خوانش تأویلی آتش در تفاسیر عرفانی قرآن تا قرن ششم با تأکید بر قصه ابراهیم (ع) و موسی (ع)

محورهای موضوعی : سبک شناسی (با ویژگی ادبی و هنری)

افسانه رحیمیان ¹ , بهمن نزهت ²

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران.
2 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران.

تاریخ دریافت : 1399/12/25 تاریخ پذیرش : 1400/03/05 تاریخ انتشار : 1403/01/01

کلید واژه: تأویل, تفسیر عرفانی, آتش, ابراهیم (ع), موسی (ع).,

چکیده مقاله :

مفسران عارف با الهام‌گیری از این فرموده امام صادق (ع) که «زبان قرآن چندبعدی است»، سطوح معنایی متعددی برای قرآن در نظر گرفته‌اند و بر این مهم که تفسیر امری پایان‌ناپذیر است، پای فشرده‌اند. این جستار با مطالعه تفاسیر عرفانی از آغاز تا قرن ششم، در پی نمایاندن ظرفیت بالای زبان تأویلی در مضمون‌سازی و گذر از زبان سطحی و ظاهر الفاظ قرآنی در دو قصه «افکنده شدن حضرت ابراهیم (ع) در آتش و سرد شدن آن بر ایشان، و تجلی خدا بر حضرت موسی (ع) در هیئت آتش از درخت» است. نگارندگان با روش اسنادی و تحلیل محتوا، در صدد پاسخگویی به پرسش‌هایی چون: زبان تأویلی تا چه اندازه در ارائه خوانش‌های متفاوت و گذر از نظام تک‌معنایی درباره مقوله آتش مؤثر بوده است؟ و اینکه آیا نوع برداشت مفسران عارف از مفهوم نمادین آتش در داستان مواجهه هر دو پیامبر با وجود اختلاف در معنی سمبلیک و نمادین آن، در نهایت به یک مفهوم واحد انجامیده است؟، برآمده‌اند. یافته‌ها بیان‌گر آن است که مفسران عارف با اتکاء بر خوانش تأویلی در آتش هر دو قصه از معانی قراردادی و مألوف و نظام تک‌معنایی فراتر رفته‌اند و به ساحتی عمیق‌تر از معانی و خوانش‌هایی متفاوت دست یافته‌اند و در پذیرش مفاهیم رمزگونه به‌عنوان معانی دیگر آتش و در ضمن مرور یک دوره از مراحل سيروسلوك انفسی، طريقت عملي و نظري و مقامات عرفاني در ذهن مخاطب مؤثر بوده‌اند.

چکیده انگلیسی:

Mystic commentators, inspired by Imam Sadegh who said that "the language of the Qur'an is multidimensional", have considered several levels of meaning for the Qur'an and They insist that interpretation is infinite. This study by studying mystical interpretations from the beginning to the sixth century, seeks to show Following the demonstration of the high capacity of interpretive language in thematic and transcendental language and the appearance of Quranic words in two stories: “The throwing of Prophet Ibrahim in the fire and its cooling on him, and Manifestation of God on Prophet Moses in the form of fire from a tree. Authors with documentary method and content analysis, In order to answer questions such as: To what extent has interpretive language been effective in providing different readings and passing through the one-meaning system on the subject of fire? And whether the mystical commentators' perception of the symbolic concept of fire in the story of the encounter of the two prophets, despite the difference in its symbolic and symbolic meaning, has finally led to a single concept? The findings indicate that the mystic commentators, by relying on the interpretive reading in the fire of both stories, have gone beyond the conventional and conventional meanings and the one-meaning system and have reached a deeper realm of different meanings and readings and in accepting the cryptic concepts as other meanings of fire and while reviewing a period of stages of psychic cirrhosis, practical and theoretical methods and mystical authorities have been effective in the minds of the audience.

