بررسی روانشناختی محیط بازار از منظر رفتار در بازارهای سنتی و مدرن (مورد مطالعه بازار های شهر خرم آباد)
محورهای موضوعی : روانشناسی محیطیسمیه امرایی 1 * , نسیم لطیفی مهر 2 , مهدی شریفی 3
1 - دانشجوی کارشناسی ارشد معماری، گروه معماری، واحد خرم آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، خرم آباد، ایران
2 - دانشجوی کارشناسی ارشد معماری، گروه معماری، واحد خرم آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، خرم آباد، ایران
3 - گروه معماری، واحد خرم آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، خرم آباد، ایران
کلید واژه: تعامل با محیط, جذابیت های شهری, مبلمان بازارهای سنتی, بازارهای سنتی شهر خرم آباد,
چکیده مقاله :
بازار، فضایی است با پیشینه کهن، که از ابتدای شهرنشینی بشر همواره نقش مهمی در زندگی شهری ایفا کرده است. بازار فضایی برای داد و ستد، کانون شورش ها و جنبش ها، گردهمایی های مذهبی بوده و همچنین بر رفتار افرادی که در آن حاضر هستند نیز اثر گذار است. پژوهش حاضر یک پژوهش کمی است. این پژوهش با هدف مشخص نمودن تاثیر محیط بر رفتار افراد در دو جامعه مدرن و سنتی انجام شده است. بازار های مورد مطالعه در این پژوهش، بازار سنتی شهر خرم آباد (میدان گپ) و پاساژهای محدوده خیابان شهدای شرقی شهر خرم آباد هستند. پرسشنامه استفاده شده، پرسشنامه ای محقق ساخت است. در بخش آماری پژوهش ضریب آلفای کرونباخ 785/0 به دست آمد و ﺑﺮاي ﺗﻌﻴـﻴﻦ راﺑﻄﻪ متغییر ها از ﺿﺮﻳﺐ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﭘﻴﺮﺳﻮن اﺳﺘﻔﺎده ﮔﺮدﻳﺪ. داده ﻫﺎ ﺣﺎﻛﻲ از آن است که رابطه معناداری بین مولفه ها وجود دارد. میزان ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ بین متغیرها مقدار417/0 به دست آمد که میزانی ﻣﻌﻨﺎدار و ﻣﺜﺒﺖ بود. در بخش تحلیل آماری برای توصیف متغیرهای پژوهش از نرم افزار SPSS استفاده شده است. از 38 ﻧﻔﺮ شرکت کننده در این تحقیق 20 نفر زن و 18 نفر مرد بودند. بر اساس فراوانی که از پاسخ های پرسشنامه به دست آمده است بیشترین مولفه تعامل است که بالاترین رتبه را در فضای بازارهای سنتی دارد. همچنین مولفه جذابیت فضایی برای بازارهای مدرن دارای بالاترین رتبه است. در رده فضای سنتی مبلمان شهری پایین ترین مرتبه را کسب کرده است که این نمایانگر نامناسب بودن این بخش در فضای بازار شهر خرم آباد می باشد. از نتایج این پژوهش می‌توان چنین استنباط کرد که با وجود جذابیت‌هایی که در فضای مدرن و بازار های مدرن در شهر خرم اباد وجود دارد اما افراد تعامل و احساس امنیت بیشتری در فضای سنتی دارند که این دو عامل از مهم ترین عوامل در نشان دادن تاثیر بازخورد مناسب فضا و محیط بر رفتارهای افراد می باشد.
The market, as an urban element, is a spatial institution with a long-standing history that has played a crucial role since the dawn of urbanization. Markets have served not only as centers of trade but also as scenes of revolutions, religious gatherings, and social interactions, deeply influencing the behaviors of those present. Numerous studies have examined the interplay between human behavior and the environment, highlighting their mutual influences. The present research adopts a qualitative approach concerning the collection of theoretical sources and a quantitative approach based on the statistical data analyzed. The objective of this study was to investigate how the environment shapes individual behaviors within both modern and traditional market settings. Specifically, the research focused on the traditional market of Khorramabad (Gap Square) and the modern arcades along the eastern Shohada Street. Data were collected through a researcher-designed questionnaire using a Likert scale. The statistical validity and reliability coefficient was calculated at 0.785, and Pearson’s correlation coefficient was used to assess the relationships among variables. Findings revealed a moderate, significant, and positive relationship between key components (correlation coefficient: 0.417). Descriptive statistics were conducted using SPSS 21. Among the 38 participants (20 female, 18 male), the majority were single, aged between 20 and 30 years, and 55% held a master’s degree. According to the frequency analysis, interaction was identified as the most prominent component within traditional market spaces, whereas spatial attractiveness ranked highest for modern markets. Conversely, urban furniture ranked lowest in the traditional market category, highlighting deficiencies in this area in Khorramabad. Overall, despite the allure of modern market spaces, the study concludes that traditional markets elicit greater social interaction and a stronger sense of security—two critical factors demonstrating the powerful feedback of spatial and environmental design on human behavior.
