از زبان شکل تا طراحی تبیین الگوی معماری یادمانی معاصر ایران با استفاده از دستور زبان شکل

محورهای موضوعی : طراحی محاسباتی و معماری دیجیتال

کیانوش حسنی ¹

1 - گروه معماری، دانشکده هنر و معماری دانشگاه آزاد واحد یادگار امام خمینی ، شهرری

تاریخ دریافت : 1402/08/20 تاریخ پذیرش : 1402/12/04 تاریخ انتشار : 1403/02/15

کلید واژه: معماری یادمانی, معماری معاصر ایران, دستور زبان شکل , الگوی معماری.,

چکیده مقاله :

بافت‌های معماری یادمانی درخلاء و در عدم خلق نشده‌اند بلکه محصول زنجیره‌ای از علّت‌‌ها و سلسله‌ای از دلیل‌های مرئی و نامرئی بسیار هستند. این‌ها همه‌وقتی با دقّت و مراقبت ردیابی شوند و در درون بسترها یا بافت‌های مشخص نهاده شوند و مناسبت میان هرکدام رمزگشایی بشود، می‌توان امید به جاودانگی‌شان داشت. این پژوهش در پی آن است که با پاسخ‌گویی به سؤال چگونگی درک معماری یادمانی معاصر ایران به‌وسیله دستور زبان شکل و چگونگی ایجاد و خلق طرح‌های نو با استفاده از دستور زبان شکل در معماری یادمانی معاصر، قدمی در راستای استمرار این پدیده‌های فرهنگی بردارد. این مقاله با استفاده از زمینه‌های نظری معماری یادمانی و روش دستور زبان شکل، از طرفی ساختاری مناسب برای تداوم این معماری فراهم و نیز چارچوبی برای ارزیابی نظام‌مند آن‌ها به وجود میاورد. هدف از انجام این پژوهش؛ ادراک معماری یادمانی معاصر ایران به کمک استخراج اشکال پایه در دستور زبان شکل؛ - خلق طراحی‌های نو با حفظ جوهره‌ی بناهای یادمانی معاصر ایران است. پژوهش حاضر ازنظر ماهیت از نوع تحقیقات کاربردی و ازلحاظ روش تحقیق از نوع روش‌های اسنادی-تحلیلی است. در گرداوری داده‌ها از روش‌های کتابخانه‌ای و میدانی استفاده‌شده است. در این پژوهش پس از شناخت دستور زبان شکل که درواقع سامانه‌های تولیدی هستند که اشکال پایه را با کمک مجموعه قوانین به طرح‌های نوین می‌رسانند؛ و چگونگی طراحی با آن روش، به تحلیل و بررسی نمونه‌های تحقیق (شش بنای یادمانی معاصر ایران) پرداخته و اشکال پایه را استخراج کرده و پس از ارائه و شناخت مجموعه قوانین، طرح‌های نو با جوهره‌ی نمونه‌های منتخب خلق می‌شود. با استفاده از فن دستور زبان شکل در شش بنای یادمانی معاصر و ایجاد الگوریتم، با تعداد مجموعه متناهی شکل پایه و دستورالعمل، به تعداد نامتناهی راه‌حل طراحی رسیده می‌شود. هر طرح نو، زمینه تداوم اصول شاخص معماری یادمانی را فراهم می‌کند

چکیده انگلیسی:

Memorial architectural textures do not emerge in isolation; rather, they are shaped by a multitude of factors, both seen and unseen, that interconnect in a complex chain of causality. By meticulously tracing and contextualizing these factors, we can aspire to imbue them with a sense of immortality, embedding them within specific contexts and decoding their significance. This study endeavors to advance the understanding of contemporary Iranian monumental architecture through the lens of shape grammar, exploring how this grammar can inform the creation of new designs within this architectural tradition. By delving into the theoretical frameworks of memorial architecture and grammatical form, this article not only offers a framework for the perpetuation of this architectural heritage but also lays the groundwork for systematic evaluation. The objectives of this study are twofold: To perceive contemporary Iranian monumental architecture through the extraction of fundamental shapes within the grammar of form. To generate new designs that uphold the essence of contemporary Iranian monuments. This research adopts an applied approach, utilizing documentary-analytical methods as its primary research methodology. Both library and field methods have been employed for data collection. The process of data analysis involves identifying the grammar of form, which serves as a production system for generating new designs from basic shapes according to a set of rules. By applying this method to analyze six contemporary Iranian monuments, basic shapes are extracted, and a set of rules is formulated. Subsequently, new designs, infused with the essence of the selected monuments, are created. In conclusion, by employing the grammar technique of shape within the context of six contemporary monuments and devising an algorithm comprising a finite set of basic shapes and instructions, this study demonstrates the potential for generating an infinite array of design solutions.

منابع و مأخذ:

• اپهام پوپ، آرتور (1365) معماری ایران، پیروزی شکل و رنگ. ترجمه کرامت الله افسر. تهران: یساولی، فرهنگسرا.
• آلسوپ، بروس (1371) یک تئوری نوین در معماری. ترجمه: پرویز فروزی. تهران: کتاب‌سرا.
• بانی مسعود، امیر(1388) معماری معاصر ایران. تهران: هنر معماری قرن.
• تتوی،علی(1385) فرهنگ رشید. نصحیح و مقدمه اکبر بهدار وند. تهران: سیمای دانش.
• ثبات ثانی، ناصر (1392) مقدمه‌ای بر برخی عوامل تأثیرگذار بر معماری معاصر ایران در فاصله ساله‌ای 1320 تا 1357. معماری و شهرسازی آرمان‌شهر،(شماره 49 (.
• حمزه نژاد، مهدی (1396). تحلیل اصول فضایی و الگو گزینی بهینه در معماری الگوگرای معاصر ایران، مطالعات معماری ایران، بهار و تابستان 1396، (شماره 11).
• دهخدا، لغت‌نامه آنلاین.
• سیروس، باور (1388(. نگاهی به پیدایی معماری نو در ایران، تهران: نشر فضا.
• صارمی، علی‌اکبر؛ رادمرد، تقی. (1376) ارزش‌های پایدار در معماری ایران. تهران: سازمان میراث فرهنگی.
• قبادیان، وحید(1392) سبک‌شناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران. تهران: مؤسسه علم معمار.
• معین، لغت‌نامه آنلاین.
• Eloy, S. Pauwels, P. and Economou. (2018) A. AI EDAM special issue: Advances in implemented shape grammars: Solutions and applications. Artificial Intelligence for Engineering Design, Analysis and Manufacturing, 32(2), 131-137.
• Knight, T.W(1981). the forty-one-steps, Environment and Planning,B8,PP: 97-114.
• Ozkar, M (2009). Formal properties of grammars. in Handbook of Mathematical Psychology, Volume 2. New York.
• Stiny, G (2006). Shape: Talking about Seeing and Doing. MIT Press, Cambridge, MA, USA.
• Tepavcevic, B.& Stojakovic V (2012).Shape grammar in contemporary architectural theory and design. Series: Architecture and Civil Engineering,University of Novi Sad, Faculty of technical sciences, Department of Architecture and Urbanism,, (10):110-140.

