلحاظ وسعت در رتبه 10 بین مناطق سیزده‌گانه است. این منطقه ازنظر تراکم جمعیتی نیز 124.5 نفر در هکتار می­باشد و ازنظر تعداد خانوار نیز دارای 67036 خانوار با بعد 3.5 می­باشد. به‌علاوه ایــن منطقــه بــه لحــاظ شهرســازی بافتــی فرســوده و متراکــم دارد و نیازمنــد توســعه بســیاری از زیرساخت‌هاست، امــا قرارداشتن در یکــی از ورودی‌های شــهر مشــهد و حســن مجــاورت بــا بــارگاه ملکوتــی ثامن‌الحجج(ع) فرصت‌های ویژه‌ای بــه ایــن منطقــه بخشـیده و فضـای مناسـبی را بـرای حضور سرمایه‌گذاران فراهــم نمــوده اســت(برش منطقه شش شهرداری مشهد،1397). این منطقه دارای 3 ناحیه و 15 محله می­باشد که تنها 10 محله آن جز محلات هدف بازآفرینی قراردارد و به‌عنوان مورد مطالعاتی پژوهش حاضر در نظرگرفته شده است. این محلات در ناحیه دو و ناحیه سه واقع‌شده‌اند که عبارت‌اند از: آقامصطفی خمینی ، شهرک شیرین ، شهید معقول، کشاورز، امیرآباد واقع در ناحیه دو و محلات پورسینا ، اروند ، انصار ، موعود(کنه بیست) و شهرک شهید باهنر.

شکل شماره 1: موقعیت منطقه شش و محلات آن در ساختار کلانشهر مشهد

 

4. یافته ها و بحث

در این گام عوامل و پیشران­های کلیدی مؤثر بر فرایند بازآفرینی پایدار بافت بر پایه روش مطالعه مبانی تئوریک، مطالعه اسناد بالادست در سطح فراشهری و شهری عوامل کلیدی مستخرج می­شود. باتوجه‌به تعداد کثیری از اسناد تهیه شده که به طور مستقیم و غیرمستقیم به بازآفرینی بافت­های ناکارآمد و روش­های مداخله و الگوی آن شناسایی شده­اند، تلاش بر این بوده که اسناد و مقالات حاضر، جامعیت لازم جهت تبیین گفتمان مسلط هر یک از اسناد در حوزه بازآفرینی و... را داشته باشند. بنابراین یافته­های پژوهش در دو بخش به شرح ذیل اقدام به شناسایی پیشران­ها و عوامل کلیدی مؤثر بر فرایند بازآفرینی شهری نموده است:

الف) بررسی و مداقه اسناد بالادست فراشهری و شهری و ب) مطالعه مقالات و رساله­های مرتبط

بنابراین، در ادامه نتایج کاوش و مطالعه هر یک به‌تفصیل آورده شده است.

الف) بررسی اسناد بالادست فراشهری و شهری

الف-1) بررسی قوانین و مقررات مرتبط:

در این بخش برنامه­های کلان کشوری و قوانین و الزامات بازآفرینی شهری به تفکیک حوزه‌های ارتقای زیرساخت­های شهری و محله­ای، توسعه امکانات و خدمات روبنایی در مقیاس شهری و محله­ای، بهسازی و ارتقای فضاهای شهری و محله­ای و توسعه قلمرو عمومی، تهیه طرح‌ها و برنامه‌های بازآفرینی در مقیاس شهری و محله­ای، ارتقای توانمندی­های اقتصادی و ظرفیت­سازی اجتماعی و نهادی و بهسازی، مقاوم­سازی و نوسازی مسکن مورد بررسی قرار گرفت. لیست قوانین و مقررات مطالعه شده در قالب جدول ذیل ارائه‌شده است.

جدول شماره 1 : معرفی اسناد و منابع مورد بررسی مرتبط با بافت­های فرسوده و ناکارآمد

نوع قوانین، ضوابط و مقررات مرتبط بافت­های فرسوده و ناکارآمد		سال تصویب
الف) قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن	آیین‌نامه اجرایی قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن	1387
	آیین‌نامه اجرایی ماده 8 قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن	1388
	قانون الحاق موادی به قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن	1388
	آیین‌نامه اجرایی ماده 14 قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن	1395
ب) قانون حمایت از احیا، بهسازی و نوسازی بافت­های فرسوده و ناکارآمد شهری	سند ملی راهبردی احیا، بهسازی، نوسازی و توانمندسازی بافتهای فرسوده و ناکارآمد شهری	1393
	آیین‌نامه اجرایی تبصره 2 ماده 7 قانون حمایت از احیا، بهسازی و نوسازی بافت­های فرسوده و ناکارآمدشهری	1393
	الحاقیه سند ملی راهبردی احیا، بهسازی، نوسازی و توانمندسازی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری	1395
ج) سند ملی توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی		1382
د) قانون برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران		1395
ه) آیین ‌نامه اجرایی برنامه ملی بازآفرینی پایدار شهری		1397
و) مصوبات شورای‌عالی معماری و شهرسازی در حوزه بافت­های فرسوده و ناکارآمد شهری		1397
ز) مصوبات شورای اسلامی شهر مشهد در حوزه بافت­های فرسوده و ناکارآمد شهری		1397

 

پس از بررسی اسناد و قوانین و مقررات مرتبط با بازآفرینی، باتوجه‌به کلیدواژه‌های مرتبط با این حوزه به‌صورت کدهای باز اولیه در جدول ذیل ارائه گردید.

