شگردهای طنزپردازی در حدیقة‌الحقیقه سنایی و کارکرد ارتباطاتی آن

محورهای موضوعی : اجتماعی (با ویژگی ادبی و هنری)

سیده الهام باقری ¹ (دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.)
احمد خاتمی ² (استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.)

تاریخ دریافت : 1401/09/11 تاریخ پذیرش : 1401/09/30 تاریخ انتشار : 1402/04/01

کلید واژه: نظریۀ تضاد, سنایی, حدیقه, نظریۀ بازی‌ها, نظریۀ برتری, شگرد طنز,

چکیده مقاله :

سناییِ غزنوی (545یا529-467 ق.)، اغلب به شاعر نوآور مشهور است. از نوآوری‌های او، کاربرد طنز در نوشتار حدیقه به‌منظور تفهیم بهتر موضوعات عرفانی برای سالکان و مخاطبان مباحث عرفانی‌ست. به‌گونه‌ای که پس از سنایی این شیوه، در میان عرفای صاحب اثر رواج یافت؛ به‌ویژه عطار و مولوی از آن بسیار استفاده کرده‌اند. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و بر پایۀ پژوهش کتابخانه‌ای، به یافتن شگردهای طنزنویسیِ سناییِ غزنوی در جامعۀ آماریِ حدیقة‌الحقیقه پرداخته، و ضمن بررسی مختصات هر شگرد، و دسته‌بندی یافته‌های پژوهش در شاخه‌های نظریه‌های طنز (برتری، تناقض/تضاد، رهایی، بازی‌ها) این شگردها را از منظر کارکرد امروزی آن تحلیل و بررسی کرده‌است.نتیجه‌های به‌ دست‌‌آمده از این پژوهش، نشان می‌دهد تمامیِ شگردهای طنزساز حدیقۀ سنایی تئوریِ بازی‌ها را تقویت می‌کند. هم‌چنین درصد مجموع بازی‌های زبانی 4/67درصد از کل شگردهای طنز حدیقه، بیش‌تر در حکایت‌ها (بخش روایی) به‌ویژه در حکایت‌های نیمۀ دوم حدیقه دیده می‌شود. در مقام بعدی، شگردهای تقویت‌کنندۀ نظریۀ برتری (5/8درصد) جای دارد، که درکل حدیقه پراکنده است. درنتیجه می‌توان گفت، سنایی برای تفهیم بهتر آموزه‌های عرفانی، اخلاقی و فلسفی خود، به کارکرد بازی و تأثیرگذاریِ آن آگاه بوده، و از طنز ناشی از آن با اشراف کامل بهره برده‌است؛ اما اغلب با نگاه برتری‌جویانه و تنبیهی (آگاهی‌بخشی)، به تحقیر شخصیت‌های حکایت‌ها یا مخاطب پرداخته‌است، و از میان 53 حکایت و تک‌بیت‌ها، تنها 7 حکایت و 6 بیت طنزآمیز (هم‌سو با نظریه‌های بازی‌ها، رهایی و تضاد) کارکرد رسانه‌ای دارد.

چکیده انگلیسی:

Sana'i of Ghaznavi (545 or 529-467 A.H.), is often known as an "innovative poet". One of his initiatives is the use of humor in "Hadiqah al-Haqiqah". Because he intends to explain mystical topics to novice mystics and readers of this book with popular methods. After Sana'i, famous mystics such as Attar Neishabouri and Maulana Jalaluddin Balkhi used humor a lot. This article, with a descriptive-analytical method and based on library research, has found the satirical techniques of "Hadiqah-ul-Haqiqah". While examining each trick and finding their connection with humor theories (Relief Theory, games theory, superiority theory, ‎ Incongruity ‎Theory), the researcher  has analyzed and investigated the function of these modes today.The results show that all the satirical techniques of "Hadiqa al-Haqiqeh" strengthen the theory of games. Also, the total number of "language games" is 67.4% of the total humorous tricks of Hadeeghah, mostly seen in anecdotes (narrative part), especially in the anecdotes of the second half of Hadeeghah. After that, there are techniques that strengthen the theory of superiority (8.5%), which can be seen in the whole "Hadiqah al-Haqiqah". As a result, it can be said that Sana'i was aware of the function of the  language game and its impact in order to teach mysticism, ethics and philosophy correctly and fully, and has benefited from it by using the effect of satire to better understand the content; But often with a superiority-seeking and informative view, he humiliates and mocks the characters of the stories or the audience. Out of 53 anecdotes and monographs, only 7 anecdotes and 6 humorous verses (in line with the theories of games, liberation and conflict) are functional in the communication.