متن کامل:



طراحی و برنامه ریزی در معماری و شهرسازی سال دوم، شمارة اول، بهار 1402، صص 88-86

ISSN: ۲۷۱۷-۴۳۸۷

DOI:

 

 

 

 

 

تاریخ دریافت مقاله:        20/08/1402

 

تاریخ پذیرش مقاله:        08/12/1402

 

کیانوش حسنی1 (نویسنده مسئول)

بافت­های معماری یادمانی درخلاء و در عدم خلق نشده­اند بلکه محصول زنجیره­ای از علّت­­ها و سلسله‌ای از دلیل­های مرئی و نامرئی بسیار هستند. این­ها همه‌وقتی با دقّت و مراقبت ردیابی شوند و در درون بسترها یا بافت­های مشخص نهاده شوند و مناسبت میان هرکدام رمزگشایی بشود، می‌توان امید به جاودانگی­شان داشت. این پژوهش در پی آن است که با پاسخ­گویی به سؤال چگونگی درک معماری یادمانی معاصر ایران به‌وسیله دستور زبان شکل و چگونگی ایجاد و خلق طرح­های نو با استفاده از دستور زبان شکل در معماری یادمانی معاصر، قدمی در راستای استمرار این پدیده­های فرهنگی بردارد. این مقاله با استفاده از زمینه­های نظری معماری یادمانی و روش دستور زبان شکل، ساختاری مناسب برای تداوم این معماری فراهم و نیز چارچوبی برای ارزیابی نظام­مند آن­ها به وجود میاورد. هدف از انجام این پژوهش؛ ادراک معماری یادمانی معاصر ایران به کمک استخراج اشکال پایه در دستور زبان شکل و خلق طراحی­های نو با حفظ جوهره­ی بناهای یادمانی معاصر ایران است.

پژوهش حاضر ازنظر ماهیت از نوع تحقیقات کاربردی و ازلحاظ روش تحقیق از نوع روش­های اسنادی-تحلیلی است. در گرداوری داده­ها از روش­های کتابخانه­ای و میدانی استفاده‌شده است. در این پژوهش پس از شناخت دستور زبان شکل که درواقع سامانه­های تولیدی هستند که اشکال پایه را با کمک مجموعه قوانین به طرح­های نوین می­رسانند؛ و چگونگی طراحی با آن روش، به تحلیل و بررسی نمونه­های تحقیق (شش بنای یادمانی معاصر ایران) پرداخته و اشکال پایه را استخراج کرده و پس از ارائه و شناخت مجموعه قوانین، طرح­های نو با جوهره­ی نمونه­های منتخب خلق می‌شود. با استفاده از فن دستور زبان شکل در شش بنای یادمانی معاصر و ایجاد الگوریتم، با تعداد مجموعه متناهی شکل پایه و دستورالعمل، به تعداد نامتناهی راه‌حل طراحی دست یافته می‌شود. الگوریتم یک روال محاسباتی است که مقادیری را به عنوان ورودی دریافت کرده، پس از انجام چند دستورالعمل، ورودی را به خروجی و طرح نو تبدیل میکند. هر طرح نو، زمینه تداوم اصول شاخص معماری یادمانی را فراهم می‌کند.

کلمات کلیدی: معماری یادمانی، معماری معاصر ایران، دستور زبان شکل، الگوی معماری.

 

1-       استادیار و عضوهیات علمی گروه معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد یادگار امام(ره) شهرری. (پست الکترونیک: [e-mail])

 

مقدمه

گذشته همواره بخش مهمی از هویت انسان امروز تلقی می‌شود و فرد همواره در تعامل گذشته و حال و آینده است. در این کشاکش گذشته و حال است که انسان تغییرات ضروری هویتی خود را کشف کرده و در دنیای امروز، هویت خود را باز­تفسیر می­نماید و درنهایت، به زندگی خود معنی می­بخشد. ایجاد کیفیت در فضای معماری یکی از اصلی­ترین اهداف معماران و پژوهشگران این عرصه است و آنان را ترغیب به استفاده از شیوه­های گوناگون در راستای نیل به این امر می­نماید. معماری یادمانی نیز از این مهم مستثنا نیست. معماری یادمانی گرایشی با تأکید بر شناخت، تداوم و الهام از الگوها در ساختارهای نوین، جایگاه بالایی داشته و معماران شاخصی مانند فروغی، امانت و سیحون تجربیاتی در آن دارند. بناها و فضاها و بافت­های معماری یادمانی در خلأ و در عدم خلق نشده­اند، بلکه معلول و محصول زنجیره­ای از علت­ها و سلسله­ای از دلیل­های مرئی و نامرئی بسیار هستند. این­ها وقتی با دقت و مراقبت ردیابی و رصد شوند و در درون بسترها یا بافت­های مشخص نهاده شوند و مناسبت میان هرکدام رمزگشایی بشود، می‌توان امید داشت که وارد آوردگاهی شده‌اند که اصطلاحاً آن بازخوانی اطلاق شده است. این پژوهش با تأکید بر الگو­­های معماری یادمانی می­کوشد لایه­های کالبدی و معنایی را در معماری جدید تداوم بخشد. هدف اصلی ادراک معماری یادمانی معاصر ایران و خلق طراحی­های نو است.