جدول شماره 2. کدهای باز اولیه مستخرج شده در قوانین و مقررات(مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1402)
کدهای باز اولیه	قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن	آئین‌نامه اجرایی قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن	سند ملی راهبردی احیا، بهسازی و ..	الحاقیه سند ملی راهبردی احیاء و...	سند ملی توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی	قانون برنامه ششم	آیین‌نامه اجرایی برنامه ملی بازآفرینی پایدار شهری	مصوبات شورای‌عالی معماری و شهرسازی	مصوبات شورای اسلامی شهر مشهد
شرکت در فرایند بازآفرینی	-		-	-	-	-		-
افزایش مشارکت	-		-	-		-	-	-
توانمندسازی اقتصادی			-	-		-	-	-	-
مقاوم‌سازی بنا					-	-		-
کاهش آسیب‌های اجتماعی	-		-			-		-	-
بهره­گیری از هویت طبیعی و مصنوع	-	-	-	-	-	-		-	-
زیباسازی بصری			-			-		-	-
بهداشت محیطی	-		-		-	-		-	-
ارتقا زیرساخت‌ها	-		-	-	-	-		-	-

 

 

الف-2) بررسی اسنادبالادست فراشهری و شهری

در این بخش به بررسی مهم­ترین استاد بالادستی مصوب پرداخته‌شده است. این اسناد به شرح جدول ذیل عبارتند از:

جدول شماره 3. معرفی اسناد فرادست مصوب(مأخذ: نگارنده، 1402)

سطح	نوع طرح	نام طرح	نام مشاور	سال تصویب
شهری	-	سند چشم‌انداز شهر مشهد افق 1404	-	1383
	جامع	طرح جامع اول	خازنی	1348
		طرح جامع و تفصیلی دوم	مهرازان	1371
		طرح جامع سوم	-	1395
	تفصیلی	طرح تفصیلی اول	خازنی	1359
منطقه‌ای	-	برش منطقه 6 برنامه عملیاتی میان‌مدت 1400-97	شهرداری مشهد	1397
محلی	-	طرح تفصیلی شهرک شهید رجایی	مهندسین مشاور پژوهش و عمران	1388

 

پس از بررسی اهداف و راهبردهای هر یک از اسناد فوق و تبیین نقش و جایگاه محدوده موردمطالعه در اسناد فرادست، کدهای اولیه مستخرج از آن‌ها در جدول ذیل ارائه‌شده است.

 

جدول شماره 4. کدهای اولیه مستخرج شده در اسناد بالادست مرتبط(مأخذ: نگارنده، 1402)
کدهای باز اولیه	سند چشم‌انداز شهر مشهد افق 1404	طرح جامع اول	طرح جامع و تفصیلی دوم	طرح جامع سوم	طرح تفصیلی اول	برش منطقه 6 برنامه عملیاتی میان‌مدت 1400-97	طرح تفصیلی شهرک شهید رجایی
توجه به فضای کالبدی شهر		-	-	-	-
مزیت­های رقابتی شهری		-	-		-		-
توانمندسازی اقتصادی	-	-	-		-		-
عدالت فضایی		-	-			-
عدالت اجتماعی		-	-		-	-	-
توسعه متوازن و همگون شهر		-	-	-	-	-	-
توجه به ظرفیت­های بالقوه شهری		-	-	-	-	-	-
تقویت روحیه مثبت‌گرایی و قومیت مداری در مردم		-	-	-	-	-	-
کاهش آسیب‌های اجتماعی		-	-	-	-	-	-
توانمندسازی اجتماعی		-	-	-	-	-	-
ارتقا آموزش و دانش		-	-	-	-
ارتقای ایمنی محیط		-	-
توسعه حمل‌ونقل عمومی		-	-		-		-
اعتلای هویت	-	-	-		-		-
توجه به مدیریت توسعه یکپارچه شهری	-	-	-		-	-	-
حفاظت از محیط‌زیست		-	-				-
شرکت در فرایند بازآفرینی	-	-	-	-	-		-
افزایش مشارکت	-	-	-	-	-	-

 

ب) مطالعه مقالات و رساله­های مرتبط

در این بخش به جهت شناسایی پیشران­ها و عوامل کلیدی مؤثر بر فرایند بازآفرینی شهری بررسی و مطالعه مقالات و رساله­های مرتبط با حوزه بازآفرینی است؛ بنابراین در این گام با بهره­­گیری از روش متاآنالیز(Meta-Analysis) تعداد 53 مقاله و رساله مرتبط مستخرج از پایگاه­های داده مورد بررسی قرار گرفت. از این میزان تعداد 8 مقاله به دلیل مقالات مشابه،12 مقاله نیز پس از مطالعه عنوان و 13 مقاله دیگر پس از مطالعه چکیده خارج شدند و در نهایت تعداد 30 مقاله نهایی جهت مطالعه انتخاب شدند. پس از آن منابع نهایی شده با روش تحلیل تم مورد بررسی قرار گرفت و به جهت کدگذاری و استخراج عوامل کلیدی وارد نرم‌افزارMAXQDA گردید.