منابع و مأخذ:

کتاب‌ها

ارسطو (1357) فن شعر، ترجمة عبدالحسین زرین‌کوب، تهران: امیرکبیر.

ارسطو (1378) اخلاق نیکوماخوس، ترجمة محمدحسن لطفی، تهران: طرح نو.

ارسطو (1392) خطابه، ترجمة اسماعیل سعادت، تهران: هرمس.

انوری، حسن (1381) فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن.

برن، اریک (1396) بازی‌ها/ روان‌شناسی روابط انسانی، ترجمة اسماعیل فصیح، تهران: نشر ذهن‌آویز.

بهزادی اندوهجردی، حسین (1378) طنز و طنزپردازی در ایران (پژوهشی در ادبیات اجتماعی، سیاسی، انتقادی-علل روانی و اجتماعی)، تهران: صدوق.

بهزادی اندوهجردی، حسین (1389) تاریخ سیستان، مصحح: محمدتقی بهار، تهران: اساطیر. پادشاه، محمد (1363) آنندراج: فرهنگ جامع فارسی، تهران: کتاب‏فروشی خیام.

حلبی، علی‏اصغر (1390) گزیدة حدیقه الحقیقه، تهران: اساطیر.

خطیب‏ رهبر، خلیل (1375) تاریخ بیهقی، تهران: مهتاب.

درّی، زهرا (1386) شرح دشواری‏هایی از حدیقه الحقیقه سنایی، تهران: زوّار.

راستگو، سیدمحمد (1380) گزینش و گزارش حدیقه سنایی، تهران: سمت.

زرین کوب، عبدالحسین (1388) شعر بی‏دروغ شعر بی‏نقاب، تهران: علمی.

سمیعی گیلانی، احمد (1385) نگارش و ویرایش، تهران: سمت.

سنایی، ابوالمجد مجدود (1359) حدیقه‌الحقیقه و شریعه‌الطریقه، تصحیح و تحشیه محمدتقی مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1392) زبان شعر در نثر صوفیه [درآمدی به سبک‏شناسیِ نگاه عرفانی]، تهران: سخن.

صلاحی، عمران، اسدی‏پور، بیژن (1384) طنزآوران امروز ایران، تهران: مروارید.

صفی‌پوری، عبدالرحیم بن عبدالکریم (1377ق.) منتهی الارب، تهران: اسلامیه، افست.

فروزه، کاترین (1398) چرا فیلسوفان نمی‌توانند بخندند، ترجمة علی سیاح. تهران: چشمه.

فولادی، علیرضا (1377) لغت‏نامة دهخدا، تهران: دانشگاه تهران.

فولادی، علیرضا (1386) طنز در زبان عرفان، قم: فراگفت.

مدرس رضوی، محمدتقی (1340) دیوان انوری، تهران: دانشگاه تهران. مدرس رضوی، محمدتقی (بی‌تا) تعلیقات حدیقه الحقیقه، تهران: علمی.

منزوی، علی‏نقی (1387) نامه‏های عین‏القضات، جلد سوم، تهران: اساطیر.

نصیرالدین توسی (1326) اساس الاقتباس، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.

مقالات

اصلانی همدانی، محمدرضا. (1384). طنزنامه (نگاهی به چند اصطلاح و موضوع رایج در هنر طنز). رشد آموزش زبان و ادب فارسی، (73)، 83-78.

انوری، حسن. (1386). طنز حافظ: ساختار طنز ادبی و نمونه‏هایی از طنز در نظم و نثر فارسی. فردوسی، (53 و 52)، 22-20.

دری، زهرا، تاجیک، پگاه. (1390). بررسی حکایات طنزآمیز حدیقه سنایی با نگاهی به سه نظریه درباب طنز. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 3(8)، 112-131.

فرزاد، عبدالحسین. (1379). جایگاه طنز در زبان و فرهنگ ایرانی. روزنامة دوران امروز، 97، 22.

منابع لاتین

Eastman, Max. (1921). The Sense of Humor, Uitgever: Octagon Books, 1972, Oorspronkelijk uit de University of Michigan, Gedigitaliseerd: 27 feb 2008, ISBN: 0374924546, 9780374924546.

Ennis, E. Garrett. (2014) .How Humor Works - A Clear Proposal For a Classic Question. Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=2471707. Morreall, J. (1982). “A New Theory of Laughter.” Philasophical Studies. Philosophy in the Analytic Tradition, 42,( 2), 243-254.