 

 پرسش پژوهش:

این پژوهش در پی پاسخ­گویی به سؤالات زیر است؛

- چگونه می‌توان معماری یادمانی معاصر ایران به‌وسیله دستور زبان شکل ادراک کرد؟

- چگونه می‌توان در معماری یادمانی معاصر ایران طرح‌های نو با استفاده از دستور زبان شکل خلق کرد؟

 

پیشینه تحقیق:

معماری یادمانی همواره در بستر تمدن­های بزرگ، پیچیده و در اعصار و مناطق جغرافیایی مختلف به ظهور رسیده است که می‌توان به بین­النهرین، مصر، چین، مکزیک و غرب آفریقا اشاره کرد. از یادمان­های شناخته­شده می‌توان به اهرام جیزه در مصر، زیگورات چغازنبیل درشوش یا اهرام تئوتیهوکان در مکزیک اشاره‌کرده. عموماً چنین گفته می‌شود که ویژگی مشخص چنین بناهایی مقیاس بزرگ آن­هاست که بسیار فراتر از مقیاس بناهای و روزمره شهرهای گذشته قرار می­گرفتند و بیانگر آغاز عصری جدید در دوره خود بودند. به‌احتمال فراوان، تجربه بنایی معین به‌عنوان یادمان وابستگی عمیقی به زمان و فرهنگ هر دوره داشته است. به‌عنوان‌مثال برای شهروند قرن 21 که عادت به مشاهده و زیستن و همچنین کار در آسمان‌خراش دارد، گورتپه­های نوسنگی به‌عنوان یادمانی پذیرفتنی نیستند؛ و این عناصر معماری برای مردمان عصر نوسنگی بسیار بیشتر از انسان معاصر که در میان بناهای بلندمرتبه میزید؛ تأثیرگذار بوده است.

مطالعات زیادی نیز در حوزه­­ی شناخت الگوها از جانب نظریه‌پردازانی چون کارل گوستاو یونگ¹، زیگموند فروید و جیمز فریزر انجام‌شده است. درزمینه به‌کارگیری الگوها در معماری نیز می‌توان به تحقیقات کریستوفر الکساندر اشاره داشت که به زبان الگو پرداخته است. زبان الگو به موارد جزئی­تر و کالبدی­تر و نمادهای یونی کلان­تر و کلی­ترند. الکساندر به این نتیجه رسیده است که مردم در طراحی محیطشان همواره از الگوهای مشخصی پیروی می‌کنند که همچون زبانی که با آن تکلم می‌شود، امکان بیان و انتقال مفاهیم را فراهم می­سازد. در میان پژوهشگران ایرانی به مطالعات محمود گلابچی در کتاب معماری آرکی تایپی (کهن‌الگویی) که به شناخت عناصر مهم معماری کهن‌الگویی پرداخته، می‌توان اشاره‌کرده (حمزه نژاد، 1396: 147).

 در حوزه دستور زبان شکل، در اوایل دهه­ نود میلادی، دستور زبان‌های شکلی برای آموزش ترکیب‌بندی به دانشجویان معماری دانشگاه­های MIT، هاروارد، UCLA و لیل استفاده می‌شد. در حقیقت دانشجویان با استفاده از دستور زبان­های شکلی برای یادگیری زبان طراحی معمارانه صحیح ساختمان­ها و نیز اعمال تغییرات مختلف، زبان جدید خود را تولید می­کردند (Knight,1981:174). طی دهه­ هشتاد و نود میلادی، دستور زبان شکلی برای تحلیل آثار فرانک لوید رایت، گولن مورکات²، کریستوفر رن³ و نیز سبک بومی رستوران­های کوچک ژاپنی، خانه­های سنتی تایوان⁴ و طراحی منظر باغ­های مغولی به کار گرفته‌شده است؛ از میان این آثار، دستور زبان­های آیزنبرگ⁵ برای خانه­های چمن­زار رایت به‌عنوان اولین دستور زبان‌های معمارانه سه­بعدی قابل‌توجه‌اند (Tepavcevic,2012:172). گولن کادس⁶ در مقاله⁷ خودبه بررسی دستور زبان شکلی در خانه‌های پنج قرن اخیر منطقه آناتولی و روملیا پرداخته است. کار وی در دو بخش روابط فضایی زبان معماری خانه‌ها و عناصر ساختار است. با دسته‌بندی عناصر پلان به اتاق، هال و پله و دسته‌بندی انواع پلان که شامل بدون هال، با یک هال درونی و با یک هال مرکزی به ایجاد دستور زبان معماری رسیده است. بوژان تپاویچ نیز در مقاله خود تحت عنوان دستور زبان شکل در معماری معاصر عنوان کرد؛ یک ویژگی مشخص زبان اشکال این است که یک سری اعداد مشخص از اعداد قوانین و اشکال، تعداد نامشخصی از راه‌حل‌های طراحی را تولید کنند.

 

روش انجام پژوهش:

هسته­ی هر تحقیق و پژوهش رویه آن است و انتخاب روش تحقیق هم به نوع مساله و هم به مرحله تعمق درباره آن بستگی دارد. همچنین ملاک دیگری در انتخاب نوع روش مفید است و آن علاقه شخصی محقق به نوع تحقیق است. پژوهش حاضر ازنظر ماهیت از نوع تحقیقات کاربردی و ازلحاظ روش تحقیق از نوع روش­های اسنادی-تحلیلی است. در گرداوری داده­ها از روش­های کتابخانه‌ای و میدانی استفاده‌شده است. روش تحلیل داده­ها، دستور زبان شکل است. در این پژوهش پس از شناخت دستور زبان شکل و چگونگی طراحی با آن روش، به تحلیل و بررسی نمونه­های تحقیق پرداخته و اشکال پایه را استخراج کرده و پس از ارائه روابط شکلی و شناخت مجموعه قوانین، طرح‌های نو با جوهره­ی نمونه‌های منتخب خلق می‌شود (نمودار شماره 1).