 

نمودار شماره 2: اسناد منتخب و پایه شناسایی شده با روش Meta- Analysis (مأخذ: یافته­های پژوهش، 1402)

 

بنابراین، باتوجه‌به مقالات و رساله‌های فوق و بررسی موضوعات محوری هر یک از آن­ها، عوامل کلیدی مستخرج به شرح جدول ذیل می­باشد:

جدول شماره 5: جمع‌بندی گزاره­های اشاره شده مرتبط با بازآفرینی در منابع مطالعاتی

ردیف	کدباز اولیه	عامل کلیدی
1	توجه به فضای کالبدی شهر	بازآفرینی پایدار کالبدی
2	عدالت فضایی
3	توسعه متوازن و همگون شهر
4	اعتلای کیفیت محیط شهری
5	ارتقای ایمنی محیط
6	توسعه حمل‌ونقل عمومی
7	توجه به سیما و منظر شهر
8	توجه به مدیریت توسعه یکپارچه شهری	بازآفرینی پایدار مدیریت شهری
9	توجه به ظرفیت­های بالقوه شهری	بازآفرینی پایدار اقتصادی
10	مزیت­های رقابتی شهری
11	توانمندسازی اقتصادی
12	حفاظت از محیط‌زیست	بازآفرینی پایدار محیط­زیستی
13	عدالت اجتماعی	بازآفرینی پایدار اجتماعی
14	کاهش آسیب‌های اجتماعی
15	توانمندسازی اجتماعی
16	تقویت روحیه مثبت‌گرایی و قومیت مداری در مردم
17	ارتقا آموزش و دانش
18	اعتلای هویت
19	توجه به معیارهای اسلامی و بومی
20	افزایش مشارکت
21	شرکت در فرایند بازآفرینی

(مأخذ: یافته­های پژوهش، 1402)

 

نمودار شماره3 : خروجی کدهای نخست کلیدی در محیط نرم‌افزار Maxqda (مأخذ: یافته­های پژوهش، 1402)

بنابراین، در این گام عوامل و پیشران­های کلیدی از مبانی تئوریک و تحلیل محتوای اسنادبالادست در سطح فراشهری و شهری و مقالات و کتب با محوریت بازآفرینی که بر عوامل کلیدی تصمیم­گیری تأثیرگذار هستند استخراج شده و سعی گردید که تمامی ابعاد و جوانب نظامات مورد بررسی(اقتصادی، اجتماعی، شهرسازی، مدیریتی و...) را پوشش دهد. نتایج نهایی ماحصل از نرم‌افزار MAXQDA در قالب جدول ذیل نشان می­دهد که 5 مفهوم حاصل از کدگذاری متمرکز و 23 مقوله فرعی حاصل از کدگذاری محوری باتوجه‌به میزان فراوانی شکل‌گرفته است. این مولفه های عبارتند از مولفه برنامه ریزی و مدیریت اقتصادی(حوزه اقتصادی) شامل خودسازماندهی اقتصادی، وضعیت مالی و اعتباری، شیوه مدیریت و برنامه­ریزی، توانمندسازی اقتصادی و مدیریت یکپارچه شهری. مولفه مدیریت یکپارچه شهری (حوزه نهادی - مدیریتی) شامل موازی‌کاری نهادهای حاکمیتی(تفویض اختیار متناسب با وظایف محوله)، نهادهای اجتماعی، راندمان دستگاه­های نظارتی، قوانین و سیاست­گذاری­های مالیاتی و مشوق­ها، توانمندسازی بخش خصوصی، زیرساخت های الکترونیکی نوین. مولفه عدالت اجتماعی(حوزه فرهنگی و اجتماعی) شامل مهاجرت اتباع، انسجام اجتماعی، همیاری اجتماعی، امنیت اجتماعی، مؤلفه‌های نهادی مشارکت شهروندی، ایجاد و تشکیل سازمان‌های مردم‌نهاد در ارتباط با نوسازی و بازآفرینی شهری، مشارکت شهروندان در طرح‌های بازآفرینی شهری، تعامل و مشارکت‌پذیری ذینفعان، توانمندسازی اجتماعی، توانمندسازی سرمایه­های انسانی و فکری. مولفه عدالت فضایی و محیطی (حوزه کالبدی - زیرساختی) شامل توجه به ظرفیت های محیطی و زیربنایی در منطقه، توجه به ملاحظات شهرسازی و مسکن (ضوابط و مقررات)، تجهیز و توزیع مناسب زیرساخت­های شهری و توسعه بافت ناکارآمد منطقه6 . مولفه عدالت حقوقی(حوزه حقوقی) شامل رفع موانع حقوقی مرتبط با سازمان‌های مردم‌نهاد.