Books

Aristotle (1978) The Art of Poetry. Trans. Abdul Hossein Zarinkoub, Tehran: Amir Kabir.

Aristotle (1999) The Ethics of Nicomachus, Trans. Mohammad Hasan Lotfi, Tehran: New Design.

Aristotle (2013) Rhetoric.Trans. Ismail Saadat, Tehran: Hermes.

Anvri, Hassan (2002) Comprehensive Dictionary of Speech, Tehran: Sokhn.

Bern, Eric (2016) Games/ Psychology of Human Relations, Trans. Esmail Fasih, Tehran: Mendanaviz Publishing.

Behzadi Andohjardi, Hossein (1999) Humor and Satire in Iran (a study in social, political, critical literature-psychological and social causes), Tehran: Sadouq.

Behzadi Andohjardi, Hossein (2010) History of Sistan, editor: Mohammad Taghi Bahar, Tehran: Asatir.

Padseh, Mohammad (1984) Annadraj: Farhang Jame Farsi, Tehran: Khayyam bookstore.

Halabi, Ali Asghar (2011) Excerpt from Hadiqa al-Haqiqah, Tehran: Asatir.

Khatib Rehbar, Khalil (1996) History of Beyhaqi, Tehran: Mehtab.

Dorri, Zahra (2006) Description of Difficulties from Hadiqah Al-Haqiqah Sanai, Tehran: Zovar.

Rastgo, Seyyed Mohammad (2010) Selection and Report of Hadiqeh Sanai, Tehran: Smit.

Zarin Koob, Abdul Hossein (2009) Unrevealed Poem, Tehran: Ilmi.

Samii Gilani, Ahmed (2005) Writing and Editing, Tehran: Samt.

Sanai, Abol Majdod Majdod (1980) Hadiqah-al-Haqiqah and Sharia-al-Tariqah, corrected and updated Mohammad Taghi Modares Razavi, Tehran: University of Tehran.

Shafi'i Kodkani, Mohammad Reza (2012) The Language of Poetry in Sufiya's Prose [an introduction to the stylistics of the mystical view], Tehran: Sokhn.

Salahi, Imran, Asdipour, Bijan (2005) Today's Humorists of Iran, Tehran: Marwarid.

Farouzeh, Catherine (2018) Why Philosophers Can't Laugh, Trans. Ali Sayah. Tehran: Cheshme.

Fuladi, Alireza (1998) Dictionary of Dehkhoda, Tehran: University of Tehran.

Safi Puri, Abdul Rahim bin Abdul Karim (1957) Mentehi al-Arab, Tehran: Islamia, Offset.

Fuladi, Alireza (2007) Humor in the Language of Mysticism, Qom: Faragoft.

Madras Razavi, Mohammad Taghi (1961) Divan Anuri, Tehran: University of Tehran.

Modares Razavi, Mohammad Taqi (No date) Commentaries on Hadiqa al-Haqiqah, Tehran: Ilmi.

Manzavi, Ali Naqi (2008) Letters of Ain al-Qadat, third volume, Tehran: Asatir.

Nasir al-Din Tosi (1947) based on quotations, edited by Mohammad Taghi Modares Razavi, Tehran: University of Tehran.

Articles

Aslani Hamdani, Mohammadreza. (2005). humor (a look at some common terms and topics in the art humor). The Growth of Persian Language and Literature education, (73), 83-78.

Anuri, Hassan. (2007). Hafez's Humor: the Structure of Literary Humor and Examples of Humor in Persian Poetry and Prose. Ferdowsi, (53 and 52), 22-20.

Duori, Z., Tajik, P. (2011). examining the satirieal aneeedotes of. Interpretation and Analysis of Persian Language and Literature Texts (Dehkhoda), 3(8), 112-131.

Farzad, Abdul Hossein. (2000). The place of humor in Iranian language and culture. Today's newspaper, 97, 22.

Latin References

Eastman, Max. (1921). The Sense of Humor, Uitgever: Octagon Books, 1972, Oorspronkelijk uit de University of Michigan, Gedigitaliseerd: 27 feb 2008, ISBN: 0374924546, 9780374924546

Ennis, E. Garrett. (2014) .How Humor Works - A Clear Proposal For a Classic Question. Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=2471707. Morreall, J. (1982). “A New Theory of Laughter.” Philasophical Studies. Philosophy in the Analytic Tradition, 42,( 2), 243-254.