 

 

نمودار شماره 1: مراحل دستور زبان شکل در پژوهش 

دستور زبان شکلی در تئوری و معماری چهار دهه است که به کار می­رود. دستور زبان­های شکلی بر پایه به‌کارگیری «معناشناسانه زبان شکل و قواعد شکل­پذیری آن» بوده و سامانه‌های تولیدکننده‌ای⁸ هستند که بر اساس مجموعه‌ای از قاعده­های شکلی به طراحی منجر می‌شوند (Tepavcevic and Stojakovic,2012:170). روش دستور زبان شکل در طراحی در سه فاز مختلف انجام می‌شود. فاز اول، جستجوی آزادانه و خلاقانه در اشکال؛ در این مرحله با درک مثال‌های موفق و شاهکارهای معماری، نمونه‌های موردی انتخاب⁹ و اشکال پایه را استخراج می‌کند. اشکال مستخرج باید دارای شکل هندسی پایه باشد. سپس اشکال پایه را بر اساس دگرگونی‌های اقلیدسی و فضاهای شاخص معماری نمونه­های منتخب با یکدیگر ترکیب می‌شوند. در این مرحله نهفته بودن اشکال بسیار ساده در پس پروژه­های بزرگ آشکار می‌شوند. در فاز 2 (ترکیب‌بندی با قوانین)، تئوری دستور زبان شکل معرفی و مجموعه قوانین تعریف‌شده، وارد کار ترکیب اشکال می‌شود و طرح­های نو خلق می‌شود. بعد از اعمال قوانین مفهومی در تمرین­های فاز دوم، طراحی خلق می‌شود (تصویر شماره 1)¹⁰.

 

تصویر شماره 1: فازهای دستور زبان شکل 

نمونه‌های موردی:

 در انتخاب نمونه­های موردی ازآنجاکه نمونه­ها باید دارای صفات مشترک باشند، تعداد شش بنای آرامگاه حافظ، آرامگاه ابوعلی سینا، آرامگاه سعدی، آرامگاه کمال‌الملک، آرامگاه حکیم عمر خیام و آرامگاه باباطاهر عریان انتخاب شد که در جدول شماره 1 توضیحات مربوطه آمده است.

نمونه‌های موردی پژوهش
آرامگاه حافظ  حافظیه ۵۶ متر طول و ۸ متر عرض دارد و از ۲۰ ستون سنگی، هرکدام به ارتفاع ۵ متر تشکیل‌شده است. این تالار پیش‌تر شامل ۴ ستون و ۴ اتاق بوده است که بعدها اتاق‌ها از محدوده آن حذف‌شده‌اند. آندره گُدار11 در سال ۱۳۱۶ خورشیدی یادمان بنای حافظ را، با الگوبرداری از عناصر معماری اسلامی ـ ایرانی، به‌صورت کلاه­فرنگی در مرکز باغی اجرا کرد. بالای سنگ‌قبر حافظ که یک متر از سطح زمین بلند و با پنج پله مدور احاطه‌شده است گنبد وجود دارد که بر هشت ستون به ارتفاع ده متر متکی است. قسمت داخلی گنبدْ پوشیده از کاشی‌کاری با لعاب پلی کروم است.	آرامگاه حکیم عمر خیام ارتفاع مقبره خیام 22 متر و استخوان­بندی اصلی آن فلزی، محاط در پوشش بتنی است. شکل بنادر پایین تقسیم­بندی ده­گانه دارد و فاصله پایه­ها 5 متر است. اضلاع بنا مستقیماً به سمت بالا ادامه می­یابند و به‌صورت اشکال هندسی منظم، تورفتگی پیدا می‌کنند و به­صورت مخروطی شکل به هم می­رسند و گنبدی تقریباً مشبک و توخالی را به وجود می­آورند. هوشنگ سیحون12 در طراحی این بنا به شخصیت علمی و منجم بودن خیام اشاره دارد.13
آرامگاه کمال‌الملک بنادر نقشه از دو مدول مربعی شکل تشکیل‌شده است که مستطیلی با تناسب ۱ بر ۲ را می‌سازند. اضلاع مربع در نما با یک قوس نیم‌دایره خودنمایی می‌کنند؛ حجم بنا از قوس‌هایی متقاطع که بر روی اقطار مربع زده‌شده‌اند پدید آمده که این فوق‌های متقاطع، «تاق‌های چهاربخش» را که در معماری سنتی ایران بسیار دیده‌شده‌اند را تداعی می‌کنند و احتمالاً منبع الهام طراح نیز بوده است. در بنا دو نوع قوس به شرح زیر دیده می‌شود. شش قوس نیم‌دایره نما که نسبت دهانه به ارتفاع آن‌ها ۱ به ۲/۱ است، چهار قوس متقاطع که بر روی اقطار دیده می‌شوند. همچنین در پایین قوس‌های اصلی نما از روبرو دو قوس کوتاه‌تر نیز وجود دارند که درواقع تلاقی قوس‌های متقاطع هستند. در این بنا نیز همانند آرامگاه خیام هندسه نقشی شایان توجه دارد و پیوند عمیق این بنا را با نظام معماری ایرانی برقرار این بنادر نقشه از دو مربع تشکیل‌شده است و تناسب یک‌بردو را دارد. برای هر واحد، یعنی هر ضلع مربع در نما، یک قوس در نظر گرفته‌شده که در چهار ضلع مستطیل، شش قوس زده‌شده است. علاوه بر این، دو قطر هر مربع، دو قوس دیگر تشکیل می‌دهند که از داخل باهم تلاقی می‌کنند. پس چهار قوس هم از داخل زده‌شده است که مجموعاً ده قوس می‌شود.	آرامگاه ابوعلی سینا این بنا، برای مراسم هزاره بوعلی به وجود آمد که توسط انجمن آثار ملی ایران سرپرستی می­شد. تمام عوامل بنا از اشکال هندسی و نمادین فراوان تشکیل‌شده‌اند و هرکدام مفهوم خاص خود رادارند. مربع، پایه و اساس این بناست. ستون‌بندی و دیوار پر در قسمت زیرین نمای اصلی، اشاره­ای است به معماری یونان قدیم و برج دروازه ترک در بالا اشاره به گنبد قابوس دارد و از طرفی دانش‌های دوازده‌گانه ابوعلی را تداعی می‌کند. سیحون به‌خوبی موفق می‌شود خصوصیات جاودانه و جهانی بوعلی سینا را در فضایی معمارانه به نمایش گذارد. سنگینی و ابهت حجم مکعبی با ستون‌های کوتاه و کلفت و سنگ­های عظیم به‌مثابه حکمت حکیم در ترکیب با شفافیت برج با ستون‌های باریک و بلند که عروج ذهن و فکر را می­نماید، بیان اکسپرسو و این معماری است (باور، 1388: 85).
آرامگاه باباطاهر ساخت بنای باباطاهر در سال ۱۳۴۴ خورشیدی باهمت انجمن آثار ملی و شهرداری همدان و توسط مهندس محسن فروغی انجام‌شده است. آرامگاه جدید، شاهکاری ممتاز و بدیع از معماری عصر جدید است که طرح اصلی آن تلفیقی از معماری قرن‌های هفتم و هشتم هجری و عصر حاضر است. آرامگاه به‌صورت تندیس گرا طراحی‌شده است و حجم ارائه‌شده فروغی برای آرامگاه، بیشتر شباهت به حجم‌های افلاطونی معماری مدرن دارد، با این فرق که حجم مذکور در اینجا بدون هیچ‌گونه لطافتی، بی‌روح طراحی‌شده است (بانی مسعود 1385,252)	آرامگاه سعدی محسن فروغی14 طرح آرامگاه را با الهام گرفتن از عناصر معماری سنتی ایران، در سال ۱۳۳۰ طراحی نمود. ساختمان به سبک ایرانی است با ۸ ستون از سنگ‌ که در جلوی مقبره قرار دارند و اصل بنا با سنگ سفید و کاشی‌کاری مزین است. بنای آرامگاه از بیرون به شکل مکعبی دیده می‌شود اما در داخل هشت‌ضلعی است با دیوارهایی از جنس مرمر و گنبدی لاجوردی. زیربنای اصلی آرامگاه حدود ۲۵۷ مترمربع است. ساختمان اصلی آرامگاه شامل دو ایوان عمود برهم است که قبر شیخ در زاویه این دو ایوان قرارگرفته است. سنگ‌قبر در وسط عبارتی هشت‌ضلعی قرار دارد بنادر سمت چپ به رواقی متصل می‌شود که در آن هفت طاق وجود دارد که با کف‌سازی سیاه‌رنگ به آرامگاه پیوند می‌خورد. بنای آرامگاه تا حدودی در طراحی سایت و برخورد ایده معماری شباهت خاصی به مقبره رضاشاه دارد و همانند آن، عناصر مدرن و سنتی در کنار هم قرارگرفته‌اند.