1. آلتمن، آ. (۱۳۸۲). محیط و رفتار اجتماعی: خلوت، فضای شخصی، قلمرو و ازدحام (نوبت اول). تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
2. ایرجی، ج.، و قشمی، س. (۱۴۰۳). بررسی تأثیر روانشناسی محیط در طراحی معماری مراکز آموزشی کودکان با هدف ارتقای خلاقیت. مطالعات میان‌رشته‌ای معماری ایران، ۳(۶)، ۱۳۳-۱۴۸. https://doi.org/10.22133/isia.2025.487593.1117
3. احمدی، ح.، حق‌بیان، ر.، و نبی‌زاده ذوالپیرانی، م. (۱۳۹۹). بررسی الگوهای رفتاری استفاده‌کنندگان فضای شهری جهت پایداری اجتماعی محیط، مطالعه موردی: محور تجاری محله ساغری‌سازان شهر رشت. مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، ۱۵(۲ [پیاپی ۵۱])، ۵۴۵-۵۶۰. https://www.magiran.com/p2192444
4. امامقلی، ع.، آیوازیان، س.، زاده‌محمدی، ع.، و اسلامی، س.غ. (۱۳۹۱). روانشناسی محیطی، عرصه مشترک معماری و علوم رفتاری. علوم رفتاری، ۴(۱۴)، ۲۳-۴۴. https://sid.ir/paper/190530/fa
5. بحرینی، ح. (۱۳۹۳). فرایند طراحی شهری (چاپ نهم). تهران: دانشگاه تهران.
6. پاکزاد، ج.، و بزرگ، ح. (۱۳۹۱). الفبای روانشناسی محیط (چاپ اول). تهران: انتشارات آرمانشهر.
7. پاک‌نژاد، ن.، طبیبیان، م.، و لطیفی، غ. (۱۴۰۰). چگونگی شکل‌گیری الگوهای رفتاری در سازمان فضایی محلات «زرگنده» و «درّوس» با استفاده از نرم‌افزار «اگراف». باغ نظر، ۱۸(۹۷)، ۴۷-۶۲. https://doi.org/10.22034/bagh.2020.242285.4622
8. جایدری، ا.، و جعفری‌خواه، س. (۱۳۹۲). بررسی مولفه‌های کالبدی محیط‌های آموزشی و تاثیر آن‌ها بر رفتار کاربران. در کنفرانس ملی معماری و شهرسازی (انسانگرا). https://sid.ir/paper/895218/fa
9. حجتی، س.ع.، قنبری ارپادرسی، ث.، اکبری شهابی، ع.، نوزادکلی کند، ز.، و ولایی، ف. (۱۴۰۲). تاثیر مفهوم روانشناختی و نقش آن در برنامه‌ریزی درسی. در هشتمین همایش ملی تحقیقات میان‌رشته‌ای در مدیریت و علوم انسانی، تهران. https://civilica.com/doc/200621
10. دانشگر مقدم، گ.، بحرینی، س.ح.، و عینی فر، ع. (۱۳۹۰). تحلیل اجتماع‌پذیری محیط کالبدی متأثر از ادراک طبیعت در محیط انسان‌ساخت. هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، ۳(۴۵)، ۲۷-۳۸.
11. رهبری‌منش، ک.، و رحمتی‌زاده، ع. (۱۳۹۲). بررسی عوامل مؤثر کالبدی در محیط‌های آموزشی جهت بهبود فرایند یادگیری کودکان: بررسی موردی مدارس ابتدایی شهر رشت. در همایش منطقه‌ای تازه‌های معماری، شوشتر. https://civilica.com/doc/196327
12. شاهچراغی، آ.، و بندرآباد، ع. (۱۳۹۴). محاط در محیط. تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.
13. شمس، ف.، پورجعفر، م.ر.، و اسدپور، ه. (۱۴۰۲). شناسایی تحولات کرونولوژیک الگوهای رفتاری افراد در بازار سنتی ایرانی (مورد مطالعه: بازار وکیل شیراز). پژوهش‌های جغرافیای انسانی، ۵۵(۴)، ۷۱-۹۲. https://doi.org/10.22059/jhgr.2022.346282.1008517
14. فرزام شاد، م. (۱۳۸۶). مبانی برنامه‌ریزی و طراحی مراکز تجاری. تهران: موسسه انتشاراتی جهان جام جم.