منابع و مأخذ:

کتاب‌ها
قرآن کریم.
صحیفه سجادیه.
آملی، حیدربن‌علی. (1416). تفسیر المحیط الاعظم و البحر الخضم فی تأویل کتاب اللّه العزیز المحکم، جلد ۱، تهران: چاپ محسن موسوی تبریزی.
ابن جوزی. (1404). نزهة‌الأعین‌النواظر فی علم‌الوجوه و النظائر، جلد۱، بیروت: چاپ محمد عبدالکریم کاظمی راضی.
ابوالفتوح رازی، حسین‌بن‌علی. (1408). روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیر القرآن، به‌کوشش محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، جلدهای 13 و 15، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
انصاری، خواجه عبدالله. (1361). منازل‌السایرین، تهران: مولی.
بقلی شیرازی، روزبهان بن ابونصر. (1383). عبهرالعاشقین، به‌کوشش هانری کربن و محمد معین، تهران: انستیتو ایران و فرانسه.
پورنامداریان، تقی. (1382). تحفه‌های آن‌جهانی؛ سیری در زندگی و آثار مولانا جلال‌الدین رومی، به‌کوشش علی دهباشی، تهران: سخن.
حسینی، سیدقوام‌الدین. (1389). عرفان اسلامی، تهران: زمزم هدایت.
حقوقی، عسکر. (1346). تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی، 3 مجلد، تهران: دانشگاه تهران.
خرمشاهی، بهاءالدین. (1398). قرآن شناخت: مباحثی در فرهنگ و فرهنگ‌آفرینی قرآن، تهران: ناهید.
دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. (1374). زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، جلد 1، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
دایرةالمعارف تشیع. (1390). زیرنظر گروهی از مؤلفان، جلد12، تهران: حکمت.
سرّاج، ابونصر. (1914م). اللمع فی التّصوف، رنولد الن نیکلسون، تهران: جهان.
سلمی، محمدبن‌حسین. (1369). حقایق‌التفسیر، به‌کوشش نصرالله پورجوادی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
سندز، کریستین. (1397). تفاسیر صوفیانه قرآن از سده چهارم تا نهم، ترجمه زهرا پوستین‌ دوز، تهران: حکمت.
سیوطی، جلال‌الدین. (1384). الإتقان فی علوم القرآن، ترجمه سید مهدی حائری قزوینی، جلد 2، تهران: امیرکبیر.
علامه طباطبایی، محمدحسین. (1366). المیزان فی تفسیرالقرآن، جلد 3، بیروت: المؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد. (1386). تمهیدات، با مقدمه و تصحیح و تحشیه و تعلیق عفیف عسیران، تهران: منوچهری.
قشیری، عبدالکریم بن هوازن. (2000). لطایف‌الاشارات، به‌اهتمام ابراهیم بیسونی، جلدهای 2 و 3، مصر: الهیئه المصریه العامه للکتاب.
کیلر، آنابل. (1394). هرمنوتیک صوفیانه در کشف¬الاسرار میبدی، ترجمه جواد قاسمی، با پیشگفتار نصرالله پورجوادی، تهران: میراث مکتوب.
لاهیجی، محمدبن‌یحیی. (1337). مفاتیح¬الاعجاز فی شرح گلشن راز، به‌کوشش کیوان سمیعی، تهران: بی‌نا.
مجلسی، محمدباقر. (1403). بحارالانوار، ج 74، بیروت: مؤسسه الوفا.
محمود بن عثمان. (1358). فردوس‌المرشدیّه فی اسرارالصّمدیّه، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: انجمن آثار علمی ایران.
مستملی بخاری، محمد. (1363). شرح تعرف، تصحیح محمد روشن، تهران: اساطیر.
مشرف، مریم. (1384). نشانه‌شناسی تفسیر عرفانی، تهران: ثالث.
میبدی، احمد بن محمد. (1371). کشف‌الاسرار و عدة‌الابرار، تصحیح علی‌اصغر حکمت، جلدهای 4، 6 و 7، تهران: امیرکبیر.
ناس، جان بایر. (1382). تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی‌اصغر حکمت، ویراسته پرویز اتابکی، تهران: علمی و فرهنگی.
نجم‌الدین رازی، عبدالله بن محمد. (1387ق). مرصادالعباد، به‌اهتمام محمدامین ریاحی، تهران: علمی و فرهنگی.