جدول شماره 1: معرفی نمونه‌های موردی

مبانی نظری پژوهش:

-       چیستی معماری یادمانی:

معماری یادمانی¹⁵ به‌گونه‌ای بنا گفته می‌شود که برای پاسداشت فرد یا رویدادی معین و البته مهم بر پا می‌گردد. ازنظر واژه­شناسی، واژه یادمان از دو بخش یاد «و» مان تشکیل‌شده است. پسوندمان پسوند سازنده اسم ذات و از ریشه ماندن است و با قرارگرفته در انتهای هر واژه به معنی ماننده، باشنده و بقایابنده خواهد بود و از سویی به محل یا جای و خانه اشاره می‌کند (معین). بدین ترتیب منظور از یادمان، اشاره به بودن و محلی است که در آن، به‌واسطه آن، یاد و خاطره­ای حفظ می‌شود و بقا می­یابد؛ که این امر چنانچه به مدد اثری معمارانه صورت پذیرد، بدان معماری یادمانی اطلاق خواهد شد (تتوی،1385:96). ایران را به‌صراحت می‌توان در زمره غنی و متنوع‌ترین سرزمین­ها به لحاظ میراث بناها و آثار یادمانی در جهان جای­داد. گفته می‌شود بناهای یادمانی ملهم از نخستین مقبره­ها هستند (آلسوپ، 1371: 58). ایران از این منظر نیز سرزمین مقبره­ها و شاهد حرم­های مطهر در جهان است. به‌طورکلی چهار گونه معماری یادمانی پیش روی ما است: الف (معماری یادمانی موزه­ای وآرکئولوژیک (باستان‌شناسانه)؛ مانند مقبره کوروش در پاسارگاد استان فارس و زیگورات ایلامی چغازنبیل در استان خوزستان و موارد مشابه دیگر. ب) معماری یادمانی تاریخی و فعال به‌مانند مقبره­ها و یادمان­های مشاهیر و مفاخر کشور از یادمان­ها و مقبره­های شاعران و چهره­های سیاسی و فرهنگی گرفته تا دیگر موارد مشابه. ج (معماری یادمانی آیینی و مقدس که ایران فرهنگی از این منظر سرآمد کشورهای جهان بوده و حرم­های مطهر و مشاهده مشرفه شیعه از زنده و غنی و فعال­ترین کانون­های معماری یادمانی در جامعه و جهان بشری ما هستند. د) معماری یادمانی که در آن جنبه زیباشناختی و هویت محوریت دارد. برج آزادی و بناهای یادمانی دیگر که اغلب در میدان­ها و پارک­ها و فضاهای شهری طراحی‌شده در این گروه جای دارد.