پس از آنکه پیشران ها شناسایی شدند به منظور بررسی و اولویت‌بندی نیروهای پیشران کلیدی و اثرگذار از ماتریس بحرانی اثرگذاری / عدم‌اطمینان استفاده گردید. در این بخش عوامل و پیشران­های کلیدی مستخرج، به‌منظور اولویت­بندی نیروهای محیطي و عوامل کلیدی مؤثر بازآفرینی بافت، یک پرسش‌نامه نیمه‌ساختاریافته در اختیار اعضای پنل دلفی قرار داده شده تا این عوامل را در دو بعد «درجه تأثیرگذاری» و «درجه عدم‌اطمینان/قطعیت» اولویت‌بندی کنند. بنابراین، میزان اهمیت پنج بعد مؤثر بر بازآفرینی بافت ناکارآمد منطقه 6 شهر مشهد شامل برنامه­ریزی و مدیریت اقتصادی(حوزه اقتصادی)، مدیریت یکپارچه شهری(حوزه نهادی- مدیریتی)، عدالت اجتماعی(حوزه فرهنگی و اجتماعی)، عدالت فضایی و محیطی(حوزه کالبدی - زیرساختی)، عدالت حقوقی(حوزه حقوقی) بر اساس خروجی نظرات پنل دلفی در قالب پرسش‌نامه تجزیه‌وتحلیل و عوامل بحرانی استخراج شدند. مقصود از عوامل بحرانی، عواملی هستند که دارای بالاترین میزان تأثیرگذاری و عدم‌قطعیت می­باشند.

سپس عوامل بحرانی مستخرج براساس میزان اهمیت و عدم‌قطعیت در ماتریس ۹تایی با دو محور اهمیت و عدم‌قطعیت نقطه‌یابی شدند که 8 مورد از آن­ها دارای بیشترین میزان اثرگذاری بوده و به‌عنوان عدم‌قطعیت‌های بحرانی شناسایی شدند. در این ماتریس محور افقی نشان‌دهنده اهمیت و محور عمودی نشان‌دهنده میزان عدم‌قطعیت است. براساس این محور، 8 عامل در دسته عوامل بحرانی هستند که میزان اهمیتشان بیشتر از 3.5 و مقدار عدم‌قطعیت آن­ها بیشتر از 3 می­باشد. نتایج ماحصل وزن­دهی عدم‌قطعیت و اهمیت هر یک از عوامل کلیدی براساس پنل دلفی حاکی از آن است که پیشران­های منتخب مؤثر بر فرایند بازآفرینی منطقه 6 به ترتیب 1- شیوه برنامه­ریزی و مدیریت شهری با امتیاز 4.8، 2- امنیت اجتماعی با امتیاز 4.8، 3- جلب مشارکت و سرمایه­گذاری با امتیاز 4.5، 4- مهاجرت اتباع و تعامل و مشارکت‌پذیری ذی­نفعان(انسجام و همیاری اجتماعی) با امتیاز 4.08، 5- راندمان دستگاه­های نظارتی با امتیاز 3.8 و 6- توسعه بافت ناکارآمد منطقه 6 با امتیاز 3.6 دارای بیشترین میزان اهمیت و عدم‌قطعیت می­باشد. در جدول ذیل عوامل منتخب شناسایی مؤثر بر آینده بافت ناکارآمد منطقه 6 با بیشترین میزان اهمیت و عدم‌قطعیت نشان‌داده‌شده است.

جدول شماره 6: عوامل منتخب شناسایی شده مؤثر بر آینده بافت ناکارآمد منطقه 6 با بیشترین میزان اهمیت و عدم‌قطعیت(مأخذ:یافته­های پژوهش، 1402)

مؤلفه		گویه(کدهای محوری)
C1	برنامه­ریزی و مدیریت اقتصادی (حوزه اقتصادی)	خودسازماندهی اقتصادی
		شیوه مدیریت و برنامه­ریزی
C2	مدیریت یکپارچه شهری (حوزه نهادی - مدیریتی)	موازی‌کاری نهادهای حاکمیتی(تفویض اختیار متناسب با وظایف محوله)
C3	عدالت اجتماعی (حوزه فرهنگی و اجتماعی)	مهاجرت اتباع	مشارکت کنشگران در تصمیمات شهری (انسجام و همیاری اجتماعی)
		انسجام اجتماعی
		امنیت اجتماعی
		همیاری اجتماعی
		تعامل و مشارکت‌پذیری ذی­نفعان
	عدالت فضایی و محیطی (حوزه کالبدی – زیرساختی)	توسعه بافت ناکارآمد منطقه6
C5	عدالت حقوقی (حوزه حقوقی)	رفع موانع حقوقی مرتبط با سازمان‌های مردم نهاد

 

 

نمودار شماره4: نمایش پراکندگی نقاط عدم‌قطعیت‌های بحرانی در ماتریس بحرانی اثرگذاری/عدم‌اطمینان(9تایی)

 