15. فروتن، ز.، و طبیبیان، م. (۱۴۰۲). جهانی شدن و الگوهای رفتاری شهروندان در فضاهای شهری؛ طراحی مدل و تبیین با نظریه زمینه‌ای (مورد مطالعاتی: فضای عمومی مرکز شهر رشت). نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، ۱۵(۱)، ۸۷-۱۱۴. https://www.magiran.com/p2613697
16. عینی فر، ع. (۱۳۸۶). نقش غالب الگوهای عام اولیه در طراحی محله‌های مسکونی معاصر. هنرهای زیبا، ۳۲، ۴۹-۶۰.
17. عظیمی‌سغین، ع.، حسنی‌آشورزاده، ع.، و منتجب، س. (۱۳۹۸). تحلیل و ارزیابی الگوهای رفتاری شهروندان در طراحی جدید میدان شهدا کرمان (مشتاق) و رابطه آن با معیارهای تعامل‌پذیری اجتماعی و عناصر کالبدی-معماری. شباک، ۵(۱۱ [پیاپی ۵۰])، ۱-۶. JR_SHEBAK-5-11_001
18. لطیفی، ا.، و سجادزاده، ح. (۱۳۹۳). ارزیابی تأثیر مؤلفه¬های کیفیت محیطی بر الگوهای رفتاری در پارک‌های شهری: مطالعه موردی پارک مردم همدان. مطالعات شهری، ۱۱، ۳-۱۸. https://urbstudies.uok.ac.ir/article_9563
19. مرتضوی، ش. (۱۳۸۰). روانشناسی محیط و کاربرد آن. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
20. مطلبی، ق. (۱۳۸۰). روانشناسی محیطی؛ دانشی نو در خدمت معماری و طراحی شهری. هنرهای زیبا، (۵۲)، ۵۲-۶۷.
21. معروفی، ح.، بمانیان، م.ر.، و یگانه، م. (۱۴۰۰). تبیین عوامل کالبدی رفتار فضایی در خانه‌های سنتی شهر میبد. مطالعات محیطی هفت حصار، ۹(۳۵)، ۳۱-۴۶. https://doi.org/10.52547/hafthesar.9.35.4
22. پاک‌نژاد، ن.، و لطیفی، غ. (۱۳۹۷). تبیین و ارزیابی تأثیرات مؤلفه‌های محیطی بر شکل‌گیری الگوهای رفتاری در فضاهای شهری (از نظریه تا عمل: مطالعه میدان تجریش). باغ نظر، ۱۵(۶۹)، ۵۱-۶۶. https://doi.org/10.22034/bagh.2019.82313
23. میرزاپور رشنو، س. (۱۳۹۵). فلاک‌الافلاک بنایی استثنایی در خرم‌آباد. پایگاه خبری یافته. https://golvani.ir/1397/09
24. معماریان، غ. (۱۳۹۰). معماری ایرانی (نوبت اول). تهران: سروش دانش.
25. Altman, I. (1993). Dialectics, physical environments, and personal relationships. Communication Monographs, 60, 26–34.
26. Appleyard, D. (1976). Livable urban streets: Managing auto traffic neighborhoods. Washington, DC: Government Printing Office.
27. Hataminejad, H., Hataminejad, H., Ziyari, K., & Pourahmad, A. (2020). The role of urban spaces in creating abnormal behavior patterns with emphasis on crime prevention: Case study area: Chahar Bagh neighborhood of Samen district of Mashhad. Urban Structure and Function Studies, 7(24), 99–127. https://doi.org/10.22080/usfs.2020.16915.1845
28. Haas, T., Littke, H., & Elahe, K. (2020). Urban form and human behavior in context of livable cities and their public realms. Scholarly Journal of Psychology and Behavioral Sciences, 3(4). https://doi.org/10.32474/SJPBS.2020.03.000167
29. Dunlap, R. E., & Michelson, W. (Eds.). (2002). Handbook of environmental sociology. Greenwood Press.
30. Spilkova, J., & Hochel, M. (2009). Toward the economy of pedestrian movement in Czech and Slovak shopping malls. Environment and Behavior, 41(3), 443–455. https://doi.org/10.1177/0013916508325003
31. Saidi, M., Behzadfar, M., Kheyroddin, R., et al. (2023). Analysis of factors affecting the normativity of the behavioral patterns of citizens in the urban space. GeoJournal, 88, 5959–5971. https://doi.org/10.1007/s10708-023-10951-1
32. Askarizad, R., & Safari, H. (2020). The influence of social interactions on the behavioral patterns of the people in urban spaces (case study: The pedestrian zone of Rasht Municipality Square, Iran). Cities, 101, 102687. https://doi.org/10.1016/j.cities.2020.102687
34. https://golvani.ir/1397/09
35. https://neshan.org/maps/places
36. https://www.isna.ir/news/1403053020784