معماری یادمانی در بستر تاریخی معماری معاصر ایران:

از اواسط عصر قاجاریه، تحولی بنیادین در معماری ایران صورت گرفت؛ بدین نحو که منبع الهام، ساختار ایده­های طراحی و شکل معماری و در پی آن، مصالح و شیوه اجرای ساختمان به سمت جهان غرب گرایش پیدا کرد و معماری چند هزارساله ایران را به عقب رانده شد (قبادیان، 1392: 123). این روند در دوره بعد از انقلاب مشروطیت و دوره رضاخان، به گسست از سنت­های پیشین انجامید و شیفتگی به معماری فرنگی ظهور یافت. در اواخر دوران مشروطیت و معماری پهلوی اول، تأثیر از معماری غرب و جابه­جایی تصور و خیال هنرمند، از عالمی ذهنی به تصویری عینی ابعاد تازه­ای گرفت و نوعی از گرایش به معماری گذشته در معماری ایران باب شد (صارمی و رادمهر، 1376: 144). این دوره خاستگاه گرایش معماری تلفیقی است که در آن، ساختمان برای عملکرد جدید یا با فناوری و مصالح نوین طراحی و ساخته‌شده است؛ ولی شکل یا نمادهای غالبِ ساختمان سنتی است. یکی دیگر از شیوه­های طراحی بنادر این دوره، تحت تأثیر زمینه­های ملی­گرایانه، حمایت دستگاه دولتی، کاوش­های باستان­شناسی و معماری تاریخ­گرا در غرب، سبک ملی است. این معماری چیزی نیست مگر خوانش معماری نئوکلاسیک اروپایی با چاشنی موتیف­های ایران باستان و دوران اسلامی که رنگ و بوی ایرانی گرفته است (بانی مسعود، 1388: 199). معماری پهلوی دوم در قلمرو مثلث تأثیر فرهنگ و تمدن غرب، میراث تاریخی ایران با نقش پررنگ معماری قبل و بعد از اسلام و برآمدن معماری از بطن این دوره، قابل‌تعریف است (همان: 297). در اواخر دهه چهل، دستیابی به هویت ایرانی با تفحص در اصول معماری سنتی و الهام گرفتن از آن امکان­پذیر شد (ثبات ثانی، 1392:57). بدین ترتیب تلفیق معماری گذشته و معاصر ایران به‌صورت بدیع و جدید در سبک نوگرایی ایرانی ظاهر شد (قبادیان، 1392: 265). در این سبک فرم­های سنتی و معماری گذشته ایران دیگر به‌عنوان زینت برای ساختمان­های مدرن مورداستفاده قرار نگرفت، بلکه معمار از ابتدا سعی در تلفیق و نمایش هر دو جنبه فرهنگ بومی ایران و خصوصیات جهانی عصر مدرن در کالبد فیزیکی بنا را داشته است.

چگونگی به‌کارگیری دستورِ زبان شکلی در معماری

در سال­های اخیر، دستور زبان تحلیلی به‌طور گسترده در آثار متعدد، راهبردهای متداول را مشخص نموده و اساس علمی برای درک ترکیبات یک معماری خاص را پایه­گذاری کرده است. با توجه به گسترش ارائه دستور زبان شکلی در تحلیل موضوعات معمارانه، می‌توان این‌گونه استنتاج کرد که دستور زبان‌های شکلی به‌عنوان ابزار تحلیلی، نقشی بسیار مهم در پژوهش­های گذشته و آینده درزمینه­ی معماری بر عهده خواهند داشت. در سال 1981 نایت¹⁶، روشی برای خلق زبانِ دستور زبان و طراحی بر اساس نمونه­های موجود پیشنهاد کرد. وی با شروع از یک سبک شناخته‌شده، ارتباط فضایی و گرامرهای اساسی آن، قواعد را تردایسی نمودت ا برای سبک و دستور زبان جدیدش مبنایی ایجاد نماید (Tepavcevic, 2012:173). نایت بر این باور است؛ این روش می­تواند برای توصیف تکامل تاریخی یک سبک شناخته‌شده و نیز توسعه طرح­های جدید به کار گرفته شود (Knight,1981:98). دستور زبان شکل بر مبنای الگوریتم است. درواقع الگوریتم به ما این امکان را می­دهد تا محدودیت­های روش­های سنتی را از بین برده، سطحی از پیچیدگی و کنترل را در کار داشته باشیم. الگوریتم یک روال محاسباتی است که مقادیری را به عنوان ورودی دریافت کرده. پس از انجام چند دستورالعمل، ورودی را به خروجی تبدیل میکند. در این پژوهش ورودی الگوریتم شش بنای یادمانی منتخب است و دستورالعمل‌ها مجموعه قوانین جدول شماره 3 و خروجی­ها نیز الگوهای نوین خلق‌شده هستند (Eloy,2018: 86).

دستور زبان­های شکلی بر پایه به­کارگیری معناشناسانه زبان شکل و قواعد شکل­پذیری آن بوده و سامانه‌های تولیدکننده­ای هستند که بر اساس مجموعه­ای از قاعده­های شکلی به طراحی منجر می‌شوند که این مسیر ساختن اشکال پیچیده را از عناصر ساده ممکن ­می­سازد... اصطلاح دستور زبان شکلی، عموماً در دو سطحِ فضاییِ کامپیوتری و بصری شرح داده و در نظر گرفته‌شده است. در نگرش کامپیوتری، دستورزبان­شکلی، گروه­های قانونمندِ خاصی از سامانه‌های متخصص­اند که با آگاهی مصنوعی، اشکال هندسی تولید می‌کنند (Tepavcevic & Stojakovic, 2012:170). دستور زبان شکلی، به معنای واقعی کلمه، اشاره به دستور زبان بصری طراحی نیز دارد. به این معنا، دستور زبان شکلی، فلسفه نظاره به جهان را نه از طریق آموخته­ها و تحمیل پیچیدگی­ها؛ بلکه از طریق معنای عملی­اش در آن نقطه از زمان، ارائه می­دهد (Ozkar, 2009:150). بارزترین ویژگی دستور زبان شکلی این است که مجموعه­ای متشکل از تعداد متناهی قاعده و شکل، امکان تولید تعداد نامتناهی راه­حل طراحی را امکان‌پذیر می­سازد. علاوه به راین، می­تواند برای تجزیه اشکال پیچیده به‌عنوان ابزاری تجزیه­گر و برای تولید فرم­های پیچیده از یک‌شکل ساده به‌عنوان ابزاری ترکیب­گر به کار گرفته شود (. (Stiny, 2006: 187