نویا، پل. (1373). تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، ترجمه اسماعیل سعادت، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
نیچه، فریدریش ویلهلم. (1389). هرمنوتیک مدرن: گزینه جستارها، ترجمه مهران احمدی و همکاران، تهران: مرکز.
یاحقی، محمدجعفر. (1389). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
مقالات
آقاحسینی، حسین، و زراعتی، سمانه. (1389). بررسی تطبیقی داستان حضرت ابراهیم در متون تفسیری و عرفانی (تا قرن هفتم هجری). الهیات تطبیقی، 1(2)، 41-64. Dor:20.1001.1.20089651.1389.1.2.3.4
امامی، نصرالله، و عبدی مکوند، اسماعیل. (1389). آتش عشق از دیدگاه مولانا. پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، 2(5)، 1-14.
قهرمانی¬فرد، طاهره، و کوپا، فاطمه. (1394). در وادی ایمن (از حقیقت قرآنی تا کارکرد ادبی-عرفانی در شعر). پژوهش‌های ادبی – قرآنی، 3(1)، 159-180. Dor:20.1001.1.2345 2234.1394.3.1.7.7
کلانتر، نوش¬آفرین، صادقی تحصیلی، طاهره، حسنی جلیلیان، محمدرضا، و حیدری، علی. (1395). سیر آتش از اسطوره تا عرفان (ریشه‌های اسطوره‌ای نمادهای مربوط به آتش در عرفان). کهن‌نامه ادب پارسی، 7(3)، 27-51.
محمدزاده، مریم. (1393). بررسی تطبیقی نمودهای گذر از آتش. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 6(21)، 231-249.
References
Books
The Holy Quran. [In Persian]
Sahifeh Sajadiyeh. [In Persian]
Ab ol-fotuh e- Razi, H. I. A. (1987). Roz ol-jenan and ravh ol-jenan fi tafsir el-Quran, v. 13 & 15, Mashhad: Bonyad e pajhuheshhay e Islamic astan e qods e Razavi. [In Persian]
Allameh Tabatabai, M. H. (1987). Almizan fi Altafsir ol Quran, V. 3, Beyrout: Almoasesat ol Alami Llmatbuaat. [In Persian]
Amoli, H. I. A. (1994). Tafsir e Almohit -ol Azam and Albahr -ol Khazm fi Tavil e Ketab -ollah -ol Aziz -ol Hakim, V. 1, Tehran: Pub. Mohsen Musavi Tabrizi. [In Persian]
Ansari, Kh. A. (1982). Manazel -ol Saaerin, Tehran: Mola. [In Persian]
Baqli e- Shirazi, R. I. A. N. (2004). Abhar ol aasheqin, To Try Henry Corbin and Mohammad e Moein, Tehran: Pub.anstito Iran and Faranse. [In Persian]
Eyn -ol Ghozaat -e Hamedaani, A. A. I. M. (2007). Tamhidaat, With introduction and Correct Afif Osayraan, Tehran: Manuchehri. [In Persian]
Hoqoqi, A. (1967). Research on the interpretation of Abolfotuh Razi, 3 Volumes, Tehran: Tehran University. [In Persian]
Hosseini, S. Gh. (2010). Islamic mysticism, Tehran: zamzam e hedayat. [In Persian]
Ibn al-Jawzi. (1984). Nozhat -ol Ayon el Navzer Fi Elm -ol Vojuh and Alnazaer, V. 1, Beyrout: Pub. Mohammad Abd -ol Karim Kazemi Razi. [In Persian]
Keeler, Annabel (2016), Sufi Hermeneutics The Quran Commentary of Rashid al-Din Maybudi, Translated by Javad Qasemi, Tehran: Miras -e Maktoob. [In Persian]
Khorramshahi, B. (2010). Knowledge of the Qur'an: Discussions on the culture and culture of the Qur'an, Tehran: Nahid. [In Persian]
Lahiji, M. I.Y. (1958). Mafatih –ol Ejaz fi Sharh -e Golshan -e Raz, To Try keyvan Samieei, Tehran: No Pub. [In Persian]
M. I. O. (1979). Ferdoe el-Morshediyeh fi Asrar el-Samadiyeh, To Try Iraj e- Afshar, Tehran: Anjoman e- Asar e- Elmi e- Iran. [In Persian]
Majlesi, M. B. (1982). Behar -ol Anvar, V.74, Beyrout: Moassesat -ol Vafa. [In Persian]
Meybodi, A. R. (1965). Kashf al-Asrar wa Udat al-Abrar, v. 4, 6 & 7, Tehran: Amir Kabir. [In Persian]