5. نتیجه گیری

بافت‌های ناکارآمد شهری و مسائل و مشکلات مبتلا به آنها، طی چند دهه اخیر، به‌عنوان یکی از ابر چالش‌های نظام برنامه‌ریزی و مدیریت شهرهای کشور مطرح شده است که هدف اصلی مسئولان و مدیران شهری بهبود وضعیت زیستی و بازسازی و نوسازی این بافت­ها می­باشد؛ بنابراین رویکرد بازآفرینی پایدار شهری باتوجه‌به آنکه بر مفاهیمی همچون مشارکت مردم و حکومت محلی تأکید دارد می­تواند شکل و الگویی نو از معاصرسازی و بازسازی را در این منطقه ارائه دهد. معضلات و مشکلات بافت­های فرسوده و ناکارآمد در شهرهای بزرگ کشور ابعاد جدی تری به خود می گیرند و لزوم حساسیت به آن ها را آشکار می کنند. در این رابطه سیر تحول مرمت شهری در دهه های اخیر، سرانجام این جریان را به سازماندهی و گردهم آوردن اقدامات خود در چارچوب بازآفرینی شهری در بافت های فرسوده رسانده است. شهر مشهد و بافت حاشیه­ای آن بالاخص بافت فرسوده و سکونتگاه غیررسمی منطقه 6(شامل قلعه ساختمان و قلعه خیابان) در سال های اخیر رشد شتابان و لجام گسیخته ای داشته و به علت داشتن رشد طبیعی جمعیت، مهاجرپذیری(اتباع ایرانی و غیرایرانی)، قیمت پایین زمین و مسکن، دسترسی به خدمات و در نهایت محیط طبیعی مساعد تحولات جمعیتی و کالبدی زیادی به خود دیده و دچار زوال و فرسودگی شده است. که مطابق با آمار به دست آمده از برش منطقه 6 شهرداری مشهد مصوب سال 1397، این منطقه حدود 420 هکتار بافت فرسوده رتبــه اول را در بیــن مناطــق شــهری مشــهد دارد کــه در حــدود 22.5 درصـد از مسـاحت منطقـه را شـامل شـده و در حـدود 54 درصـد جمعیـت منطقـه در ایــن بافــت قــرار دارد. همچنیـن ایـن منطقـه یکـی از مکان‌های اصلــی تمرکــز سکونتگاه‌های غیررسمی در شـهر مشـهد اسـت کـه در حـدود 37.9 درصـد از مسـاحت منطقـه سکونتگاه‌های غیررسمی تشـکیل می‌شود و رتبـه اول را در بیـن مناطـق شـهری دارد و در حـدود 69.1درصــد از جمعیــت منطقــه در ایــن سکونتگاه‌ها هســتند کــه نیازمنــد توجــه بیشــتر در تعییــن خط‌مشی و الگــوی عمومــی  برنامه‌ریزی(هدف‌گذاری‌ها) می­باشد. بنابراین توجه به مسائل، مشکلات و ویژگی های گفته شده، توجه و برنامه ریزی برای بهبود وضعیت کنونی بافت های فرسوده در این محدوده ضروری است. در این راستا تمرکز پژوهش حاضر بر شناسایی و تبیین عوامل کلیدی موثر بر بازآفرینی پایدار بافت ناکارآمد منطقه 6 با تأکید بر محلات هدف بازآفرینی می باشد. که با توجه به نتایج حاصل شده، 5 مولفه اصلی با 23 گویه به عنوان زیرمجموعه هر عامل شناسایی شدند. این عوامل عبارتند از: "موازی کاری نهادهای حاکمیتی"،"مهاجرت اتباع"،" نهادهای اجتماعی"، "راندمان دستگاه­های نظارتی"، "فعالیت­های اقتصادی"،" انسجام اجتماعی"، "همیاری اجتماعی" ،" امنیت اجتماعی" ، "مؤلفه های نهادی مشارکت شهروندی"، " ایجاد و تشکیل سازمان های مردم نهاد در ارتباط با نوسازی و بازآفرینی شهری"، "رفع موانع حقوقی مرتبط با سازمان های مردم نهاد"، "مشارکت شهروندان در طرحهای بازآفرینی شهری"، "بحران مالی و اعتباری"، "تعامل و مشارکت پذیری ذی­نفعان"، "شیوه مدیریت و برنامه­ریزی"،"قوانین و سیاست­گذاری­­های مالیاتی و مشوق­ها"، "توانمندسازی اقتصادی"، "توانمندسازی اجتماعی"، "توانمندسازی سرمایه­های انسانی و فکری"، "توانمندسازی بخش خصوصی"، "زیرساخت­های الکترونیکی نوین"، "ظرفیت­های محیطی و زیربنایی در منطقه"، "توسعه بافت ناکارآمد منطقه6". بنابراین نیاز است برنامه ریزان و مدیران شهری در زمان تهیه طرح و برنامه های بازآفرینی در بافت های فرسوده و آسیب پذیر نگاه ویژه و راهبردی به این عوامل داشته باشند.

یافته­های پژوهش را می­توان با تحقیقات دیگران از جمله مطالعات ایمان­پور و همکاران(1401)، رئیس قنواتی و همکاران(1401)، ایمان­پور و همکاران(1400)، اردستانی و ابراهیمی(1401)، فنی و همکاران(1399) مقایسه کرد که نتایج آن­ها از یک‌سو مقوله بافت­های ناکارآمد و حاشیه‌نشینی و رویکردهای مختلف را برای ساماندهی این مناطق مطرح کرده و از سوی دیگر رهیافت بازآفرینی پایدار شهری را به‌عنوان رویکردی جدید در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و ... به‌عنوان راهبرد اساسی در تجدید حیات بافت­های فرسوده و حاشیه­ای مطرح نموده­اند.