تحلیل یافته‌ها:

با توجه به آنکه دستور زبان شکل الگوریتمی است که از اشکال پایه شروع می‌شود، جدول شماره 2 شش آرامگاه را مشخص و اشکال هندسی پایه هر شکل شناسایی شد. باید توجه داشت که نمونه­های موردی باید در چند مورد وجه تشابه داشته باشند؛ به‌طور مثال ستون، کلاه‌فرنگی و صفِه. در جدول شماره 2 در آرامگاه‌ها با کد D61 و D21,D31,D41,D51 اشکال پایه نمایان شده است. در کدهای D12,D22,D32,D42,D52 و D62  هسته اصلی آرامگاه نشان داده‌شده است و به ترتیب چهارستونی، هشت ستونی می‌شوند. در مرحله آخر نیز بناهایی که دارای صفه و پلکان هستند به نمایش گذاشته می‌شود.

جدول شماره 2: نمونه‌های منتخب و اشکال پایه

 

 

جدول شماره 3: مجموعه قوانین آرامگاه‌های منتخب با استفاده از دستور زبان شکل

در مجموعه قوانین جدول شماره 3 در ردیف RD11-15 قانون تبدیل کردن نقطه به مثلث است. در این گروه مثلث شکل پایه آرامگاه خیام است. با قانون R11 نقطه به مثلث تبدیل می‌شود. در قانون R12 مثلث، کپی و قرینه شده است. با اعمال قانون R13 مقبره چهارستونی می‌شود و با قانون R14 مقبره هشت ستونی و کامل می‌شود. در ردیف R22-25 مجموعه قوانین آرامگاه باباطاهر نشان داده‌شده است. با قانون R22 نقطه تبدیل به شکل پایه آرامگاه می‌شود. با قانون R23 هسته اصلی آرامگاه مشخص می‌شود و با قانون R24 آرامگاه چهارستونی می‌شود و با اجرای قانون R25 آرامگاه هشت­ستونی می‌شود. در ردیف R31-35 نیز مجموعه قوانین آرامگاه ابوعلی سینا نشان داده‌شده است. طبق قانون R31، نقطه تبدیل به شکل پایه­­ی مقبره می‌شود. با اعمال قانون R32 هسته اصلی آرامگاه نمایان می‌شود و با اعمال قانون R33 آرامگاه چهارستونی و همین­طور با اعمال قانون R34 آرامگاه هشت­ستونی و در قانون R35 آرامگاه نه­ستونی می‌شود. در R41-44 مجموعه قوانین آرامگاه سعدی نشان داده­شده است که با قانون R41 نقطه به شکل پایه­­ی آرامگاه تبدیل می‌شود و با اعمال قانون R42، هسته اصلی آرامگاه نشان داده­شده و با قانون R42 چهارستونی و با قانون R43 هشت­ستونی می‌شود. در R51-54 نیز مجموعه قوانین آرامگاه حافظ است. در قانون R51 نقطه تبدیل به شکل پایه­ی آرامگاه حافظ می‌شود و در قانون R52 چهارستونی و با اعمال قانون R53 هشت ستونی و با قانون R54 صفه و پلکان اضافه می‌شود. در R 61-6 نیز مجموعه قوانین آرامگاه کمال­الملک را مشخص‌شده است. در R61 نقطه به شکل پایه تبدیل می‌شود و در R62 دارای چهار قوس و در R63 شکل دارای هشت قوس می‌شود.

جمع‌بندی یافته­ها:

در این مرحله با استفاده از دستور زبان شکل، در قالب شش نمونه موردی منتخب که خود الگوهایی دیرپا در تاریخ و فرهنگ این سرزمین هستند، انواع گوناگونی از الگوهای فضایی خلق می‌شود و باگذشت زمان‌بر غنای گنجینه معماری یادمانی ایران افزوده می‌شود. در نمودار درخت تصمیم­گیری¹⁷ پروسه طراحی و تولیدی نشان داده‌شده است. شروع نمودار و پروسه طراحی از نقطه است که بر اساس قانون R11,R22,R31,R41,R51 به اشکال پایه تبدیل‌شدن. سپس بر اساس قوانین جدول شماره 3 فضاها تغییر پیدا می‌کنند. در هر شاخه ممکن است از قوانین ترکیبی استفاده شود (مثلاً از ترکیب دو قانون R42 و R52) و به طراحی جدید منجر می‌شود. شکل حاصل‌شده محصول نهایی است. درنهایت شاخه به طرح جدیدی می­رسد که تابه‌حال طراحی نشده است. با ادامه و با اعمال قانون­های متفاوت به طراحی­های متفاوت و نامتناهی می­توان­ دست­یافت.

 

نمودار شماره 2: درخت تصمیم‌گیری و ارائه طراحی نوین

نتیجه‌گیری:

 با توجه به آن­که طراحی فضایی باکیفیت یکی از اصلی­ترین اهداف معماران است، ازاین‌رو توجه آنان را به شیوه‌هایی جلب کرده که متکی بر آثار موفق نسل‌های پیشین و پیش دانسته‌های آنان است و به‌عنوان الگوهای موفق استفاده‌شده است. الگوهای فضایی که معمار ایرانی آن‌ها را خلاقانه قوام بخشیده است و درنهایت هویت فرهنگی جامعه را تداوم بخشیده است. بازیابی زبان معماری یادمانی و بازخوانی مجدد آن ارزش والایی دارد. در این پژوهش این کوشش با استفاده از فن دستور زبان شکل در شش بنای یادمانی معاصر انجام شد. با استفاده از روش دستور زبان شکل، اشکال پایه استخراج شد و چگونگی طراحی ساختار اصلی مقبره، ستون‌ها، صفه و کلاه‌فرنگی بیان شد (جدول شماره 2)؛ سپس مجموعه قوانین بر اساس اشکال پایه تدوین شد. به‌این‌ترتیب با کمک مجموعه متناهی از شکل پایه و دستورالعمل، تعداد نامتناهی راه‌حل طراحی در درخت تصمیم‌گیری خلق می‌شود. همان‌گونه که در نمودار شماره 3 مشخص است، دستور زبان شکل، به‌مثابه روش پژوهش انتخاب شد که متشکل از الگوریتمی است که اشکال پایه یا همان داده‌ها را طبق یک یا چند دستورالعمل به خروجی تبدیل می‌کند. نمونه‌هایی از اشکال پایه نمودار مشخص‌شده است؛ چگونگی ایجاد مجموعه قوانین در جدول شماره 3 آورده شده است؛ پس‌ازآن در درخت تصمیم‌گیری، طرح‌های نوین در راستای تداوم معماری یادمانی معاصر ایجاد می‌شود.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نمودار شماره 3: ساختار کلیِ چگونگی استفاده از دستور زبان شکل در بناهای منتخب

---

[1]  یونک به موضوع «کهن‌الگو» را در کتاب‌های «انسان و سمبلهایش» و «خدایان و ­انسان مدرن» پرداخته است.

[2]  N.L.R Hanson and A.D Radford(1986):”one modeling the work of the architecture Glen Murcutt”, in design computing,pp:189-203

[3]  H.Buelinkx(1993):”Wren s language of city church designs: a formal generative classification”,Environment and Planning B: Planning and Design 20,pp:645-676.

[4]  S-c chiou and R.Krishnamurti(1995):The grammar of Taiwanese traditional vernacular dwelling” Environment and Planning B8,pp:97-114.

 

[5]  Eisenberg

[6]  Gulen cagdas

[7]  Bojan Tepavcevic,Student of Novi sad University- shape grammar:the language of traditional Turkish house

[8]  Generative

 

[9]  شامل آرامگاه سعدی، حافظ، کمال‌الملک، باباطاهر، خیام و ابوعلی سینا است.

[10]  BEIRÃO, J and J. DUARTE. )2007(. Urban design with patterns and shape rules. Proceedings of the 2nd International Seminar on New Town Simulation: 1-11.

 

[11]  André Godar (1881 - 1965 م )، معمار و باستان‌شناس فرانسوی.

[12]  هوشنگ سیحون (۱۲۹۹-۱۳۹۳) معمار، طراح، نقاش و تندیس‌ساز سرشناس. او به «مرد بناهای ماندگار» شناخته می‌شود.

 

[13]  هوشنگ سیحون در مورد ایده اصلی کار می­نویسد؛ شنیده بودم که خیام گفته بود: «گور من در موضعی باشد که هر بهاری باد شمال بر من گل‌افشانی کند» بنابراین بنای یادبود و آرامگاه باید طوری ساخته شود که باز باشد و این خواسته خیام انجام شود.

 

[14]  (1286-1362 ه.ش) دومین رئیس دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران بود که پس از آندره گدار مدت ۹ سال ریاست دانشکده را بر عهده داشت. در کارنامه معماری فروغی می‌توان طراحی 3 آرامگاه را مشاهده کرد: آرامگاه رضاشاه در ری، آرامگاه سعدی در شیراز و آرامگاه باباطاهر در همدان.

 

[15]  monumental architecture

[16]  knight

[17]  Decision Tree

 

 

مأخذ

·       اپهام پوپ، آرتور (1365) معماری ایران، پیروزی شکل و رنگ. ترجمه کرامت الله افسر. تهران: یساولی، فرهنگسرا.

·       آلسوپ، بروس (1371) یک تئوری نوین در معماری. ترجمه: پرویز فروزی. تهران: کتاب‌سرا.

·       بانی مسعود، امیر(1388) معماری معاصر ایران. تهران: هنر معماری قرن.

·       تتوی،علی(1385) فرهنگ رشید. نصحیح و مقدمه اکبر بهدار وند. تهران: سیمای دانش.

·       ثبات ثانی، ناصر (1392) مقدمه‌ای بر برخی عوامل تأثیرگذار بر معماری معاصر ایران در فاصله ساله‌ای 1320 تا 1357. معماری و شهرسازی آرمان‌شهر،(شماره 49 (.

·       حمزه نژاد، مهدی (1396). تحلیل اصول فضایی و الگو گزینی بهینه در معماری الگوگرای معاصر ایران، مطالعات معماری ایران، بهار و تابستان 1396، (شماره 11).

·       دهخدا، لغت‌نامه آنلاین.

·       سیروس، باور (1388(. نگاهی به پیدایی معماری نو در ایران، تهران: نشر فضا.

·       صارمی، علی‌اکبر؛ رادمرد، تقی. (1376)  ارزش‌های پایدار در معماری ایران. تهران: سازمان میراث فرهنگی.

·       قبادیان، وحید(1392)  سبک‌شناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران. تهران: مؤسسه علم معمار.

·       معین، لغت‌نامه آنلاین.

·       Eloy, S. Pauwels, P. and Economou. (2018) A. AI EDAM special issue: Advances in implemented shape grammars: Solutions and applications. Artificial Intelligence for Engineering Design, Analysis and Manufacturing, 32(2), 131-137.

·       Knight, T.W(1981). the forty-one-steps, Environment and Planning,B8,PP: 97-114.

·       Ozkar, M (2009). Formal properties of grammars. in Handbook of Mathematical Psychology, Volume 2. New York.

·       Stiny, G (2006). Shape: Talking about Seeing and Doing. MIT Press, Cambridge, MA, USA.

·       Tepavcevic, B.& Stojakovic V (2012).Shape grammar in contemporary architectural theory and design. Series: Architecture and Civil Engineering,University of Novi Sad, Faculty of technical sciences, Department of Architecture and Urbanism,, (10):110-140.