Mosharraf, M. (2005). The semiotics of mystical interpretation, Tehran: Asaatir. [In Persian]
Mostamli -e Bokhari, M. (1984). Sharh -e Tarrof, To Correct Mohammad Roshan, Tehran: Asaatir. [In Persian]
Najm -ol Din Razi, A. I. M. (2008). Mersad -ol Ebad, To Try Mohammad Amin -e Riyahi, Tehran: Elmi va Farhangi. [In Persian]
Nietzsche, F. W. (2010). Modern Hermeneutics: Query Option, Translated by Mehran Ahmadi and the others, Tehran: Markaz. [In Persian]
Noss, J. B. (2003). Comprehensive history of religions, Translated by AliAsqhar e- Hekmat, Edited by Parviz Atabaki, Tehran: Elmi va Farhangi. [In Persian]
Nwyia, P. (1994). Quranic Interpretation and Mystical Language. Translated by Ismail Saadat. Tehran: Markaz e Nashr e Daaneshgahi. [In Persian]
Purnamdarian, T. (2003). World gifts; A look at the life and works of Maulana Jalaluddin Rumi, To Try Ali Dehbashi, Tehran: Sokhan. [In Persian]
Qasempour, Mohsen (2013). The flow of mystical interpretation of the Qur'an. Tehran: Sokhan. [In Persian]
Qushayri, A. K. I. H. (1982). Al-resalat ol-qushayriye, Correction by Badi ol-zaman Forouzanfar, v. 2 & 3, Tehran: Elmi va Farhangi. [In Persian]
Sandz, K. (2018). Sufi interpretations of the Qur'an from the fourth to the ninth century, Translated by Zahra Postinduz, Tehran: Hekmat. [In Persian]
Serraj, A. N. (1914). Alloma fi Altasavvof, Renold alen Nikolson, Tehran: Jahaan. [In Persian]
Shiite Encyclopedia. (2011). Under the supervision of a group of authors, V. 12, Tehran: Hekmat. [In Persian]
Sollami, A. A R. M. I. A. (1990). Haqayeq ol-tafsir, Research by Nasrullah Pourjavadi, Tehran: Markaz e Nashr e Daneshgahi. [In Persian]
Suyuti, J. A. (2005). Aletqan fi Olum el-Quran, v. 2, Tehran: Amirkabir. [In Persian]
The Great Islamic Encyclopedia. (1995). Under the supervision of Kazem Mousavi Bojnourdi, v. 1, Tehran: The Great Islamic Encyclopedia Center. [In Persian]
Yahaqi, M. J. (2010). Culture of myths and fables in Persian literature, Tehran: Farhang e Moaser. [In Persian]
Article
Aghahosseini, H., & Zeraati, S. (2010). The Abraham Story in Comparison to the Mystical and Hermeneutic Persian Texts up to the Tenth Century, a Comparative Study. Comparative Theology, 1(2), 41-64. Dor: 20.1001.1.20089651.1389.1.2.3.4 [In Persian]
Emami, N., & Abdi Makvand, E. (2010). Love fire from Mollana's perspective. Didactic Literature Review, 2(5), 1-14.. [In Persian]
Kalantar, N., Sadeghi Tahsali, T., Hasani Jalilian, M. R., & Heidary, A. (2016). The course of fire from myth to mysticism (mythical roots of fire-related symbols in mysticism). Classical Persian Literature, 7(3), 27-51. [In Persian]
Mohammadzadeh, M. (2014). Comparative Aspect of the passage of fire. Interpretation and Analysis of Persian Language and Literature Texts (Dehkhoda), 6(21), 231-249. [In Persian]
Ghahremani Fard, T., & Koupa, F. (2015). In Aiman Wadi (From Qur'anic Truth to Literary-Mystical Function in Poetry). Literary Quranic Researches, 3(1), 159-180. Dor:20.1001.1.23452234.1394.3.1.7.7 [In Persian]