در نهایت امر، یافته­های پژوهش حاکی از آن است که پنج عامل اصلی شیوه برنامه­ریزی و مدیریت شهری، مهاجرت اتباع، مشارکت کنشگران در تصمیمات شهری(انسجام و همیاری اجتماعی)، امنیت اجتماعی و توسعه بافت ناکارآمد دارای نقش کلیدی و اساسی در بازآفرینی بافت منطقه هستند. پیشنهادهایی که می­توان باتوجه‌به نتایج در خصوص بهبود این مهم ارائه نمود بدین شرح می­باشد:

-       تأسیس نهاد توسعه محله در محلات هدف بازآفرینی در منطقه شش شهر مشهد

-       تدوین سند توسعه محلی با رویکرد بازآفرینی پایدار با مشارکت و منطبق بر خواست و نیاز ساکنین

-       تسهیلگری، میانجي­گری و ایجاد دفاتر تسهیلگری را به‌عنوان ضرورتي اجتناب‌ناپذیر درراه توسعه مدیریت شهری پیشنهاد می‌شود؛

-       تشکیل کارگروه‌های محلی متشکل از ساکنین فعال و مطلع محلی جهت نیازسنجی

-       جهت جلوگیری از تداوم فرسودگی کالبدی و استهلاک ساختمان‌های قدیمی ساکنین را به استفاده از بسته‌های تشویقی جهت نوسازی و بهسازی ساختمان‌ها ترغیب نموده و از همه مهمتر سعی شود بروکراسی اداری اخذ پروانه ساختمانی و سند مالکیت سهل و کوتاه و نیز هزینه های وابسته به آنان کاهش یابد.

-       تعیین تکلیف اسناد مالکیت واحدهای مسکونی در محلات فرسوده که غالب آنان اراضی قولنامه­ای با مالکیت آستان قدس رضوی می­باشند.

-       با توجه به سکونت و مهاجرت‌های اتباع ایرانی و غیر ایرانی به این منطقه، توجه به نقش فرهنگ هرکدام از محلات بافت ناکارآمد منطقه، با تأکید بر بازیابی هویت ناشی از خاطرات مشترک جمعی، استفاده از ارزش‌های تاریخی و فرهنگی به‌عنوان منابعی برای توسعه اقتصادی و اجتماعی محلات ناکارآمد صورت گیرد. که ضمن توجه به منافع مالی و اقتصادی در پروژه‌های شهری، مسیر سرمایه‌گذاری در راستای ایجاد مراکز فرهنگی، هنری و گذران اوقات فراغت تعیین می‌شود. که از این طریق، علاوه بر بازگشت سرمایه، به دلیل ایجاد جذابیت‌های خاص برای حضور مردم، ابعاد اجتماعی برنامه‌ریزی مانند هویت، انسجام و شبکه‌های اجتماعی تقویت می‌گردد.

-       استفاده از ظرفیت‌های محلي در غالب مدیریت یكپارچه شهری اقدامات بازآفریني را اثربخش نموده و تحقق توسعه پایدار شهری را تسریع مي­کند.

 

6. فهرست ماخذ

1.        ایمان‌پور، م.ر.، شمس‌الدینی، ع.، و سرور، ر. (1400). تحلیل سناریوهای اسکان غیررسمی در شهرهای شمال شرق ایران (مورد مطالعه: شهر بجنورد). نشریه مطالعات جغرافیایی مناطق کوهستانی، (5)، 77-92.

2.       امینی، م.، صارمی، ح.م.، و قالیباف، م. ب. (1395). جایگاه حکمروایی شهری در فرایند بازآفرینی بافت فرسوده شهری (مطالعه موردی: منطقه ۱۲ شهر تهران). تحقیقات جغرافیایی، (130).

3.       ایمان‌پور، م.ر.، شمس‌الدینی، ع.، و سرور، ر. (1401). شناسایی و تحلیل پیشران‌های کلیدی مؤثر بر اسکان غیررسمی در شهر بجنورد. نشریه شهر پایدار، (23)، 165-182. https://doi.org/10.29252/geores.33.3.202

4.       امیری، خ.، مسعود، م.، مرادی چادگانی، د.، صافی اصفهانی، ف.، و صادقی، ن. (1400). تدوین الگوی مشارکت‌پذیری الکترونیکی شهروندان در بازآفرینی بافت‌های فرسوده شهر اصفهان. نشریه جغرافیا و مطالعات محیطی، (39). https://doi.org/10.22034/jsc.2021.281532.1456

5.       امیری، خ.، مسعود، م.، مرادی چادگانی، د.، صادقی، ن.، و صافی اصفهانی، ف. (1401). معرفی الگوی کاربردی مقتدرسازی اجتماع منسجم محلی در فضای سایبرنتیک به‌منظور ارتقاء سطح مشارکت ساکنان در بازآفرینی نواحی دچار افت شهری اصفهان. نشریه مطالعات شهری، (42). https://doi.org/10.34785/J011.2022.717

6.       ایزدفر، ا.، ساسان پور، ف.، تولایی، س.، و سلیمانی، م. (1399). بازآفرینی پایدار شهری بر پایه سناریونگاری (موردشناسی: منطقه 14 شهرداری اصفهان). فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری–منطقه‌ای، 10(34)، 45-68.

7.       ایزدفر، ن.، رضایی، م.ر.، و محمدی، ح. (1399). ارزیابی بافت‌های ناکارآمد شهری بر اساس رویکرد بازآفرینی پایدار (مطالعه موردی: بافت ناکارآمد شهری یزد). فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 8(2)، 327-345. https://doi.org/10.22059/jurbangeo.2020.293372.1199

8.       ابراهیم‌نژاد، م.ر.، شیخ‌الاسلامی، ع.ر.، و ملک حسینی، ع. (1400). الگوی ارزیابی پروژه‌های محرک توسعه در بازآفرینی بافت فرسوده شهری. نشریه تحقیقات جغرافیایی، (141). https://doi.org/10.22059/jurbangeo.2020.293372.1199

9.       برش منطقه شش شهرداری مشهد. (1397).

10.       پوراحمد، ا. (1389). سیر تحول مفهوم‌شناسی بازآفرینی شهری به‌عنوان رویکردی نو در بافت‌های فرسوده شهری. مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، 1(1).

11.       پوراحمد، ا.، کشاورز، م.، علی‌اکبری، ا.، و هادوی، ف. (1396). بازآفرینی پایدار بافت‌های ناکارآمد شهری. فصلنامه آمایش محیط، 10(37)، 167-194.

12.       پاکرو، ن.، و ستارزاده، د. (1401). بررسی مؤلفه‌های مؤثر در چالش‌های نهادی مشارکت شهروندی در بازآفرینی پایدار شهری. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، (65). https://doi.org/10.52547/jgs.22.65.79

13.       جعفری جبلی، ح.، موسی کاظمی، م.، حکمت‌نیا، ح.، و مختاری، ر. (1401). تبیین آثار بازآفرینی فضاهای شهری بر عملکرد اقتصادی و اجتماعی بافت تاریخی اصفهان. نشریه جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، (85). https://doi.org/10.22108/gep.2021.130646.1459

14.       حسینی، ع.، کهکی، ف.، و احدی، ز. (1400). تبیین اهمیت کیفیت مکان در بازآفرینی شهری با رویکرد آینده‌پژوهی (مورد مطالعه: منطقه ده شهر تهران). نشریه پژوهش‌های جغرافیایی برنامه‌ریزی شهری، 9(4). https://doi.org/10.22059/jurbangeo.2021.325724.1538

15.       حاتمی‌نژاد، ح.، پوراحمد، ا.، و نصرتی، م. (1398). آینده‌پژوهی در بافت فرسوده شهری (مطالعه موردی: ناحیه یک منطقه 9 شهر تهران). فصلنامه اطلاعات جغرافیایی سپهر، 28(109). https://doi.org/10.22131/sepehr.2019.35637

16.       حجازی‌نیا، س.، رحیمی، م.، و شمس‌الدینی، ع. (1401). تبیین اثرات حاشیه‌نشینی بر میزان وقوع جرایم شهری در شهر یاسوج (مطالعه موردی: سکونتگاه‌های پیرامونی مادوان سفلی، بلهراز و مهریان). فصلنامه جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 12(4)، 363-382. https://doi.org/10.22034/jgeoq.2022.303346.3286

17.       حاتمی‌نژاد، ح.، پوراحمد، ا.، و نصرتی‌هِشی، م. (1398). آینده‌پژوهی در بافت فرسوده شهری-مطالعه موردی: ناحیه یک، منطقه 9 شهر تهران. فصلنامه اطلاعات جغرافیایی سپهر، 28(109)، 37-55. https://doi.org/10.22131/sepehr.2019.35637

18.       حیدری، م.، مشکینی، ا.، و احدنژاد روشتی، م. (1397). بازیافت زمین در بافت‌های فرسوده با رویکرد تأمین نیاز مسکن شهری (مطالعه موردی: بافت فرسوده بخش مرکزی شهر زنجان). فضای جغرافیایی، (61).

19.       رسول نازی، س.، نقیبی، ف.، و خسرو نیا، م. (1401). بررسی نقش ظرفیت‌های مردمی و محلی در بازآفرینی بافت ناکارآمد شهری (نمونه موردی: بافت فرسوده ارومیه). نشریه پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 54(1). https://doi.org/10.22059/jhgr.2020.305401.1008135

20.       رئیس قنواتی، ک.، شمس‌الدینی، ع.، و حیدری، ع.ا. (1401). تعیین پیشران‌های کلیدی مؤثر بر توسعه پایدار شهر بندری ماهشهر با رویکرد آینده‌پژوهی. فصلنامه برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 26(1)، 173-199. https://doi.org/10.50541/HSMSP.26.1.173

21.       رضایی، س.، کریمیان بستانی، م.، و میری، غ. (1401). شناسایی پیشران‌های مؤثر در بازآفرینی شهری سکونتگاه‌های غیررسمی با رویکرد آینده‌پژوهی (نمونه موردی: شهر زاهدان). مجله جغرافیا و توسعه فضای شهری، 9(4).

22.       زارعی، ج.، امان‌پور، س.، و فیروزی، ع. (1397). تحلیل مناسبات میان نهادی در مدیریت بازآفرینی شهری پایدار بافت‌های فرسوده (نمونه موردی: کلان‌شهر اهواز). نشریه مطالعات شهری، (19-31). https://doi.org/10.34785/J011.2019.354

23.       زیاری، ک.، محمدی، م.، و پوراحمد، ا. (1391). اولویت‌بخشی به ایمن‌سازی بافت فرسوده کلانشهر کرج با استفاده از مدل ارزیابی چند معیاری. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، (79)، 1-14.

24.       سجادی، ژ.، پرتانیان، ن.، و یزدانی‌راد، پ. (1400). رویکرد آینده‌نگاری در بازآفرینی محلات فرسوده شهری با تأکید بر مسکن پایدار. فصلنامه چشم‌انداز شهرهای آینده، 2(3).

25.       سرشماری عمومی نفوس و مسکن. (1395).

26.       سرشماری عمومی نفوس و مسکن. (1390).

27.       سرشماری عمومی نفوس و مسکن. (1385).

28.       شماعی، ع.، و پوراحمد، ا. (1389). بهسازی و نوسازی شهری از دیدگاه علم جغرافیا. تهران: دانشگاه تهران.

29.       صفایی‌پور، م.، و زارعی، ج. (1396). برنامه‌ریزی محله‌‌محور و بازآفرینی پایدار بافت‌های فرسوده شهری با تأکید بر سرمایه اجتماعی (نمونه موردی: محله جولان شهر همدان). مجله آمایش جغرافیایی فضا، 7(23).

30.       علی‌اکبری، ا.، و امینی، م. (1389). کیفیت زندگی شهری در ایران (1365-1385). نشریه علمی‌پژوهشی رفاه اجتماعی، 10(36)، 121-148.

31.       فرید، ی. (۱۳۸۵). جغرافیا و شهرشناسی (چاپ ۶). تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.

32.       فنی، ز.، توکلی‌نیا، ج.، و بیرانوندزاده، م. (1399). کاربست تحلیلی-ساختاری بازآفرینی پایدار شهری. نشریه پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 52(1). https://doi.org/10.22059/jhgr.2018.242890.1007558

33.       فدایی جزی، ف.، مختاری ملک‌آبادی، ر.، و ابراهیمی بوزانی، م. (1400). بافت‌های فرسوده فرصتی برای توسعه درون‌زای شهری در راستای تأمین مسکن (محله سرچشمه منطقه سه شهر اصفهان). نشریه مطالعات توسعه پایدار شهری و منطقه‌ای، 2(3).

34.       معروف‌نژاد، ع. (1400). تحلیل و رتبه‌بندی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری از منظر شاخص‌های اجتماعی با استفاده از تکنیک ماباک. نشریه جغرافیا و برنامه‌ریزی، (78). https://doi.org/10.22034/gp.2021.44455.2778

35.       مباشری، م. (1401). تحلیل اثرات بازآفرینی پایدار بافت فرسوده بر کاهش جرم و افزایش امنیت (مطالعه موردی: شهر زابل). فصلنامه مطالعات علوم اجتماعی، 8(2).

36.       نادریان، ز. (1396). بازآفرینی فرهنگی اجتماعی فضاهای شهری با هدف ارتقاء هویت محله‌ای (مطالعه موردی: محله‌ سنگ شیر همدان). مطالعات محیطی هفت حصار، (1).

37.       ویسی، ف.، مرادی، ا.، و دیوانی، آ. (1399). مقایسه ظرفیت بازآفرینی شهری پایدار در محله‌هایی با بافت فرسوده و غیررسمی شهری (مطالعه موردی: شهر مریوان). پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 8(1)، 45-71.

38.       Chowdhury, N. A., Chen, P. H., و Tiong, L. R. (2011). Analysing the structure of public-private partnership project using network theory. Construction Management and Economics, 29(3), 247-267. https://doi.org/10.1080/01446193.2010.537354

39.       Freeman, E., و Reed, D. L. (1983). Stockholders and stakeholders: A new perspective on governance. California Management Review, 25(3), 88-106. https://doi.org/10.2307/41165018

40.       Godet, M. (2000). The art of scenarios and strategic planning: Tools and pitfalls. Technological Forecasting and Social Change, 65(1), 3-22. https://doi.org/10.1016/S0040-1625(99)00120-1

41.       Hongjie, X., و Ming, C. (2017). Toward a compact settlement: A sustainable development way of settlements for Chinese city. Futures, 84, 63-75. https://doi.org/10.1109/ICMSS.2009.5302177

42.       Korkmaz, C., و Balaban, O. (2020). Sustainability of urban regeneration in Turkey: Assessing the performance of the north Ankara urban regeneration project. Habitat International, 95, 102081. https://doi.org/10.1016/j.habitatint.2019.102081

43.       Ratcliffe, J., و Krawczyk, E. (2011). Imagineering city futures: The use of prospective through scenarios in urban planning. Futures, 43(6), 642-653. https://doi.org/10.1016/j.futures.2011.05.005

44.       Tirziu, A. (2020). Urbanization and cities of the future. International Journal for Innovation Education and Research, 8(3), 235-245. https://doi.org/10.31686/ijier.vol8.iss3.2225

45.       Zegras, C., و Rayle, L. (2020). Testing the rhetoric: An approach to assess scenario planning’s role as a catalyst for urban policy integration. Futures, 44(4), 303-318. https://doi.org/10.1016/j.futures.2011.10.013

46.       scenariothinking.org. (2016). Driving forces. http://scenariothinking.org/wiki/index.php/Driving_Forces

47.       Wolfgang, J. W. (2013). ScenarioWizard 4.02 Constructing consistent scenarios using cross-impact balance analysis. Stuttgart: Stuttgart Research Center for Interdisciplinary Risk and Innovation Studies, University of Stuttgart.

48.       Riccardo, P., و Vecchiato, W. (2012). Urban regeneration: A handbook (No. 2). London: Sage.

 

---

[1]   . دانشجوی دکتری شهرسازی، واحد قشم، دانشگاه آزاد اسلامی، قشم، ایران

[2]  دانشیار جغرافیا، عضو هیات علمی گروه شهرسازی، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران ([e-mail])

[3]  Tirziu

[4]  Rarcliffe & Krawczyk

[5]  

[6]  Godet

[7]  Korkmaz and Balaban

[8]  Zegras and Rayle

[9]  Wolfarm